Η Δημοκρατία του Πόντου

Στις αρχές του 20ού αιώνα κορυφώθηκαν οι ζυμώσεις στους κόλπους του ποντιακού ελληνισμού για εθνική χειραφέτηση. Η εδαφική ρευστότητα, εξαιτίας των συνεχόμενων πολεμι­κών αναμετρήσεων, αναδείχθηκε σε καταλύτη των εξελίξεων αυτών. Στη διάρκεια του A' Παγκοσμίου Πολέμου σχηματίστηκε η προσωρινή κυβέρνηση της Τραπεζούντας με επι­κεφαλής τον ντόπιο μητροπολίτη Χρύσανθο και μέλη σημαντικές προσωπικότητες της πό­λης. 

Η προσωρινή κυβέρνηση συνέπεσε με την προσάρτηση της περιοχής στη Ρωσική

Χρύσανθος

Αυτοκρατορία τον Απρίλιο του 1916. Μάλιστα, αναγνωρίστηκε και από τις Δυνάμεις της Αντάντ ως η νόμιμη αρχή του βιλαετιού της Τραπεζούντας. Διατηρήθηκε δε για δύο χρόνια, ενώ πρώτος Έλληνας κυβερνήτης διορίστηκε ο Κωνσταντί­νος θεοφύλακτος. Η καθεστωτική αλλαγή στη Ρωσία όμως, με την επικράτηση των μπολσεβίκων, συνοδεύ­τηκε από ανακατάκτηση της τοποθεσίας από τις οθωμα­νικές στρατιωτικές δυνάμεις, το Φεβρουάριο του 1918, και από πρόσκαιρη αναβολή των ποντιακών σχεδίων για αυτονομία. Σε περίπου 80.000 με 100.000 άτομα υπολογίζονται οι πρόσφυγες που εγκατέλειψαν τότε τον ανατολικό Πόντο και, ακολουθώντας τα ρωσικά στρα­τεύματα, εγκαταστάθηκαν στην Κριμαία, στη Γεωργία και στην Αρμενία.

Την ίδια περίοδο εντάθηκαν οι ιδεολογικές ζυμώ­σεις και στους κόλπους των Ελλήνων της διασποράς.

Μιλώντας ενώπιον του Πανποντιακού Συνεδρίου, που πραγματοποιήθηκε στη Μασσαλία στις 22 Ιανουαρίου/4 Φεβρουάριου 1918, ο πρόεδρος της ποντιακής ορ­γάνωσης Μασσαλίας Κ. Γ. Κωνσταντινίδης υποστήρι­ξε: «Εχει φτάσει η ώρα για να διεκδικήσουμε την πραγματοποίησιν των προαιωνίων της χώρας μας πόθων, απαιτούντες την ανεξαρτησίαν μας υπό ελεύθερον δη­μοκρατούμενον πολίτευμα». Προκειμένου μάλιστα να προωθήσει τα σχέδιά του, χρηματοδότησε την έκδοση χάρτη στον οποίο αποτυπώνονταν τα όρια του διεκδικούμενου Πόντου. Ταυτόχρονα, οργανώσεις Ποντίων από όλο τον κόσμο βομβάρδιζαν τις διπλωματικές απο­στολές των Μεγάλων Δυνάμεων με υπομνήματα για τα δίκαια αιτήματα των Ποντίων.

 Τον Ιούνιο του 1919 στο κατεχόμενο από τους Βρετανούς Βατούμ της Γεωργίας πραγματοποιήθηκε η πρώτη συ­γκέντρωση του Διαρκούς Γενικού Συμβουλίου των Ποντίων Ελλήνων, η οποία εξέλεξε το Εθνικό Συμβούλιο του Πόντου, με δημοσιογραφικό του όργανο την εφημερίδα Ελεύθερος Πόντος και με απώτερο στόχο τη δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.

Πρωταγωνιστική μορφή του ποντιακού κινήματος για αυτοδιάθεση αναδείχθηκε ο μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος Φιλιππίδης. Ο δυναμικός ιεράρχης πραγματοποίησε σειρά επαφών με ηγετικές προσωπικότητες της ευρωπαϊκής διπλωματίας. Μάλιστα, παρευρέθηκε στη Διάσκεψη των Παρισίων -που σηματοδότησε τη λήξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου τη διετία 1918-1919- για να υποστηρίξει τις διεκδικήσεις του ποντιακού ελληνισμού.

 Ο Χρύσανθος υπέβαλε στη διάσκεψη υπόμνημα με το οποίο ζητούσε την ίδρυση αυτόνομου ελληνικού κράτους στον Πόντο, περιοχή όπου κατοικούσαν «άνω των 600.000 Ελλήνων, εις τους οποίους δέον να προστεθώσιν αι 250.000Έλληνες, οίτινες κατέφυγον εις Καύκασον και την νότιον Ρωσίαν, μεταναστεύσαντες από του 1880 ως πρόσφυγες ένεκα της κακής διοικήσεως των Τούρκων». Ο Χρύσανθος βρήκε ένθερμο υποστηρικτή στο πρόσωπο του φιλελεύθερου Αμερικανού προέδρου Χένρι Γουίλσον, χωρίς ωστόσο να αποσπάσει καμία γραπτή δέσμευση για τη βοήθειά του, αφού φαίνεται πως πραγματική επιδίωξη των Αμερικανών ήταν η διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητας της Τουρκίας.

Δημήτριος Καθενιώτης

Σε ένα άλλο επίπεδο διπλωματικών επαφών ο Χρύσανθος ήρθε σε επαφή με τον Έλληνα πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, προκειμένου να καθορίσουν από κοινού τη στάση τους. Ο Βενιζέλος δεν ήταν αρχικά αντίθετος στις επιδιώξεις των Ποντίων, αν και προέκρινε το σχηματισμό ενός αυτόνομου ποντιακού κράτους σε συνεργασία με τους Αρμενίους που την ίδια εποχή αγωνίζονταν και εκείνοι για την εθνική τους αυτοδιάθεση. Συνέδραμε μάλιστα τις σχετικές διεργασίες, αποστέλλοντας στην περιοχή τον έμπιστο συνεργάτη του Δημήτριο Καθενιώτη. 

Ωστόσο, οι εσωτερικές αντιθέσεις στους κόλπους της ποντιακής κοινότητας αλλά και η αδυναμία συνεννόησης με τους Αρμενίους υπονόμευσαν το ενδεχόμενο μιας ποντοαρμενικής ομοσπονδίας. Ηταν το φθινόπωρο του 1920 όταν ο Βενιζέλος, έπειτα από μία περίοδο έντονων αντιπαραθέσεων με τους ηγετικούς κύκλους του ποντιακού κινήματος, άλλαξε τελικά άποψη και υποστήριξε ότι η μόνη βιώσιμη λύση ήταν η σύσταση μιας ανεξάρτητης Ποντιακής Δημοκρατίας. Μάλιστα, σχεδίαζε στρατιωτική επιχείρηση του ελληνικού στρατού στην περιοχή. Ομως, η καθεστωτική μεταβολή την επαύριο των εκλογών του Νοεμβρίου του 1920 και η ανάδειξη μιας αντιβενιζελικής κυβέρνησης στην Ελλάδα ματαίωσαν οριστικά τα σχέδιά του.

 Η ραγδαία επιδείνωση των εξελίξεων στο μικρασιατικό μέτωπο εγκλώβισε και τελικά παρέσυρε σε πλήρη αποτυχία και τα σχέδια των Ποντίων. Οι ελπίδες για εθνική χειραφέτηση αποδείχθηκαν φρούδες. Και δεν ήταν μόνο αυτό· η πλήρης επικράτηση των Νεότουρκων αποτέλεσε και το κύκνειο άσμα του ελληνισμού στην περιοχή.

Πόντος/Ποντιακός Ελληνισμός

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ

National Geographic

Κων/νος Φωτιάδης Καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας

Ιάκωβος Μιχαηλίδης Επίκουρος Καθηγητής Α.Π.Θ.