ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΠΟΝΤΟ (5ος π.Χ.- 4ος μ.X. )

 Λίγα γνωρίζουμε γι' αυτό το θέμα. Ωστόσο, σπουδαία ήταν η συμβολή του αρχαίου Πόντου και στον τομέα αυτό. Εδώ έχουμε τρεις φάσεις δημιουργίας:
Α' φάση (5ος-3ος π.Χ. αι.): Οι λόγιοι του Πόντου εγκαθίστανται στην Αθήνα, όπου και δημιουργούν.
Β' φάση (επί Μιθριδάτη Στ' Ευπάτορα 2ος-1ος π.Χ. αι.): Οι λόγιοι δημιουργούν στην αυλή του βασιλιά.
Γ' φάση (επί ρωμαιοκρατίας 63 π.Χ. κ.ε.): Οι λόγιοι του Πόντου δημιουργούν είτε στη Ρώμη, είτε σε επαρχιακά κέντρα.
Φιλοσοφία: Εδώ διακρίθηκαν ο Διογένης, ο Διονύσιος, ο Ηρακλής ο Ποντικός. Όλοι έδρασαν στην Αθήνα.
Ιστοριογραφία: Διακρίθηκε ο Νύμφις ο Ηρακλεώτης.
Ποίηση: Παρθένιος ο Νικαεύς. Έζησε και έγραψε στην αυλή του Μιθριδάτη.
Θέατρο: Δίφιλος ο Σινωπεύς (έζησε στην Αθήνα).

Ειδικότερα:

α) Θέατρο

1) Δίφιλος ο Σινωπεύς, σύγχρονος του Μενάνδρου, γεννημένος στα μέσα του 4ου π.Χ. αι. Ήρθε στην Αθήνα γύρω στα 340 π.Χ. και εκεί έγραψε περίπου 100 κωμωδίες (γνωρίζουμε σήμερα τους τίτλους 60 κωμωδιών του). Επηρέασε και τη λατινική κωμωδία, ιδιαίτερα τον Πλαύτο.

2) Διόδωρος ο Σινωπεύς (μέσα 4ου π.Χ. αι.). Έζησε και έδρασε στην Αθήνα ως κωμωδιογράφος. Σώζονται περί τους 70 στίχους από τα έργα του.

3) Διονύσιος ο Σινωπεύς (κωμωδιογράφος, 3ος π.Χ. αι.).

4) Βάτων ο Σινωπεύς, επίσης κωμωδιογράφος του 3ου π.Χ. αι., που έζησε στην Αθήνα.

β) Ποίηση

1) Νικήρατος ο Ηρακλεώτης. Επικός ποιητής, που έζησε στην Αθήνα στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου.

2) Ηρακλείδης ο Ποντικός. Εξαίρετος επιγραμματοποιός.

3) Νικόδημος ο Ηρακλεώτης. Επιγραμματοποιός.

4) Πολέμων ο Ποντικός. Επιγραμματοποιός.

5) Ζώπυρος ο Ηρακλεώτης. Έγραφε ορφικούς ύμνους.

γ) Φιλοσοφία - Σοφιστική

1) Βρύσων ο Ηρακλεώτης, σύγχρονος του Πλάτωνα (4ος π.Χ. αι.) και πατέρας του ιστορικού Ηρόδωρου. Έγραψε φιλοσοφικούς διαλόγους.

2)Νικόστρατος ο Τραπεζούντιος (4ος μ.Χ. αι.). Διέπρεψε ως σοφιστής στον Πόντο.

3) Θεμίστιος ο Ποντικός. Έζησε στην Αντιόχεια, όπου έγραψε σοφιστικά έργα.

4) Διογένης ο Σινωπεύς. Από τους λαμπρότερους φιλοσόφους της αρχαιότητας.

5) Ηρακλείδης ο Ποντικός. Από τους λαμπρότερους φιλοσόφους της αρχαιότητας.

Ειδικότερα ο Διογένης ο Σινωπεύς ήταν ο κύριος εκπρόσωπος της κυνικής φιλοσοφίας. Γεννήθηκε στη Σινώπη (τέλη 5ου π.Χ. αι.) έζησε στην Αθήνα και Κόρινθο και πέθανε στην Κόρινθο το 323 π.Χ. 

Έγραψε σωρεία έργων που ανήκουν, κυρίως, στην ηθική φιλοσοφία. Έμεινε γνωστός για την παροιμιώδη ολιγάρκεια και ασκητικότητα, τις οποίες θεωρούσε πηγή της ευτυχίας. Είναι γνωστή η επίσκεψη του Μεγ. Αλεξάνδρου στο "σπίτι" του (ένα μεγάλο πιθάρι) στην Κόρινθο, που τον ρώτησε τι θέλει να του προσφέρει κι εκείνος απάντησε λακωνικά: «Πήγαινε πιο πέρα, γιατί μου κρύβεις τον ήλιο!»

Ο Ηρακλείδης ο Ποντικός γεννήθηκε στην Ηράκλεια του Πόντου, αρχές του 4ου π.Χ. αι. Ήταν μαθητής και περιστασιακός διάδοχος του Πλάτωνα στην πλατωνική Ακαδημία. Αργότερα μαθήτευσε και στο Λύκειο του Αριστοτέλη. Μετά το 338 π.Χ. επέστρεψε στην Ηράκλεια, όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή και όπου έγραψε τα περισσότερα έργα του. Ήταν και αυτός οπαδός της κυνικής ηθικής φιλοσοφίας.

6) Ηρακλείδης ο Λέμβος (2ος π.Χ αι.). Ήταν οπαδός της περιπατητικής αριστοτελικής φιλοσοφίας.

7) Διονύσιος ο Μεταθέμενος, από την Ηράκλεια του Πόντου. Ήταν οπαδός της Στωικής φιλοσοφίας του Ζήνωνα του Κιτιέα και έγραψε πάρα πολλά έργα.

8) Τιμοκράτωρ, από την Ηράκλεια. Ήταν επικούρειος φιλόσοφος.

δ) Ιστορία - Γεωγραφία

1) Ηρόδωρος ο Ηρακλεώτης (5ος π.Χ. αι.). Έργα του: «καθ' Ηρακλέα λόγος» (σε 17 βιβλία) και «Αργοναύται».

2) Νύμφις ο Ηρακλεώτης .Έγραψε την τοπική ιστορία της πατρίδας του στο έργο «Περί Ηρακλείας» (σε 13 βιβλία). Την ιστορία αυτή συνέχισε αργότερα (σε 16 βιβλία).

3) Ο Μέμνων. Από την Ηράκλεια (τέλη 1ου π.Χ. αι. - 1ος μ.Χ. αι.). Ο ίδιος συνέγραψε και μια γενική ιστορία «Περί Αλεξάνδρου και των διαδόχων και επιγόνων». Από εδώ άντλησε υλικό ο Αρριανός στο έργο του «Αλεξάνδρου Ανάβασις». Λέγεται ότι έγραψε και τον «Περίπλουν της Ασίας».

4)Ηρακλείδης ο Λέμβος, περιπατητικός φιλόσοφος και ιστορικός. Έγραψε το έργο «Ιστορίαι», στο οποίο περιέλαβε ερανίσματα και ιστορικά έργα των προγενέστερων ιστορικών.

5) Ο περίφημος ιστορικός και γεωγράφος Στράβων, από την Αμάσεια (1ος π.Χ. αι.). Στα «Ιστορικά υπομνήματα» (σε 47 βιβλία) αφηγείται τα πριν και μετά τον Πολύβιο γεγονότα. Το έργο αυτό, δυστυχώς, χάθηκε. Σώθηκαν, όμως, τα «Γεωγραφικά» του, για τα οποία δίκαια χαρακτηρίστηκε ως ο κατεξοχήν Γεωγράφος της Αρχαιότητας. 

Στα 17 βιβλία αυτού του έργου, που σώζονται με ελάχιστα κενά, συγκεντρώνεται όλη η σοφία και η εμπειρία του Στράβωνα από τα πολλά του ταξίδια, αλλά και οι απόψεις του για τους προηγούμενους που έγραψαν γεωγραφίες και από τους οποίους έχει αντλήσει (Απολλόδωρος, Ερατοσθένης, Πολύβιος). Έχοντας ως αφετηρία τη Μεσόγειο, απλώνεται σε Ευρώπη, Ασία και Αφρική, δίνοντας λεπτομερή γεωγραφικά στοιχεία για επιμέρους περιοχές αυτών των ηπείρων.

6)Διόφαντος. Έγραψε τα «Ποντικά», όπου κάνει λόγο για τους Κόλχους, για τους Σκύθες και άλλους.

7)Μαρκιανός ο Ηρακλεώτης. Περιηγήθηκε όλο, σχεδόν, τον τότε γνωστό κόσμο και συνέγραψε τέσσερα ογκώδη βιβλία, όπου περιλαμβάνεται το καταστάλαγμα των πολύκλαδων και πολύπτυχων εμπειριών του.

ε) Φιλολογία

Και σ' αυτό τον τομέα δεν υστερεί ο Πόντος. Ορισμένοι γραμματικοί - φιλόλογοι ήταν γνωστοί σε όλο τον αρχαίο κόσμο:

1) Ηρακλείδης ο Ποντικός. Πέρα από την επιγραμματοποιία, ασχολήθηκε και με το γραμματικό σχολιασμό κλασικών και προκλασικών ποιητών: Ομήρου, Ησιόδου, Αρχιλόχου, Ευριπίδη και Σοφοκλή.

2) Ηρακλείδης ο Λέμβος. Στον «Λεμβευτικό Λόγο» ασχολείται με φιλολογικά θέματα της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.

3) Τυραννιών ο πρεσβύτερος, από την Αμισό (1ος π.Χ. αι.). Είναι ο πρώτος που επιμελήθηκε την κριτική έκδοση των έργων του Αριστοτέλη.

4) Ηρακλείδης ο Ποντικός ο νεότερος. Έζησε τον 1ο μ.Χ. αι. και διέπρεψε στη Ρώμη ως γραμματικός και φιλόλογος.

5) Διογενειανός, από την Ηράκλεια του Πόντου. Έζησε και διακρίθηκε ως φιλόλογος (με πλούσιο έργο) στη Ρώμη επί αυτοκράτορα Αδριανού.

Επιστήμες

1) Διόδωρος ο Αμισηνός (τέλη 2ου π.Χ. αι.). Μέγας Μαθηματικός, που γεννήθηκε στην Αμισό, αλλά έζησε στην Αλεξάνδρεια.

2) Δημήτριος ο Αμισηνός (2ος π.Χ. αι.). Μαθηματικός.

3) Κρατεύς ο Σινωπεύς, σύμβουλος του Μιθριδάτη ΣΤ' του Ευπάτορα (τέλη 2ου π.Χ. αι. - α' μισό 1ου π.Χ. αι.). Ήταν πασίγνωστος για τις βοτανολογικές του έρευνες, καθώς και για το Ριζοτομικό του έργο.

4) Ηρακλείδης ο Ποντικός, ο γνωστός φιλόσοφος που διέπρεψε και στην ιατρική.

5) Θεόπομπος ο Σινωπεύς. Έγραψε το έργο «Περί σεισμών».

Εκκλησιαστική Γραμματεία

Στην αρχαία γραμματεία εντάσσεται και η εκκλησιαστική γραμματεία του 4ου μ.Χ. αι. με αξιόλογους εκπρόσωπους τους γνωστούς και μεγάλους ιεράρχες και Πατέρες της Εκκλησίας.

1) Ο Νεοκαισαρείας Γρηγόριος ο Θαυματουργός. Έγραψε ποικίλα έργα: «Λόγος Χαριστήριος», «Έκθεσις Πίστεως», επιστολές.

2) Μέγας Βασίλειος. Γεννήθηκε στη Νεοκαισάρεια του Πόντου το 330 μ.Χ. Μαζί με το Γρηγόριο Ναζιανζηνό συντάσσουν τη «Φιλοκαλία» σε ένα εξοχικό καλύβι στις όχθες του ποταμού Ίρη. Γράφει, επίσης, τα έργα: «Εις την Εξαήμερον», «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων», «Ομιλίαι», «Περί Αγίου Πνεύματος», κάπου 350 επιστολές κ.ά. (βλ. περισσότερα στον τόμο «Μικρά Ασία» κεφ. «Καισαρεία»).

3) ο Γρηγόριος Νύσσης, αδελφός του Βασιλείου. Έγραψε μια ολόκληρη σειρά θεολογικών συγγραμμάτων.

4) Πέτρος, ο μικρότερος αδελφός του Βασιλείου. Έγραψε πολλές επιστολές και «Υπόμνημα  εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον».

5) Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός (328-390). Έγραψε πέντε «Θεολογικούς Λόγους», γιορταστικούς Λόγους, τον «Επιτάφιον εις τον Βασίλειον», «Στπλιτευτικούς λόγους», πάνω από 240 επιστολές και 408 ποιήματα.

6) Ευάγριος ο Ποντικός (345-399). Συνέγραψε πολλές μικρές πραγματείες