Μπορούν οι Πόντιοι να εκφράζονται λογοτεχνικά στη διάλεκτο τους;

Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς

Υπήρξαν αρκετοί — βλ. πιο κάτω τα δημοσιεύματα μετά από άρθρο του καθηγητή Κ. Θ. Δημαρά — που αμφισβήτησαν το δικαίωμα των Ποντίων να εκφρα­στούν λογοτεχνικά στη διάλεκτό τους. Θεωρήθηκε, μάλιστα, ότι η λογοτεχνική έκφραση στην ποντιακή διάλεκτο είναι και επικίνδυνη, γιατί, τάχα, διασπά την πολιτισμική συνοχή των Ελλήνων.

 Το άρθρο προκάλε­σε τότε τις αντιδράσεις και συζητήσεις, που συνεχίζο­νται μέχρι και σήμερα. Ήταν εκείνο που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Χρονικά του Πόντου» (1943-1954), στη στήλη «Ελεύθερες γνώμες», με τίτλο «Δύο προ­βλήματα».

Ο Ξένος Ξενίτας - όπως και πολλοί άλλοι Πόντιοι λόγιοι - δεν μπορούσε να δεχθεί ότι, μετά την αναγκα­στική ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922-1923 και το στέριωμα των προσφύγων στην Ελλάδα, δεν θα μπο­ρούσαν οι Πόντιοι να αναπτύξουν την ιδιωματική τους λογοτεχνία, όπως έγραφε ο φιλόλογος Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς, που ισχυριζόταν ότι η ιδιωματική λογο­τεχνία, γενικά, εκτός από βλαβερή ήταν και περιττή. (Ο Γάλλος συγγραφέας Φρεντερίκ Μιστράλ πήρε το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1904 για το σύνολο του συγγραφικού του έργου, που ήταν γραμμένο στην προβιγκιανή διάλεκτο, για την αναγέννηση της οποίας πρωτοστάτησε ο ίδιος τον 19ο αιώνα).

Το ενδιαφέρον άρθρο του Ξενίτα αναφέρει: Στο 2ο τεύ­χος του «Ποντιακού θεάτρου» (περιοδικό που έβγαινε στην Αθήνα το 1950-1952) δημοσιεύτηκε σημείωμα του κ. Γιώργου Λαμψίδη, όπου καταδικάζονται γε­νικά οι μεταφράσεις αρχαίων θεατρικών έργων στην ποντιακή διάλεκτο. 

Δεν αναλογεί σε εμάς να κρίνομε τη γνώμη αυτή. Θα θέλαμε μόνο, με την ευκαιρία, ν’ ανακινήσουμε ένα ζήτημα συγγενικό, που εννιά μήνες τώρα περιμένει την έγκυρη επιστημονική τοποθέτησή του. 

Στην εφημερίδα «Το Βήμα» της 7-10-49, ο δια­κεκριμένος διανοητής Κ. Θ. Δημαράς, κρίνοντας τα πρώτα δυο βιβλία της σειράς της «Ποντιακής Λογο­τεχνίας», εκφράζεται με πρόδηλο σκεπτικισμό για την ωφελιμότητα της προσπάθειας που καταβάλλεται στην καλλιέργεια της ιδιωματικής γενικά λογοτεχνίας, μέσα στη σημερινή ελληνική γλωσσική πραγματικότητα. Δε διστάζει μάλιστα ν' αποφανθεί και συμπερασματικά με τούτον τον κατηγορηματικό αφορισμό (στο περιοδικό, με αραιά γράμματα): «Το ιδιωματικό λοιπόν στοιχείο δεν επιβάλλεται, στην περίπτωση άλλων λογοτεχνιών, αλλά είναι και περιττό! θα μπορούσε μάλιστα να γίνει και βλαβερό».

 Κανένας, ασφαλώς, ούτε και ο πιο φα­νατικός τοπικιστής, δεν αμφιβάλλει για την καλόπιστη γνώμη του διαλεχτού μας κριτι­κού. Να πούμε και πως η κρίση αυτή βασικά είναι λαθεμένη;

Αν η υπεύθυνη έγγραφη διατύ­πωση γνώμης αρκούσε να στηριχτεί μόνο στη διαίσθη­ση και στον υποκειμενικό παράγοντα της λατρείας που έχει καθένας για κάθε τι όπου συνδέεται με το γενέ­θλιο του τόπο, δεν θα δυσκολευόμασταν να το πούμε. Όμως χρειάζεται κάτι παραπάνω απ’ αυτά. Χρειάζε­ται ειδικότητα. Και ειδικότητα πολύπλευρη, «πολυμε­ρής». Γιατί όπως παρουσιάζεται το ζήτημα, νομίζομε πως δεν μπορεί να περιοριστεί στην αρμοδιότητα μιας και μόνης επιστήμης. Στο προκείμενο, χρέος έχουν να λάβουν το λόγο και ο επιστήμονας λαογράφος και ο γλωσσολόγος και ο φιλόλογος και ο ιστορικός. Συν­θετική είναι η μορφή και το περιεχόμενο του ζητήμα­τος. 

Έπειτα, στην περίπτωσή μας συντρέχει και άλλος λόγος: Η καλλιέργεια της ποντιακής λογοτεχνίας, με τη διαφοροποίηση που μοιραία γίνεται μέσα στο μεγά­λο χωνευτήρι της ελεύθερης Ελλάδας όπου σκόρπισε, ανακατεύτηκε και ολοένα ζυμώνεται και ο λαός αυτός, δεν πρόκειται να διαρκέσει πάρα πολλά χρόνια. Και τον παράγοντα αυτόν θα πρέπει να τον έχει υπόψη της η σχετική έρευνα.

Εννιά μήνες, το πρόβλημα που έθεσε ο Κ. Θ. Δη­μαράς έμεινε άλυτο. Και τώρα, με το σημείωμα του Γ. Λαμψίδη που αναφέραμε, το «ένα πρόβλημα» απλώ­θηκε σε «δύο προβλήματα». Παραμένει ωστόσο η καταδικαστική γνωμοδότηση του Κ. Θ. Δημαρά, που έμεινε αναπάντητη. Είναι γνωστό πως όταν σε μια γνω­μοδότηση δε γίνουν εγκαίρως οι νόμιμες ενστάσεις, η γνωμοδότηση γίνεται έγκυρη, «καθίσταται απρόσβλη­τος». Ευτυχώς στα ζητήματα αυτά δεν υπάρχει καμιά νομοθεσία που να καθορίζει προθεσμίες. Συνεπώς, ο καιρός υπάρχει, μα και είναι καιρός πια, να ενδια­φερθούν για το ζήτημα οι ειδικοί: Οι καθηγητές μας Στ. Κυριακίδης, Μ. Τριανταφυλλίδης, Ν. Βέης, Ν. Ανδριώτης, Γ. Μέγας, η Κα Μέλπω Μερλιέ, ο πρόε­δρος της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών και Δ. (διευ­θυντής) του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας A. Α. Παπαδόπουλος, ο τ. γυμνασιάρχης Γ. Σουμελίδης, ο φιλόλογος I. Παμπούκης κ. ά. Για να τα λύσουν και τα δύο προβλήματα. Για να πουν αν κάνομε καλά που ασχολούμαστε με τις δουλειές αυτές, ή αν ματαιοπο­νούμε και προ παντός αν βλάπτομε. Είμαι της γνώμης ότι το «Ποντιακό» (περιοδικό) μπορεί να αναλάβει την διεξαγωγή αυτής της έρευνας. 
Σύρα 16- 7-50 
ΞΕΝΟΣ ΞΕΝΙΤΑΣ.

Πάνος  Καϊσίδης
Δημοσιογράφος - Συγγραφέας