ΣΜΥΡΝΗ: Οικονομική και εκπολιτιστική δύναμη

 Η Σμύρνη, ένας από τους πιο σημαντικούς λιμένες της Ανατολής ήταν τόσο ελληνική, ώστε οι Τούρκοι την ονόμασαν «Γκιαούρ Ισμύρ» (Σμύρνη άπιστων). Κατά τον X. Σολομωνιδη «η Σμύρνη στα 1922 είχε 365.000 κατοίκους, απ' τους οποίους, οι 165.000 ήσαν Έλληνες, 80.000 Τούρκοι, 40.000 Αρμένιοι (θερμοί φιλέλληνες), 50.000 Ισραηλίτες και 36.000 Ευρωπαίοι και οι άλλοι ξένων εθνικοτήτων...». 

Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης

Από την άποψη αυτή, η όλη οικονομική κίνηση της πόλης και της ενδοχώρας της, ήταν σχεδόν εξολοκλήρου στα χέρια των Ελλήνων. Η αξία των εμπορευμάτων τα οποία φορτώνονταν στο λιμάνι της Σμύρνης ανερχόταν, κατά το 1922, σε 135 εκατομ. φράγκα (προς την Αγγλία 55 εκατομ. φράγκα, τη Γαλλία 18 εκατομ. φρ., την Αμερική 10 εκατομ. φρ. κλπ). Υπολογίζεται ότι το χρόνο κατάπλεαν στο λιμάνι της Σμύρνης 1.900 ατμόπλοια και περίπου 20.000 ιστιοφόρα. Οι εξαγωγές της, στα τελευταία χρόνια, που πραγματοποιούνταν μέσω του λιμανιού της, ήσαν οι εξής, κατά μέσο όρο (1920-1922):

Βαλανίδια αξίας        24        εκατομ. φρ.

Βαμβάκι            »         7             »

Σταφίδα            »        18            »

Σύκα                  »         8             »

Ελαιόλαδο       »        2,5           »

Κριθάρι            »       10             »

Μαλλιά            »         3             »       κ.λπ..

 Όσοι πέρασαν από τη Σμύρνη δεν θα ξεχάσουν τον επίγειο παράδεισο των φρούτων της, που απ' το εμπόριο τους με το εξωτερικό, περίσσευαν τεράστιες ποσότητες για τις ντόπιες αγορές και στοιβαγμένες στα τσαρσιά (συνηθισμένες αγορές) και στα μπεζεστένια (σκεπαστές θολωτές αγορές), στα μεϊντάνια (λαϊκές αγορές) και στα καντούνια (μικρούς δρόμους), ήταν χαρά και μαρτύριο μαζί για την όραση και την όσφρηση... Ντόπια παραγωγή και διαμετακομιστικό εμπόριο συνθέτανε το δίπτυχο της υλικής ευημερίας, που η σφραγίδα της ακτινοβολούσε στο μέτωπο της Σμύρνης. Το λιμάνι της, το γιγάντιο εκείνο μισοφέγγαρο, που κάποτε τόσο γοήτεψε τους Ρωμαίους, τραβούσε σα μαγνήτης τα ξένα καράβια: καταπλέανε τόνα πίσω απ' τ' άλλο, μέρα νύχτα, σε μιαν ατέρμονη σειρά, για να ξεφροτώσουνε με τ' άλλα, υφάσματα και χίλια δυο άλλα εμπορεύματα από τη Δύση και να φορτώσουνε μετάξι, μπαχαρικά, χαλιά και όλα τα καλά της Ανατολής, που καταφτάνανε στη Σμύρνη με καραβάνια, προπαντός, βέβαια, τα περίφημα ξερά σύκα της, τα περιζήτητα σ' όλες τις ξένες αγορές και γνωστά σαν «Σμυρνέϊκα σύκα...

Και εδώ, η οικονομική αλκή του Ελληνισμού ανέπτυξε υψηλό πολιτισμό και η Σμύρνη ήταν φημισμένη και για τα μορφωτικά της ιδρύματα και για την πνευματική της κίνηση. Περίφημη υπήρξε η «Ευαγγελική Σχολή», που ιδρύθηκε στα 1733 και από την οποία βγήκαν πολλοί διανοούμενοι και άνθρωποι των Γραμμάτων και της Τέχνης, που λάμπρυναν το ελληνικό πνευματικό στερέωμα, όχι μόνο του υπόδουλου Ελληνισμού, αλλά και της ίδιας της Ελλάδος.

Στα χρυσά φύλλα του μαθητολογίου της (της Ευαγγελικής Σχολής), τα απανθρακωμένα πια, αναγράφονταν τα ονόματα του Αδαμάντιου Κοραή, του Οικουμενικού Πατριάρχη Νεόφυτου, του εθνομάρτυρα Πατριάρχη Γρηγορίου, του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Χρυσόστομου Παπαδόπουλου, του Αρχιστράτηγου Λεωνίδα Παρασκευόπουλου, των Ακαδημαϊκών Μανώλη Καλομοίρη, Γεωργίου Ιακείμογλου, Στέλιου Σεφεριάδη, Γεωργίου Μυλωνά, των καθηγητών του Πανεπιστημίου (Αθηνών) Κυριάκου Μυλωνά, Θεοδώρου Ορφανίδη, Γεωργίου Φωτιάδη, Παύλου Καρολίδη, Κ. Μελισσηνού, Ν. Κωστή, Γ. Φωτεινού, Στέλιου Σπεράντζα, Σόλωνος Βέρα, Ν. Λοράνδου, Αλ. Λιτζερόπουλου, Αλ. Συμεωνίδη, Β. Τατάκη, Μιχαήλ Αναστασιάδη, των λογίων και λογοτεχνών Στεφ. Ξένου, Ιωαν. Ισιδώρου Σκυλίτση, Μιχαήλ Αργυρόπουλου, Κίμωνος Μιχαηλίδη, Αλεκ. Φωτιάδη, Μιχ. Πετρίδη, Ιωαν. Δαμβέργη, Ηλ. Τανταλίδη, Θρ. Σταύρου, Αρ. Καράβα, Παύλου Φλώρου, Νίκου Τουτουντζάκη, Απ. Λεονταρίτη, Γιώργου Σεφέρη (Βραβείο Νόμπελ) κλπ., των δημοσιογράφων Ανδρέα Καβαφάκη, Μιλτιάδη Σεϊζάνη, Σωκράτη Σολομωνίδη, Γεωρ. Υπερίδη, Ν. Τσουρουκτσόγλου (σφάγηκε μαζί με τον Χρυσόστομο Σμύρνης) κλπ. , καθώς και άλλων προσωπικοτήτων, μητροπολιτών, υπουργών, στρατηγών, επιστημόνων, καλλιτεχνών κλπ» 

Αλλά στη Σμύρνη δεν υπήρχε μόνο η «Ευαγγελική Σχολή». Άλλα σχολεία με αξιόλογη δράση ήσαν, το «Κεντρικόν Παρθεναγωγείον», συνέχεια του «Εκπαιδευτικού Καταστήματος Κορασίδων», που ιδρύθηκε στα 1835, το «Ομήρειον Παρθεναγωγείον», στα 1880 και 17 άλλα εκπαιδευτήρια μέσης και στοιχειώδους εκπαιδεύσεως, εκτός των ιδιωτικών σχολείων, όπως το «Λύκειον Αρώνη», που ιδρύθηκε στα 1852, του «Ισηγόνη», στα 1854, του «Δαλδάκη» στα 1888, του «Πασχάλη» στα 1887, του «Αναστασιάδη» στα 1904, του «Νεστορίδη» στα 1905, του «Γιαννίκη» στα 1906, του «Διαμαντοπούλου» κλπ. Στα 1920 στη Σμύρνη και στα περίχωρα της λειτουργούσαν 250 ελληνικά σχολεία με 900 εκπαιδευτικούς και 40.000 μαθητές και μαθήτριες.

Πέρα απ' αυτά τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, στη Σμύρνη εκδίδονταν πολλές εφημερίδες, περιοδικά και βιβλία. Ο X. Σολομωνίδης υποστηρίζει ότι από το 1831 μέχρι το 1922 εκδόθηκαν 135 εφημερίδες.  Άλλες βραχύβιες και άλλες σχετικά μακρόβιες. Χαρακτηριστικές ήταν οι ονομασίες πολλών απ αυτές: « Άργος», «Αριστοτέλης», «Βίων», «Ελπίς», «Ερμής», «Ευρυνόμη», «Ηριγένεια», « Ίρις», «Κλειώ», «Μέλης»,« Όμηρος», «Μνημοσύνη», «Τέρψις», «Ροδών», «Τρεις Χάριτες», «Φιλαλήθης», «Χρυσούς Αιών», «Ωρίων», «Ακτίς», «Ιωνική Μέλισσα», «Αστήρ της Ανατολής».

Πρώτη ελληνική εφημερίδα ήταν «Ο Φίλος των Νέων», που εκδόθηκε στα 1831. Ο βίος της ήταν βραχύς. Στα 1838 εκδόθηκε η μακρόβια και πολύ γνωστή «Αμάλθεια», που έζησε 85 χρόνια. Εκδότης της «Αμάλθειας» ήταν ο Κωνσταντίνος Ροδές, ενώ αργότερα τη διεύθυνση την ανάλαβαν διαδοχικά οι: Ιωάννης Καλλιγέρης, Περάκης Βενάρδος, Γεράσιμος Λαμπρύλλος, Ιάκωβος Σαμιωτάκης. Από το 1882 μέχρι το 1922 τη διεύθυνση της «Αμάλθειας» είχαν οι: Σωκρ. Σολομωνίδης και Γ. Υπερίδης. 

Άλλες εφημερίδες με κύρος ήταν «Η Ευσέβεια» (1861-1870), «Η Πρόοδος» (1871-1919), με διαδοχικούς διευθυντές τους Μηνά και Χρήοτο Χαμουδόπουλο, Σωκ. Σολομωνιδη, Γ. Υπερίδη, Λαζ. Σταματιάδη και κατά το 1919 τον Χρήστο Αγγελομμάτη, «Η Ιωνία» (1874-1879) των Μιλτιάδη Σεϊζάνη και Γ. Κωνσταντινίδη, «Η Αρμονία» (1880-1921) με διαδοχικούς διευθυντές τους Μ. Σεϊζάνη, Γ. Ασθενίδη, Στ. Κουκουτοάκη, η «Ημερήσια» (1890-1907) με διαδοχικούς διευθυντές τους Ιωαν. Αναστασιάδη, Ν. Τσουρουκτσόγλου, Λ. Κοκκινίδη και Γ. Αναστασιαδη.

Πριν από τη Μικρασιατική καταστροφή εκδίδονταν στη Σμύρνη οκτώ ημερήσιες εφημερίδες, η «Αμαλθεια» του Σωκ. Σολομωνιδη, και Γ. Υπερίδη, ο «Κόσμος» των Ν. Λασκαρη, Ν. Νικολαΐδη και Γρ. Μαηδώνη, ο «Τηλέγραφος» του Θ. Υπερίδη, το «Θάρρος» των Σπ. και Χρ. Σολομωνιδη, η «Εστία» των Α. Σταματιάδη και Λ. Τσιμέρη. Εκδίδονταν επίσης και γαλλόφωνες εφημερίδες από Ελληνες, όπως η «Ρεφόρμ» του Ν. Τσουρουκτσογλου, η «Συνάδελφος» του Ηλ. Βουτιερίδη, η «Εντεπαντάν» του Τζων Τσουρουκτσόγλου και άλλα λογοτεχνικά και σατυρικά περιοδικά. Θεατρικές και καλλιτεχνικές παραστάσεις από ομίλους από τη Σμύρνη ή από θιάσους από την ελεύθερη Ελλάδα αποτελούσαν συνηθισμένο φαινόμενο στη θαυμαστή ιωνική πρωτεύουσα.

Γιώργος Λαμψίδης