Οι προξενικές Εκθέσεις

Είναι βέβαιο ότι οι αφόρητες συνθήκες που προκάλεσαν οι εξισλαμίσεις και που οδήγησαν, ήδη από τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας, στον κρυπτοχριστιανισμό, στην περιοχή του Πόντου ίσχυσαν σε μεγαλύτερο βαθμό, ώστε το φαινόμενο να παρουσιάζει εκεί ιδιαίτερα αισθητή έξαρση σε σχέση με άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Οι λόγοι αυτής της έξαρσης θα μπορούσαν να συνοψιστούν: στην απουσία του νόμου από τις ακραίες και απόμερες εκείνες περιοχές, στην αυθαιρεσία των τοπικών αρχόντων και μπέηδων (ντερεμπέηδων), στην άγρια και ανελέητη οικονομική εκμετάλλευση κ.ά.

Άγιος Κωνσταντίνος -Ζουρνατσιάντων

Στην Έκθεση του ελληνικού Υποπροξενείου Τραπεζούντας προς το Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας (1857) αναφέρεται ότι, μετά την έκδοση του Χάττι Χουμαγιούν, επιτροπή Κρωμιωτών (δηλαδή Κρυπτοχριστιανών που ήταν γνωστοί στην περιοχή μ’ αυτό το όνομα) αναλαμβάνει να συντάξει υπομνήματα και να αγωνιστεί για την αναγνώριση της χριστιανικής τους πίστης, μέσω των Προξενείων της Τραπεζούντας και των Πρεσβειών της Κων/πολης.
Επισημαίνεται, ακόμη, ο κίνδυνος για αντίποινα εκ μέρους των Τούρκων, και τονίζεται η ανάγκη λήψης ορισμένων μέτρων. Στο τέλος επισυνάπτεται ένας κατάλογος που δίνει: στην α' στήλη ονόματα πόλεων και χωριών με τις ενορίες τους, στη β’ το συνολικό αριθμό των οικογενειών τους, στη γ' δ’ και ε’ το σύνολο των μουσουλμάνων, Κρωμιωτών και Ελλήνων, αντίστοιχα. Και όλα αυτά κατά πόλη, χωριό και ενορία (όπου υπάρχουν) στις επαρχίες των Μητροπόλεων Αργυρούπολης και Τραπεζούντας.
Γενικά, οι 86 οικισμοί (πόλεις, χωριά και ενορίες τους) φέρεται ότι κατοικούνται συνολικά από 10.961 οικογένειες, που αντιστοιχούν σε 9.260 μουσουλμάνους, 16.710 Κρωμιώτες και 29.235 Έλληνες. Στον κατάλογο δεν περιλαμβάνονται αντίστοιχα αριθμητικά στοιχεία 15 οικισμών περιοχής Σουρμένων, 30 περιοχής Ερζερούμ (Θεοδοσιούπολης), 20 από την επαρχία Δουνάης, 7 από την επαρχία Ούνιος και 11 Μεταλλείων.
Την ελληνική έκθεση συνόδευε και ο παρακάτω κατάλογος των οικισμών με κρυπτοχρι-στιανικό πληθυσμό:

Σάντα 

Α) Οι υπαγόμενοι στη δικαιοδοσία της μητροπόλεως της Κιμισχανά (Αργυρούπολης) είναι κατά περιοχές:

	Οικίες	Οθωμανοί	Κρωμιώτες	Γραικοί
1.          Κρώμνη
Ενορία     Μόχωρα	100	_	500
»                Αληθινός	80	_	250	150
»               Αλχαζάντων	200	_	250	750
»              Καρναλάντων	100	_	200	500
»              Σαμανάντων	200	_	_	1.000
»              Ρουσταμάντων	100		200	500
»             Γλούβενα	110	_	550	200
»           Τζαχματάντων	40			200
»  Σαράντων και Γήμερα	150	10	50	690
	1.080	10	1.800	5.590
2.    Πάρτη ενορία μία	100	_	50	450
3.     Γιαλήτερες
Ενορία       Βαρενού	150	_	200	450
»                 Νατζαράντων	50	_	250	_
»                 Ρουσίον	80	_	500	100
»                Τζερκιλάντων	70	_	500	50
	1.510	10	2.900	4.640

4. Στύλος	20	30	70
5. Ζιγανιτάντων	40		150	50
6. Σταυρί
Ενορία      Επανωχώρι	70	50	300
»                 Μονοβάντων	100	_	100	400
»                 Παϊραμάντων	6		30
»                Κατωχώρι	120		200	400
	1.866	90	3.750	5.490
7. Σάντα
Ενορία    Πιστοφάντων	170		100	750
»              Ζουρνατσιάντων	70		350
»             Τσακαλάντων	25		100	25
»              Ισχανάντων	150	_	100	650
»             Κοσλαράντων	40		200	__
»            Πινατάντων	30		75	75
»             Τερζάντων	80		250	150
»              Φτελέν	50		250
	2.481	90	5.175	7.140
8. Χάκαξα	40		125	75
9. Θεοφίλ	30	_	75	75
10. Χάρσερα	300	500	600	400
11. Κιμισχανά με 4 χωρία	1.500	4.000	1.500	2.000
	4.351	4.590	7.475	9.690
12. Τυρούλ με 21 χωρία	2.300	1.000	2.250	8.250
13. Χάραβα	150	100	200	450
14. Μούζενα επτά ενορίες	500	-	500	2.000
15. Σίσε και Παζπέν	100		300	200
	7.401	5.960	10.725	20.590

B) Οι υπαγόμενοι στη δικαιοδοσία της Τρα­πεζούντας είναι κατά  περιοχές:
16. Ταντουρλού	60		20	200	80
17. Χαμά	20		25	50	25
18. Λερί	200		_	500	500
19. Κελεχπίρ Κελιλ- πιρτέκ	150		250	150	350
20. Σερίανα	500		1.500	500	500
21. Τζαγράκ	250		500	250	500
22. Πουλαντζάκ	50		—	100	150
23. Αγ-τάν (Αγκελαγί)	200		—	750	. 250

24.Χαψικιογιού Μοναστήριον 80 - 200 200 25. Πόντυλα Αγίου 400 100 1.000 1.400 26. Θέρσα Ιωάννου 60 285 15 27. Λαραχανή Μοναστήριον 100 100 200 200 28,Άνουρσα _ _ 150 150 29.Λουβερά Σουμελά 200 _ 50 750 30. Γαλίαινα Μονα-   στήριον Αγίου Γεωρ- νίου 600 550 500 1.950 31. Καπίκιοϊ Ζερφιρί και Κοντού 300 50 750 700 32. Χατζάβερα 40 125 75 _ 33. Σαμάρουξα και Κουλάτι 200 250 250 500 10.871 9.160 16.685 28.810 34. Στάβαρα 30 100 50 35. Αρμούχελι 60 _ 75 225 Σύνολο 10.961 9.260 16.810 29.035 Όσοι δεν αναφέρθηκαν είναι οι εξής: «Σουρμένων 15, Ερζερούμ 50, Δουνάπ 20, Ούνιος 7, Μεταλλεία: Καπάν, Αργίνι, Αγίταγι, Περεκετλή, Πουγγάρ, Πουνέτι ταγί, Εσαλή, Έσπια, Λαχανά, Γκιζούλ καγιά, Χατζικογί, που αριθμούνται ως 50       κάτοικοι». Παρόμοια στοιχεία δίνει και η αγγλική έκθε­ση που συντάχθηκε από το αγγλικό Προξενείο Τραπεζούντας και στάλθηκε το 1857 στην αγγλι­κή πρεσβεία Κωνσταντινούπολης. Ευστάθιος Πελαγίδης Καθηγητής Πανεπιστημίου