ΑΚΡΙΤΕΣ ΣΤΙΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ

Διαπιστωμένες αλληλεπιδράσεις

Henri Gregoire

Ο Ανρί Γκρεγκουάρ, παραλληλίζοντας τα ακριτικά έπη με αραβικά, βρήκε πολλά κοινά στοιχεία ανάμεσα στα αντίπαλα σώματα των Βυζαντινών και των Αράβων. Ανάφερε πως υπήρχε και από τα δύο μέρη αμοιβαίος θαυμασμός και επηρεασμός. 

Παρόμοια υποστήριξε και ο Στίλπων Κυριακίδης σε αναφορά του στον Τούρκο ακρίτα Κιόρογλου (ο γιος του τυφλού). Υπάρχουν άλλοι (όπως ο Σάββας Ιωαννίδης και ο Ιορδάνης Παμπούκης, που επιχειρηματολογούν πάνω στην άποψή τους πως ο Κιόρογλου των Τούρκων δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια απομίμηση του Βυζαντινού Ακρίτα.

Οι βαλκανικοί λαοί, που γνώρισαν τους ίδιους κατακτητές και έζησαν επί αιώνες κάτω από τη ρωμαϊκή, τη βυζαντινή, τη φράγκικη και την τουρκική σκλαβιά, ήταν επόμενο να έχουν, μέχρις ενός ορισμένου σημείου, κοινά βιώματα, τα οποία εκφράστηκαν στη δημοτική τους παράδοση.

 Τα ποιήματα και τα τραγούδια υπήρξαν το κύριο μέσο προώθησης της παράδοσης για τους Ακρίτες στην ενωμένη υπό τους ίδιους κατακτητές βαλκανική χερσόνησο, πρώτα με τους Βυζαντινούς και μετά με τους Τούρκους. Οι λαοί αυτοί, επί αιώνες, περίμεναν την απελευθέρωσή τους και επειδή οι ίδιοι ως συλλογικότητες αδυνατούσαν να φτάσουν με τις δικές τους μικρές δυνάμεις στο ποθούμενο αποτέλεσμα, έπλασαν με τη φαντασία τους κάποιους ήρωες, που είχαν χαρακτηριστικό τους τη δύναμη, άλλοτε υπερφυσική και άλλοτε ανθρώπινη.

 Στους πρώτους, με την υπερφυσική δύναμη, ανήκουν οι Διγενήδες κάποιων ελληνικών νησιών, και στους δεύτερους, τους ανθρώπινους, ο Ακρίτας των Ποντίων και οι «μυθικοί» ήρωες των περισσότερων βαλκανικών λαών, αλλά και οι άλλοι της υπόλοιπης Ευρώπης, γιατί οι ακρίτες δεν αποτελούσαν αποκλειστικότητα των βαλκανικών λαών. Ακρίτες, δηλαδή πολεμιστές στην υπηρεσία βασιλιάδων και άλλων αρχόντων, υπήρξαν και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Υποστηρίζεται, με μεγάλη δόση εθνικού εγωϊσμού, πως «το Βυζάντιο αποτελεί «την κοινή μήτρα του πολιτισμού των λαών της Βαλκανικής». Μέχρις ενός ορισμένου σημείου αυτή είναι η πραγματικότητα, αλλά το καθοριστικό κοινό τους βίωμα υπήρξε, οπωσδήποτε, η τουρκική σκλαβιά

Στους βαλκανικούς λαούς, η δημοτική παράδοση και η λαϊκή φαντασία «τροφοδοτήθηκαν» από την αγριότητα του βάρβαρου Τούρκου κατακτητή και από την αναμονή της απελευθέρωσης. Τα δημοτικά τραγούδια, με τους τοπικούς εθνικούς ήρωες, που θα κατανικούσαν τον κατακτητή, αποτελούσαν βάλσαμο στις ψυχές των απλών ανθρώπων, που βίωναν περισσότερο τη βαρβαρότητα, αφού οι άρχοντες και οι πλούσιοι, για να μην χάσουν τα προνόμια και τα πλούτη τους, κατάφερναν να «τα βρίσκουν» με τον κατακτητή, όποιος και αν ήταν αυτός και όσο στυγνός δυνάστης και αν ήταν. Οι ανίσχυροι απλοί άνθρωποι, τραγουδώντας τα ανδραγαθήματα του εθνικού ήρωα, ένιωθαν ότι κάπως και αυτοί συμμετέχουν και εκδικούνται έτσι τον τύραννο.

 Ήρωες δεν είχαν μόνον οι κατακτημένοι Έλληνες, Σέρβοι, Βούλγαροι, Ρουμάνοι, Αλβανοί, Μαυροβούνιοι, Κροάτες, είχε και ο τουρκικός λαός, που υπέφερε και εκείνος, σχεδόν το ίδιο με τους άλλους λαούς. Έτσι:

Στην Τουρκία

Köroğlu

Ήρωας για τους Τούρκους, με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Έλληνα Ακρίτα  είναι ο Κιόρογλου (ο γιος του τυφλού). 

Για τον Τούρκο Κιόρογλου- Ακρίτα  έχει γράψει ο Πόντιος φιλόλογος και λαογράφος, γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών, Ιορδάνης Τ. Παμπούκης στο ετήσιο σύγγραμμα «Αρχείον Πόντου» της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών.

Οι Τούρκοι ονόμασαν «τυφλό», δηλαδή άπιστο, τον εξισλαμισμένο πατέρα του Ακρίτα, όταν αυτός ξαναγύρισε στον χριστιανισμό των προγόνων του. Δηλαδή υπάρχει η άποψη ότι ο πατέρας του λεγόμενου Διγενή δεν ήταν Άραβας που έκλεψε τη Βυζαντινή αρχοντοπούλα, αλλά εξισλαμισμένος Έλληνας. Έτσι, και με αυτήν την άποψη καταρρίπτεται η διγενής προέλευση του Ακρίτα, που τον έκαναν όλοι οι μεγάλοι λαογράφοι και φιλόλογοι Διγενή.

Ο «κιορ» (τυφλός) ήρωας ήταν πολύ αγαπητός στους Τούρκους, πριν ξαναγίνει χριστιανός. Οι Τούρκοι, επειδή, στην αρχή της εγκατάστασής τους στη Μικρά Ασία, δεν είχαν ακόμη λαϊκούς ήρωες, αφού οι παραδόσεις τους ήταν αραβοπερσικές, «δανείστηκαν» τον Έλληνα Ακρίτα και ανέχτηκαν την περιφρονητική προσωνυμία «Κιόρογλου», λόγω αυτής της στέρησης δημωδών επικών δημιουργημάτων.

Αναφέρεται η άποψη ότι οι μουσουλμάνοι πήραν από τους εξισλαμισθέντες Έλληνες τα παραδοσιακά τους τραγούδια και τα έκαναν δικά τους με την απλή αναφορά του τουρκικού τίτλου, όπως «Κιόρογλου».

Έτσι προκύπτει το συμπέρασμα ότι οι πρώτοι ποιητές της Τουρκίας προέρχονταν από τους εξασλαμισθέντες Έλληνες.   

Με επίσημη γραμμή, ο Κιόρογλου εξυμνείται από αρκετά τουρκικά δημοτικά τραγούδια και αναφέρεται και σε βιβλία. Ο Κιόρογλου είναι γενναίος πολεμιστής και αγωνίζεται για την Τουρκία και τον τουρκικό λαό.  Το όνομά του δόθηκε σε φρούρια και τόπους της Καππαδοκίας…»..

Στην Αλβανία

Gjergj Kastrioti Skënderbeu

Ο σημαντικότερος λαϊκός ήρωας των Αλβανών είναι ο Σκεντέρμπεης ή Καστριώτης. Ο Σκεντέρμπεης δόθηκε, γύρω στο έτος 1423, ως όμηρος στους Τούρκους, εξισλαμίστηκε και σπούδασε στην Αδριανούπολη (Εντιρνέ), ενώ ο σουλτάνος Μουράτ Β΄ του έδωσε το όνομα Ισκεντέρ, όπως ονομάζουν οι μουσουλμάνοι τον Μέγα Αλέξανδρο. Ο σουλτάνος τον έκανε και αξιωματούχο, μπέη. Γιαυτό λέγεται Σκεντέρμπεης (πιο σωστά Ισκεντέρμπεη).

Όταν οι Οθωμανοί, το 1443 ηττήθηκαν από τους Βυζαντινούς στη μάχη κοντά στην πόλη Νις της Σερβίας, ο Ισκεντέρμπεης εγκατέλειψε τους Τούρκους και γύρισε στην Αλβανία, την οποία, στο σύνολό της σχεδόν, είχαν καταλάβει οι Οθωμανοί. Αναφέρεται ότι τον Ισκεντέρμπεη έστειλε στην πατρίδα του Αλβανία ο ίδιος ο σουλτάνος, για να πάρει εκείνος το πατρικό του τσιφλίκι, μετά τον θάνατο του Ιωάννη Καστριώτη. Ο Ισκερντέμπεης, όμως, θεωρώντας ότι μπορεί να νικήσει τον ηττημένο στη Νις σουλτάνο, κήρυξε επανάσταση εναντίον του. Ως χριστιανός πλέον ο Ισκεντέρμπεης κυρίευσε το κάστρο της Κρούγιας.

Ο Ισκεντέρμπεης, το 1444, ένωσε τους Αλβανούς πρίγκιπες και απελευθέρωσε την Αλβανία από τους Τούρκους. Τον Ισκερντέμπεη ακολούθησαν μόνον οι ορεσίβιοι Αλβανοί, ανεξάρτητα από γλώσσα. Δεν κατάφερε να ξεσηκώσει τους αστούς, επειδή εκείνοι ήταν ικανοποιημένοι από τη βενετική ή την οθωμανική διοίκηση. Έτσι, ο Ισκεντέρμπεης κατάφερε να ελέγξει μόνον  τα χωριά και ορισμένα κάστρα μικρής σημασίας, ενώ και εκεί δεν κατάφερε να φέρει με το μέρος του σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Η περιοχή που έλεγχαν οι επαναστάτες του Ισκεντέρμπεη ήταν μια σχετικά μικρή λωρίδα επικράτειας, χωρίς μεγάλες αστικές περιοχές, γύρω από την Κρούγια, την κοιλάδα Ματ και τη Δίβρη, και στη νότιο-κεντρική Αλβανία την ενδοχώρα του Δυρράχιου και κατά μήκος του ποταμού Σκούμπι.

Κατά την περίοδο 1444–1466, ο Ισκεντέρμπεης απέκρουσε 13 τουρκικές εισβολές, ενώ φέρεται ότι είχε αναγνωριστεί ως αρχηγός όλων των αλβανικών φυλών.

Οι  κατοπινές επιτυχίες έδωσαν στον Ισκεντέρμπεη τη φήμη μεγάλου ήρωα στη Δυτική Ευρώπη.Οι μακρόχρονοι αγώνες του έχουν μεγάλη σημασία για τους Αλβανούς και ο ίδιος αποτελεί σύμβολο των αγώνων τους για εθνική ενότητα και ανεξαρτησία.

Ο Σκεντέρμπεης ήταν πατέρας του Γκιόν Καστριότι του νεότερου.

Στη Βουλγαρία

Το βουλγαρικό δημοτικό τραγούδι, διασώζει τον θρύλο  του ήρωα Χαντούκου Μομτσίλ, ο οποίος πολέμησε στη βουλγαρική Ροδόπη τους Τούρκους. Τραγική μορφή της βουλγαρικής δημοτικής ποίησης είναι η Ταμάρα Ντεσισλάβα, κόρη του άρχοντα του Τίρνοβου Ιβάν Σισμάν που δόθηκε ως σύζυγος στον σουλτάνο Μουράτ Α΄ μετά την υποταγή του Τίρνοβου τους Τούρκους.

Прилеп (Πρίλεπ)

Σε ό,τι αφορά όμως τη λαϊκή παράδοση, υπάρχει μια πλούσια παραγωγή σε τραγούδια, παραμύθια και θρύλους που αποτυπώνουν ανάγλυφα την ιδεολογία και την ψυχοσύνθεση του βουλγαρικού λαού. Πολλοί από τους θρύλους και τις προφητείες που διαδόθηκαν κατά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης σώζονται και σε βουλγαρικές παραλλαγές. Ο γνωστός θρύλος για τα μισοτηγανισμένα ψάρια έχει καταγραφεί και στον Περλεπέ (Πρίλεπ, σήμερα στο κράτος των Σκοπίων) και στο Ραντομίρ.

Επίσης, είναι πολύ χαρακτηριστική η διάδοση που είχε η «Αλεξανδρία», έργο του οποίου το πρωτότυπο τοποθετείται στην ελληνιστική εποχή και έκτοτε γνώρισε πολλαπλές διασκευές για να φτάσει στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία με τη μορφή της γνωστής «Φυλλάδας του Μεγαλέξανδρου», που είχε μεγάλη διάδοση στον ελλαδικό χώρο.

Στη Σερβία

Marko Mrnjavčević

Η σερβική παράδοση αναφέρει ότι ο Μάρκο Κράλλης έκανε τα κατορθώματά του πολύ παλιά, όταν έδρασαν και οι Έλληνες μεγάλοι ήρωες, τους ο Ηρακλής. Η παράδοση αναφέρει, όμως, και ότι ο Μάρκος Κράλλης ή Κράλλεβιτς έζησε από το 1371 έως το 1395.

Υπήρξε πολύ γενναίος και είχε το καλύτερο άλογο του κόσμου. Μια φορά που τον καταδίωξαν οι Τούρκοι πήδησε με το άλογό του στην απέναντι όχθη του ποταμού, η οποία σε εκείνο το σημείο ήταν πολύ  υψηλή και πλατιά η ροή του ποταμού. Τα σημάδια από τα πέταλα του αλόγου έχουν αποτυπωθεί στον υψηλό βράχο.Στο σημείο εκείνο, από την πρόσκρουση, ξεπήδησε πηγή άφθονου νερού.Το σημείο λέγεται Μάρκοβα σκάλα.

 Ο Μάρκο Κράλλεβιτς προστάτευε τους χριστιανούς από τις αυθαιρεσίες των Τούρκων, γιαυτό τον τιμούν ως ήρωα στη Σερβία και τη Βουλγαρία.Το δημοτικό τραγούδι αναφέρει: 

Χιλιάδες Τούρκοι μ’ άρματα και μ’ ανδρειά μεγάλη,

μέσα στο κάστρο κλείσανε των χριστιανών τον Κράλλη.

Μα ο Μάρκος Κράλλης πέθανε και βασιλιάς εγίνει

Βασιλοπούλα η κόρη του – και πολεμά κι’εκείνη».

Και ο Μάρκο είναι τόσο θυμωμένος

Πατάει πάνω στο χαλί της προσευχής με τις μπότες του

Ο Μάρκο κοιτάζει τον σουλτάνο

Το αίμα και τα δάκρυα τρέχουν από τα μάτια του.

Κι ο σουλτάνος βλέπει τον Μάρκο,

Βλέπει το βάρος του ρόπαλου που κρατάει,

Κάνει πίσω. Ο Μάρκο έρχεται κοντά,

Κολλάει τον σουλτάνο στον τοίχο.

Στην Κροατία

Στην Κροατία, ήδη από τον 16ο αιώνα, Κροάτες ποιητές ύμνησαν τα ανδραγαθήματα τοπικών ηρώων, τους αγώνες τους κατά των Τούρκων κατακτητών (η κατάκτηση κράτησε από το 1386 έως το 1683). Ποιήματα, βασισμένα στην παράδοση, για ήρωες του αντιτουρκικού αγώνα έγραψαν ο Μάρκουλις (1450-1526), ο Γκούντουλιτς (1589-1638) κ. ά. 

Στο Μαυροβούνιο

Στο Μαυροβούνιο, ο Ιβάν Ματζούρανιτς (1814-1890) έγραψε το ποίημα «Ο θάνατος του Σμαΐλ Αγά Τσέντζιτς», σε μορφή δημοτικού ηρωικού τραγουδιού.

Στη Ρουμανία

Οι παραδουνάβιες χώρες στη Ρουμανία υπήρξαν φόρου υποτελείς τους Τούρκους και δεν γνώρισαν την τουρκική κατάκτηση. Έτσι, τα δημοτικά τους τραγούδια μιλάνε για το Βυζάντιο, την άλωση της Κωνσταντινούπολης και τους ήρωες, που συνδέονται με αυτά τα γεγονότα. Στη Ρουμανία κυκλοφόρησαν ευρύτατα και τα έργα του Ρήγα Φερραίου. Οι κάτοικοι του Βουκουρεστίου τραγουδούσαν τον «Θούριο» του Ρήγα στους δρόμους.

Ακρίτες από τη Δαλματία μέχρι τη Ρουμανία

Τους φύλακες που ανέλαβαν τη φύλαξη των συνόρων από τη Δαλματία (μία από τις τέσσερις ιστορικές περιοχές της Κροατίας) μέχρι τη Ρουμανία, τους ονόμασαν  «Γκρανικάρι». 
Ήταν απροσδιόριστης ξένης καταγωγής, που μετοίκησαν στην περιοχή, όπου άρπαξαν τα κτήματα των γηγενών κατοίκων, οι οποίοι κατέφυγαν σε άλλες περιοχές, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν τη βαλκανική χερσόνησο, νικώντας το 1526, κοντά στον ποταμό Σάβο τον βασιλιά των Ούγγρων. Τα φρούρια-παρατηρητήρια, που χτίστηκαν, μετά το 1578, στην περιοχή, ελέγχονταν κατευθείαν από την Αυστρία. 
Οι Γκρανικάρι, που φύλαγαν τα σύνορα κυρίως στις τρανσυλβανικές Άλπεις (περιοχή Ρουμανίας), είχαν ιδιαίτερα προνόμια. 

Πάνος  Καϊσίδης
Δημοσιογράφος- Συγγραφέας