ΑΠΟ ΑΡΓΥΡΟYΠΟΛΕΩΣ ΕΙΣ ΣΑΝΤΑ

Στο παρακάτω κείμενο δίνεται η εικόνα της Σαντάς και των Σανταίων, σε δημοσίευμα του 1912, από το λόγιο ιστορικό ΔΗΜΗΤΡΙΟ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗ, ο οποίος καταγόταν από την Αργυρούπολη, αλλά θαύμαζε εξίσου και τους Σανταίους.

Πιστοφάντων

Ένεκα υπερβασιών του Τουρκικού χωρίου Τζαράκ του δήμου Γιαγμούρ-τερε προς τα σύνορα της Σαντάς  και ιδία οικειοποιήσεως του παρχαρίου αυτών Σκετζάκ Ιρμάκ, η  δημογεροντία Σαντάς απετάθη προς την Υποδιοίκησιν Ταρούλ΄.

 Επειδή δε ο Υποδιοικητής παρ' ολην την καλήν θέλησιν αυτού ελλείψει επαρκούς δυνάμεως χωροφυλάκων δεν ηδυνήθη να πράξη τι, οι Σανταίοι επέδωκαν αναφοράν εις την Νομαρχίαν, παραπεμφθείσης δε ταύτης εις την διοίκησιν Αργυρουπόλεως, το Διοικητικόν Συμβούλιον προ πάσης άλλης ενεργείας απεφάσισε να αποστείλη εν μέλος αυτού επί τόπου όπως εξακριβώση αν πράγματι έλαβον χώραν υπερβασίαι ή όχι.

 Ως τοιούτος εξελέγην εγώ, παρ' όλην την άρνησίν μου ότι αποφεύγω τοιαύτα ταξίδια δια μέσου αποτόμων ορέων και ατραπών.

 Διότι ευκολώτερον και ανετώτερον είναι να κάμη τις ταξίδιον εις Αμερικήν παρά εις τας εσχατιάς του δήμου Γιαρμούρ-τερε.

Εν τούτοις υποχωρήσας εις την επίμονον απαίτησιν του Συμβουλίου και την παράκλησιν των Σανταίων, απεφάσισα το ταξίδιον, παραλαβών ως συνοδίτας (συνοδοιπόρους) έφιππον χωροφύλακα και τον αρχιγραμματέα του Τεφτερτάρ Ραφέτ εφένδη.

Πολλών δε οδών προταθεισών μοι δια Λερίων και  Αράπ-τερε, επροτίμησα την οδόν Γοροσίου - Κρώμνης, ως ασφαλεστέραν και συντομωτέραν.

Πράγματι δε εντός δέκα ωρών, παρ' όλον τον καύσωνα και την οκνηρίαν του ίππου μου, αφικόμεθα εις τον προς ον όρον ( λίθος που δηλώνει το σύνορο). Κατά το ποτάμιον Γιαγλή-τερε εκτείνονται ωραίοι και καλώς καλλιεργημένοι κήποι, ων οι πλείστοι  ανήκουσιν εις χωρικούς Βαρενού.

Οι κήποι ούτοι, δημι­ούργημα ολίγων ετών, προκαλούσι τον θαυμασμόν και τον έπαινον παντός επισκέπτου. Εκεί δύνανται να ευδοκιμώσιν όλα τα είδη των λαχανικών θαυμασίως και να ικανοποιώσι και τας πλέον ιδιοτρόπους γαστρονομικάς απαιτήσεις τοσούτων οικογε­νειών παραθεριζουσών εν Κρώμνη και τοις περιχώροις.

Μακρόθεν, από της κορυφής του Γοροσίου και από της κεφα­λής της Κρώμνης, διακρίνεται το μέγαρον του Μητροπολίτου Χαλδίας επί θέσεως περίοπτου και απορρώγος    ( απόκρημνου) βράχου του χωρίου Βαρενού, σύμβολον ευπορίας και ευμαρείας.

Αλλ' όταν διήλθον κάτωθεν αυτού, εταλάνισα ( ελεεινολόγησα) την ανθρωπίνην ματαιότητα. Από Νατζαράντων μέχρι Κρώ­μνης διάγει μία στενή δίοδος ακατάλληλος και δια πεζούς ακό­μη, και όμως είναι η μόνη οδός η άγουσα εις Αργυρούπολιν και δι' ης  επικοινωνούσι τα γύρω χωρία. 

Αντί λοιπόν να δαπανήση ο Άγιος Χαλδίας τοσούτον χρήμα δια διαμονήν ημερών τίνων εν τω χωρίω του, δεν ήτο απείρως καλλίτερον και ευεργετικώτερον δια τους πληθυσμούς του ποταμίου εκείνου να ανοίξη και ευρύνη την οδόν ταύτην;

Εις τι εχρειάζητο τοιούτον μέγαρον α­φού πλην της πατρικής οικίας έχει εις την διάθεσίν του και το νεόδμητον μέγαρον του αδελφού του; 

Αλλ' ο Άγιος Χαλδίας δεν δαπανά ασκόπως και διανοείται, ως επληροφορήθην, να μετατρέψη το μέγαρον αυτού εις οικοτροφείον ή νοσοκομείον προς κοινήν ωφέλειαν. Η οδός όμως αύτη έχει απόλυτον ανάγκην δι­ευρύνσεως και πρέπει τα πέριξ χωρία από κοινού να φροντίσωσι και να εξαιτήσωνται την συνδρομήν της Κυβερνήσεως.

Κρώμνη

Επί της κορυφής της Κρώμνης υψούται ο λόφος του «Άην- Ζαχαρέα» επί της καμπής τριών οδών. Εκείθεν διέρχονται το θέρος οι αγωγιάται και ταξιδιώται των εσωτερικών νομών. Ε­κεί υπάρχει παρεκκλήσιον και μικρά χάνια ομογενών παρεχόν­των περιποιήσεις και φιλανθρώπους εκδουλεύσεις εις ταξιδιώτας εν καιρώ θυελλών, μη σπανιζουσών και κατ' αυτάς ακόμη τας ώρας του θέρους και του φθινοπώρου. Εκεί υπήρχεν άλλοτε κατά την παράδοσιν λαμπρόν μοναστήριον καταστραφέν κατά τινα επιδρομήν των Περσών εις τον Πόντον.

Εκεί νέοι ευσταλείς και ωπλισμένοι ους θα έζήλευε και αυτός ο Σεβκέτ πασάς, υπο­δέχονται δι' ομοβροντιών και οργάνων τους εκ Τραπεζούντος οικείους και φίλους, εκείθεν και προπέμπουσιν αυτούς μετά της αυτής πομπής και παρατάξεως. Αυθημερόν προεπέμφθη και ο εν Κρώμνη παραθερίζων κ. Κ. Καπαγιαννίδης περιστοιχούμενος υ­πό τιμητικής φρουράς εικοσάδων τοιούτων ευσταλών παλληκαριών.

Μετά μικράν ανάπαυσιν ενταύθα, εξεκινήσαμεν προς τα θαυ­μάσια παρχάρια  του Μετζήτ όπου η δαψιλής ( άφθονη) φυ­τεία, τα κρυστάλλινα και διαυγέστατα ύδατα, η απέραντος καταπράσινος πεδιάς και  τα μυριοπληθή ποίμνια προκαλούσι τον θαυμασμόν του επισκέπτου. Η ομίχλη εφάνη διακριτική ευδοκήσασα να απουσιάση και να μοι επιτρέψη όπως θαυμάσω και  απολαύσω την φύσιν.

Ο ήλιος ήρχισε να κατέλθη εις τον ορίζον­τα και χρυσίση τας κορυφάς των ορέων. Το θέαμα ήτο μαγευτικώτατον, φασμαγορικόν. Ο υπηρέτης μου Αρτήν μοι υπέδειξε το περίφημον ύδωρ του Σουλτάν Μουράτ πλησίον του οποίου κατά την παράδοσιν κατεσκήνωσεν ο Σουλτάνος μετά την επίσκεψιν της Μονής Σουμελά. Το ύδωρ τούτο δικαίως απεκλήθη Σουλτάνσουγιου διότι είναι διαυγέστατον, ελαφρότατον και ψυχρότατον, αφού ο Αρτήν δεν ηδυνήθη να πίη εν ποτήριον απνευστί, απολέσας το στοίχημα ενός ρουβλίου.

Εκεί καθήμενος ερέμβασα επι τινας στιγμάς, μνησθείς του Σουλτάν Μουράτ και της εκστρατείας αυτού και της άλλης ε­κείνης μυριάνδρου στρατιάς του Ξέρξου κατά την εν Ελλησπόντω στρατοπέδευσιν αυτού, σπένδων ( κάνοντας σπονδή) συγ­χρόνως ποτήρια ευγέστου ρακής, ενώ οι συνοδίται ( συνοδοιπό­ροι) μου νηστεύοντες  ένεκα του  Ραμαζανίου, εποίουν το ναμάζι ( προσευχή Μουσουλμάνων) των εκεί πλησίον επι τής χλόης.

Μετά μικράν ανάπαυσιν ιππεύσαντες περί την 12ην ώραν εφθάσαμεν εις Τάς-κιοπρού, το τέρμα του ταξιδίου.

 Την επιούσαν, μετά του μιντίρη και άλλων εκ των γειτονικών χωρίων και ικανών ρεϊζίδων από πολυετίας νεμομένων τα παρχάρια των μερών τούτων, μετέβημεν εις το διαφιλονικούμενον παρχάριον, ένθα εζητήθησαν εκατέρωθεν αι αναγκαίαι πληροφορίαι και εξετάσθη εν Χοτζέτι μερή ( έγγραφο ιδιοκτησίας δημόσιας έκτασης) 391 ετών εκδοθέν συνεπεία δια­φοράς περί άλλου παρχαρίου, Κοβλακιάς καλουμένου, μεταξύ Σαντάς και Γαλλιαίνης και εν ω μετά θαυμαστής ακριβείας κα­θορίζονται τα σύνορα Σαντάς, εντός των οποίων περικλείεται και το διαφιλονικούμενον μέρος.

Ανεγνώσθη ομοίως και εν Φιρμάνιον ( αυτοκρατορικό διάταγμα) του Σουλτάν Μεχμέτ υιού του Σουλτάν Ιπραχήμ, αναγνωρίζον ως ιδιοκτησίαν των Σανταίων τα παρχάρια  αυτών και απαγορεύον πάσαν ξενικήν επέμβασιν και υπερβασίαν. Και όμως απέναντι σαφών και αναμφισβήτητων τίτλων ιδιοκτησίας, οι γείτονες Τούρκοι από τεσσαρακονταετίας περιοδικώς επιχειρούσι να κατάσχωσι το μέ­ρος ενθαρρυνόμενοι και υποστηριζόμενοι υπό των οργάνων του Κομιτάτου, εκχερσώσαντες προ τίνων μηνών περί τα εκατόν στρέμματα γης παρά τον νόμον, απαγορεύοντα ρητώς την μετατροπήν λειμώνων εις αγρούς.

Το Τάς-κιοπρού είναι σταθμός επί της οδού Τραπεζούντος - Βαϊβούρτης εν καταλλήλω τοποθεσία οπού παραδόξως η ομί­χλη σπανιώτατα κατέρχεται και όπου  παραμένουσιν  επί 5-6 μήνας μερικοί ομογενείς και Τούρκοι ξενοδόχοι και παντοπώλαι, ών ο εις Κωστής καλούμενος, νέος ευσταλής και εύσωμος, εφάνη περιποιητικώτατος.

Δεν λησμονώ ιδία τον άδολον και εύγεστον καφέ του, αφού εν ταις πόλεσι δεν είδον παρασκευαζόμενον τοιούτον αρωματώδη καφέ. Παρά τον σταθμόν τούτον υπήρχεν άλλοτε και σταθμός χωροφυλακής καταργηθείς χάριν οικο­νομίας, ενώ είναι απαραίτητος διά την τάξιν και ασφάλειαν. Η Κυβέρνησις κάμνει πολλάκις τοιαύτας οικονομίας δια να σουφρώση όσον το δυνατόν περισσότερον ο Δζαβήτ βέης. Ενταύθα όχι σταθμός αλλ' αύτη η έδρα του Ναχιέ  πρέπει να μεταφερθή.

Το χωρίον Σαντά αριθμεί άνω των χιλίων οικογενειών, κείται μεταξύ δασωδών ορέων και παρουσιάζει μακρόθεν θέαμα διότι αι οίκίαι είναι πυκνώς εκτισμέναι και πλησίον αλλήλων κείμεναι, ούτως ώστε αποβαίνει δυσχερής πάσα ληστρική επίθεσις.

Ένεκα της ομίχλης περικαλυπτούσης τα μέρη ταύτα πάντοτε και της σπουδής μου όπως επιστρέψω εις την εργασίαν μου, δεν ηδυνήθην δυστυχώς να κατέλθω εις το χωρίον καίτοι οι δημο­γέροντες  εφάνησαν πρόθυμοι να μοι δώσωσι τιμητικήν φρουράν εκ των αξίων παλληκαριών αν επεθύμουν να κατέλθω εις την Μονήν Σουμελά, πεντάωρον περίπου απέχουσαν.

Το χωρίον Σαντά κέκτηται υψίστην σημασίαν εν τη Ελλη­νική Ιστορία του Πόντου. Μετά την κατάλυσιν της Ελληνικής Αυτοκρατορίας Τραπεζούντος, οι πυκνοί  Ελληνικοί  πληθυσμοί μη δυνάμενοι να υποφέρουσι τον καταθλιπτικόν ζυγόν των κρα­τούντων ή μετενάστευον ή έξεβιάζοντο εις εξισλάμισιν.

Ενώ δε πάντα τα Ελληνικά χωρία κατά τα μέρη ταύτα εξισλαμίσθησαν ως φαίνεται εκ των σωζομένων Ελληνικών ονομάτων αγρών και τοποθεσιών και συνόρων, μόνον τα ατρόμητα και ηρωικά τέκνα της Σαντάς κατώρθωσαν να διατηρώσι μεταξύ των απρόσιτων εκείνων βράχων την θρησκείαν και τον εθνισμόν των καί­τοι περιεκυκλούντο ένθεν μεν υπό της Γέμουρας ένθεν δε υπό τών Σουρμένων.

Εν τούτοις και αύτοι δεν εξέφυγον την δυναστείαν των Τερεμπέηδων της εποχής εκείνης, αφού επί πολλά έ­τη ετέλουν φόρου υποτελείς προς την οικογένειαν Χαφούζ-ογλου, μέχρις ού προ 60-70 ετών απηλλάγησαν της δεσποτείας αυτού, όπως τεθώσιν υπό την προστασίαν ετέρου τιμαριούχου ( τσιφλικά) του Ουτζουντζή-ογλου Αρδάσσης.

Τη Τσαχμαχ' το πεγάδ'

Κατά την παράδοσιν προ 60-70 ετών, γόνος τις εκ της οικογενείας του Τερέπτη Χαφούζ-ογλου, φιλοξενηθείς εν Σάντα και ιδών εκ του παρα­θύρου νύμφην ευειδεστάτην προσελθούσαν εις την βρύσιν, διέταξε τον μουχτάρην  να την φέρη εις τον κοιτώνα του.

Αμέσως ειδοποιήθησαν οι οικείοι της νύμφης και οι δημογέροντες του χω­ρίου και ενώ ούτοι ευρίσκοντο εν αμηχανία, ο δε αγάς ανέμενεν ανυπόμονος την εμφάνισιν της θελξικαρδίου νύμφης, δύο νέοι οικείοι αυτής, εισελθόντες παρ' αυτώ  επυροβόλησαν και αφήκαν αυτόν άπνουν.

Τo πτώμα του ενταφιάσθη εκεί πλησίον και σώζεται ετι ο τάφος αυτού, τάφος του Μεχμέτ καλούμενος. Οι Σανταίοι τότε δια να αποφύγωσι την μανίαν του Τερέ βέη, εζήτησαν την προστασίαν του ισχυροτέρου Ουτζουντζή-ογλου, όστις και επελθών απήλλαξε και έθηκεν αυτούς υπό την αιγίδα του.

Οι Σανταίοι διακρίνονται επί φιλοπονία και φιλομουσία, τα δε μέρη αυτών είναι προσφορά δια την κτηνοτροφίαν. Εν τούτοις και παρ' αυτοίς επικρατεί η αποδημία, επιταθείσα εσχάτως και δια της στρατολογίας.

Από τίνος όμως ενεκα ελλείψεως εργα­σιών εν Ρωσία, ήρχισαν να επιστρέφωσιν  ίνα επιδοθώσιν εις την καλλιέργειαν. Οι Σανταίοι είναι μάλλον υψηλόσωμοι, υγιείς και μακρόβιοι και ενώ εν ταις πόλεσι το γήρας αρχίζει από του 50ού  έτους, παρ' αυτοίς αρχίζει από του 70ού.

Διά τούτο δε και εκ περιεργείας ηρώτησα γέροντά τινα μαυρογένειον και πολιόν ( ψαρό) ποίαν ηλικίαν άγει, ήκουσα δε μετ' εκπλήξεως οτι ήγεν ηλικίαν 81 ετών. Η δε έκπληξίς μου εκορυφώθη ότε με επληροφόρησαν οτι χηρεύσας ούτος επανειλημμένως, ενυμφεύθη τετάρτην φοράν!

 Και όμως ο γέρος ούτος ήτο ροδοκόκκινος και απήρχετο εις τον μύλον φορτωμένος σίτον. Ο θέλων να ζή βίον μα­κρόν, πρέπει να φύγη μακράν της τύρβης και του θορύβου των πόλεων.