Ο Νίκος Φίλης και η γενοκτονία του μικρασιατικού Ελληνισμού. Του Γιάννη Ταχόπουλου

Σ' ένα από τα άρθρα του το 2014 ο νυν Υπουργός (πρώην Εθνικής) Παιδείας και (έτι) Θρησκευμάτων Νίκος Φίλης δηλώνει τη διαφωνία του με την πρόταση κάποιων βουλευτών για ποινικοποίηση της αντίθεσης στην άποψη ότι συνέβη Γενοκτονία των χριστιανικών Μικρασιατών (Ελλήνων, Αρμενίων κ.α.). Τα επιχειρήματα που παραθέτει είναι τα εξής:

1. Η αναγνώριση από την κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ της Γενοκτονίας ήταν μη επιστημονική, οφειλόταν σε... εσωτερικές κομματικές πιέσεις λόμπυ Ποντίων εντός του παπανδρεϊκού ΠΑΣΟΚ) και σε διάχυτες εθνικιστικὲς φαντασιώσεις περί  περικύκλωσης της Τουρκίας.

2. Το ότι δεν πίστευε το ελληνικό κράτος ότι διαπράχτηκε Γενοκτονία των Μικρασιατών Ελλήνων αλλά την αναγνώριση για κομματικούς λόγους αποδεικνύεται κατά τον Ν. Φίλη επίσης από το γεγονός ότι το κράτος δεν πρόβαλλε ποτέ στους διεθνείς οργανισμούς τέτοιο θέμα σε αντίθεση προς τους Αρμένιους που επίμονα ζητούσαν την διεθνή αναγνώριση της δικής τους γενοκτονίας από την Τουρκία. Αντίθετα, οι μεταγενέστερες Ελληνικές κυβερνήσεις υποβάθμισαν το θέμα, μετά μάλιστα και την αντίδραση της Τουρκίας.

3. Υπήρξε εθνοκάθαρση, αιματηρή εκδίωξη, ωμότητες, αλλά όχι γενοκτονία.

4. Ὁ όρος γενοκτονία εμφανίστηκε μετά το 1945 (άρα έπεται του διαστήματος 1914-1922).

5. Ο ίδιος όρος παραπέμπει σε «βιομηχανικά σχεδιασμένη κρατική επιδίωξη εξαφάνισης ενός ολόκληρου έθνους», «όπου κι αν κατοικεί αυτό». Άρα –εννοεί ο αρθρογράφος–, αφού δεν εξοντώθηκαν όλοι οι Μικρασιάτες, δεν υφίσταται γενοκτονία.

6. Στον ίδιο όρο -τη γενοκτονία- «δεν εμπλέκονται εδαφικές διεκδικήσεις». Άρα, συμπεραίνει ὁ αρθρογράφος, αφού το Ελληνικό κράτος διεκδίκησε την Ιωνία, δεν τίθεται θέμα γενοκτονίας.

7. Επί μισό αιώνα μετά το Ολοκαύτωμα των Εβραίων κανείς δεν χαρακτήρισε γενοκτονία άλλες, μεταγενέστερες σφαγές. Μετά, άρχισε να χρησιμοποιείται χρησιμοθηρικά ο όρος, η σημασία του οποίου διευρύνθηκε, αλλά σε κάθε περίπτωση υπήρχε κοινή και διεθνής αποδοχή της χρήσης του προκειμένου να γίνεται λόγος για «γενοκτονία».

8. Ποτέ μέχρι τώρα στην ελληνική ιστορία δεν διδασκόμασταν για Γενοκτονία αλλά για Καταστροφή. Η αλλαγή αυτή συνεπάγεται την επιδίωξη για μεροληπτική ιστορία και «απόπειρα μετάλλαξης της ιστορικής εμπειρίας και των γεγονότων».

9. Όπως και παλιά, έτσι και ἡ πρόσφατη αναφορά στην μικρασιατική γενοκτονία είναι πολιτικάντικη.

Όλα τα επιχειρήματα είναι συζητήσιμα, αν όχι σαθρά.

1. & 9. Ακόμη κι αν οφείλεται σε μικροπολιτικές σκοπιμότητες η αναγνώριση της γενοκτονίας, δεν σημαίνει ότι οφείλεται μόνο σε αυτές. Υπάρχει και η περίπτωση στην οποία μια ομάδα του πληθυσμού (Μικρασιάτες και Πόντιοι), της οποίας η άποψη και η εμπειρία για τα γεγονότα του 1914-1922 δεν είχε ως τότε ενσωματωθεί στην ιδεολογία του ελληνικού εθνοκράτους, όντως να ακολούθησε εσωκομματικές τακτικές πίεσης αλλά με σκοπό να πετύχει έναν δίκαιο στόχο, να την εισακούσει επιτέλους το έθνος και να ενσωματώσει την εμπειρία της στην κοινή νεοελληνική αντίληψη. Αυτό, το μέσο, δεν αποδεικνύει την ανυπαρξία γενοκτονίας.

2. Το ότι το ελληνικό κράτος μετά την αναγνώριση δεν έκανε τίποτε για να προωθήσει στη διεθνή κοινότητα την άποψη πως συνέβη γενοκτονία δεν αποδεικνύει ούτε την ανυπαρξία γενοκτονίας ούτε ότι δεν την πίστευε το ίδιο. Με δεδομένο την αδυναμία κι εξάρτηση της Ελλάδας, την τυφλή προσκόλληση των πολιτικών της στις συμμαχίες  ακόμη και στις περιπτώσεις όπου προτεραιότητα πρέπει να έχει το εθνικό συμφέρον κι όχι το συμμαχικό, και, τέλος, την άρνηση να διανοηθούν μια πιο ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική, ήταν αναπόφευκτο να μην προωθήσουν την υπόθεση της διεθνούς αναγνώρισης της Γενοκτονίας –ακόμη κι αν πίστευαν ότι συνέβη γενοκτονία– και να λουφάξουν με τις πρώτες τουρκικές αντιδράσεις.

 Με άλλα λόγια, το ότι οι Αρμένιοι πολιτικοί σε αντίθεση με τους Έλληνες, στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων και των απαιτήσεων του λαού τους δεν οφείλεται υποχρεωτικά στο ότι μόνο οι Αρμένιοι κι όχι κι οι Μικρασιάτες υπέστησαν Γενοκτονία. Μπορεί να οφείλεται στο ότι δεν είχαν να χάσουν τίποτε, σε αντίθεση με τους Έλληνες πολιτικούς, οι οποίοι μπορεί και να αντιμετωπίζονται με εχθρικό τρόπο από τις επικυρίαρχες δυνάμεις, να πέφτουν σε δυσμένεια και τελικά να παύονται από αυτές. 
Άλλωστε, θα ήταν άκομψο (ή μεταμοντέρνο) να υποστηρίζεται ότι δεν υπήρξε αρμενική γενοκτονία προτού την αναγνωρίσει μέρος της διεθνούς κοινότητας. Και θα ήταν ακόμη πιο αστείο να γίνεται άρνηση της γενοκτονίας ενώ Τούρκοι ιστορικοί έχουν κάνει λόγο για γενοκτονία των Ελλήνων.

3. Η αντιπαραβολή εθνοκάθαρσης και γενοκτονίας είναι λανθασμένη. Τόσο γιατί στην προνεωτερικὴ Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν υπήρχαν… φούρνοι και βιομηχανικές υποδομές ούτε μπορούσε να γίνει τεχνικός-ορθολογικός σχεδιασμός εξόντωσης, όσο και γιατί στη γενοκτονία μπορεί να συμπεριληφθεί η εθνοκάθαρση αλλά και γιατί οι Οθωμανοί δεν είχαν πρόβλημα με τον συνδυασμό των δύο επιδιώξεων. 
Η διαδικασία των εκτοπισμών και των εσκεμμένων κακουχιών, το ήξεραν ή το φαντάζονταν οι Οθωμανοί, και το σχεδίασαν (π.χ. παραμονή στην ύπαιθρο υπό χαμηλές θερμοκρασίες έπειτα από υποχρεωτική λήψη λουτρού, μη σταμάτημα της πορείας για περίθαλψη των γυναικών που γεννούσαν κ.α.), θα οδηγούσε τόσο στην εξόντωση σημαντικού τμήματος των εκτοπιζόμενων (γυναικόπαιδα, άρρωστοι), όσο και στην οριστική απομάκρυνση των υπολοίπων, που θα επιβίωναν, από την πατρίδα τους. Είναι στην καλύτερη περίπτωση ατυχές να υποστηρίζεται ότι οι Οθωμανοί δεν σκέφτηκαν την υπόθεση της εξόντωσης των Μικρασιατών δια του παρατεταμένου και με προσχεδιασμένες κακουχίες εκτοπισμού. Εθνοκάθαρση και γενοκτονία δεν αλληλοαποκλείονται.

Θησείο 1924

4., 5. & 6. Το ότι ὁ όρος γενοκτονία πρωτοεμφανίστηκε μετά το 1922 δεν σημαίνει κάτι. Γενοκτονίες και απόπειρες εξόντωσης με κάθε τρόπο των εχθρικών πληθυσμών παρατηρούνται σε κάθε αποχή, μόνο τα μέσα αλλάζουν. Η άποψη του Ν. Φίλη ότι γενοκτονία υφίσταται μόνο αν επιχειρηθεί η εξόντωση όλου του πληθυσμού δείχνει (στην καλύτερη περίπτωση) την άγνοια του και το ότι μιλά για γενοκτονία χωρίς να έχει καν διαβάσει τον ορισμό της γενοκτονίας από τον ΟΗΕ (http://www.hrweb.org/legal/genocide.html όρθρο 2ο). Στον ορισμό ρητά χαρακτηρίζεται γενοκτονία όχι απλώς κάθε πράξη με σκοπό την εξόντωση όλης της (εθνοτικής κ.α.) ομάδας αλλά, επίσης, και τμήματός της. Δεν χρειάζεται να υπάρχουν πράξεις με σκοπό την εξόντωση όλων των Μικρασιατών, Αρμενίων κ.λπ.: Το ότι δεν εξοντώθηκαν όλοι οι Μικρασιάτες δεν αποδεικνύει ότι δεν είναι επιστημονικά έγκυρη η αναγνώριση της γενοκτονίας τους. Ούτε η Σύμβαση για την Πρόληψη και Τιμωρία του Εγκλήματος της Γενοκτονίας θέτει ως προϋπόθεση για αναγνώριση μιας γενοκτονίας το αν αυτή έγινε στα πλαίσια εδαφικών διεκδικήσεων ή όχι.

7. Ότι μετά το 1945 και για πολύ καιρό δεν χρησιμοποιήθηκε για άλλες περιπτώσεις ο όρος γενοκτονία δεν αποδεικνύει ότι στην Μικρά Ασία δεν πραγματοποιήθηκε γενοκτονία εκ μέρους των Τούρκων αλλά απλώς ότι μετά τον Β’ Π.Π. ακολούθησε μια μακρά σχετικά ειρηνική περίοδος οι φρικαλεότητες της οποίας ήταν λιγότερες σε σύγκριση με τις φρικαλεότητες του Β’ Παγκοσμίου. 
Αλλά αυτό δεν λέει αν ήταν ή όχι γενοκτονία όσα συνέβησαν κατά τη δεκαετία του 1910 και πριν την σχετικά μεγάλη μεταπολεμική ειρηνική περίοδο. Ούτε η πιθανή χρησιμοθηρική ή διευρυμένη χρήση του στην α, β, γ περίπτωση αποδεικνύει ότι η δ περίπτωση, στη Μικρά Ασία, είναι παρόμοια και ότι και σε αυτήν δεν είναι κατάλληλος ο όρος γενοκτονία. Άλλωστε, εάν ἡ διεύρυνση του όρου έχει γίνει αποδεκτή, τότε ακόμη και με βάση τα νομικίστικα και σχολαστικά κριτήρια των αρνητών της γενοκτονίας των Μικρασιατών οι αρνητές πρέπει πλέον να μην την αρνούνται.

8. Το ότι ποτέ δεν διδασκόμασταν ως τα 1990 την Γενοκτονία αλλά μόνο την Καταστροφή δεν αποδεικνύει την εγκυρότητα της παλιάς ή της νέας ερμηνείας. Την αλλαγή αυτή στην ερμηνεία μπορούμε να την δούμε κι έτσι: Ως τα 1990 το δόγμα της ελληνοτουρκικής φιλίας επέβαλε τον εξαναγκασμό σε σιωπή της ιστορικής εμπειρίας του ενός τρίτου του ελληνικού πληθυσμού. Το δόγμα αυτό σπάζονταν τόσο η νατοϊκή-φιλότουρκη Δεξιά όσο και η κάθε απόχρωσης Αριστερά η οποία αντιμετώπιζε τους σφαγείς ως αντιιμπεριαλιστές. Μεσοπολεμικά, υπήρχε η ανάμνηση της Ήττας η οποία χρησιμοποιείτο τρομοκρατικά προς όσους δεν αποδέχονταν τη σιωπή (μαζί με τα άμεσα προβλήματα επιβίωσης), ενώ μεταπολεμικά υπήρχε εξάρτηση της χώρας από τη Δύση. Κάποια στιγμή, στη δεκαετία του 1990, και λόγω των γεγονότων του 1989-1991 παρουσιάστηκε πρόβλημα με τη δυνατότητα της Αριστεράς να επιβάλλει στην ελληνική κοινή γνώμη τις μειοψηφικές μεσοπολεμικές και σοβιετόδουλες αφηγήσεις της για τα γεγονότα του 1922 ενώ παράλληλα η Δεξιά έβλεπε την εχθρότητα των επεμβάσεων των δυτικών Συμμάχων της στα Βαλκάνια. Έτσι, δημιουργήθηκε μια ρωγμή στην ερμηνεία του 1922, την οποία έκτοτε ανέλαβαν να κλείσουν πολλοί.

Σκηνές από την διαβίωση των Ποντίων προσφύγων στην Μακρόνησο

Όσον αφορά, τώρα, το θέμα της απαγόρευσης της άρνησης της γενοκτονίας, πρέπει κανείς να εφαρμόζει ίδια αντιμετώπιση σε κάθε περίπτωση και να μην παριστάνει στην μία περίπτωση τον δημοκράτη ενώ στην άλλη τον φιλελεύθερο πλουραλιστή. Είτε πρέπει να γίνει δεκτό ότι ορισμένα πράγματα είναι αδιαπραγμάτευτα για μια κοινωνία και για όσους έχουν θέση σε αυτήν, είτε πρέπει κανείς να είναι μέχρι τελικής πτώσεως φιλελεύθερος και μεταμοντέρνος. 
Και τα δύο είναι συζητήσιμα, φυσικά, αλλά αυτό που είναι απαράδεκτο είναι η επιλεκτική αποδοχή των δύο αυτών αντιλήψεων. Αν για άλλες γενοκτονίες πρέπει να υφίσταται δίωξη σε περίπτωση άρνησης τους, τότε το ίδιο πρέπει να γίνεται και για την μικρασιατική. Αν δεν πρέπει να διώκεται η άρνηση για μία γενοκτονία, δεν πρέπει να διώκεται για καμία άλλη. Μισόλογα προκειμένου να ροκανίζεται η ελληνική εθνική ταυτότητα και να συνεχίζεται η γενοκτονία Αρμενίων, Εβραίων ή Ελλήνων στο επίπεδο της συλλογικός μνήμης τους δεν έχουν νόημα.

Γιάννης Ταχόπουλος