Ο Μέγας Πεθερός , Αλέξιος Γ' Κομνηνός

Αλέξιος Γ' & η Θεοδώρα

Ο επί 41 χρόνια (1349 —1390) αυτοκράτορας της Τραπεζούντας Αλέξιος — Ιωάννης Γ' Μέγας Κομνηνός, του οποίου «αι προς την Εκκλησίαν θυσίαι υπερέβησαν πάσας τας των προ αυτού Αυτοκρατόρων» (Γεώργιος Κανδηλάπτης — Κάνις, «Οι Μεγάλοι Κομνηνοί»), εκτός από Μέγας Αυτοκράτορας, υπήρξε και Μέγας Πεθερός. Κατάφερε να κάνει συγγενείς του όλους τους γύρω από την αυτοκρατορία «ξένους δυνάστας, χριστιανούς και μωαμεθανούς» (Φοίβος Χάρμας «Ο γάμος παρ’ Έλλησι»), παντρεύοντάς τους με «τας πολυαρίθ­μους θυγατέρας του, ών το κάλλος», πολλές φορές «ερύθμισε την τύχην της χώρας». Για τον λόγο αυτόν, ο Αλέξιος Γ' Κομνηνός ονομάστηκε «ο πεθερός των ηγεμόνων της Ανα­τολής».

Προηγήθηκε ο Αγγλογάλλος βασιλιάς Ερίκος Β'

Ο Αλέξιος Γ', ωστόσο, δεν ήταν ο μοναδικός ηγεμόνας της ταραγμένης μεσαιωνικής εποχής — ποια εποχή δεν ήταν ταραγ­μένη; — που έκανε συνοικέσια. Τα ίδια, περίπου, συνέβησαν, δύο αιώνες νωρίτερα, με τον βασιλιά της Αγγλίας και της Γαλλίας- και δεν συμμαζεύεται - Ερρίκο Β' (1133 — 1189), τον “Πεθερό των ηγεμόνων της Δύσης”. 

Συγκεκριμένα, ο Γαλλοάγγλος βασιλιάς, όχι για να διαφυλάξει τα σύνορά του από επερχόμενους εχθρούς, όπως έκανε ο Αλέξιος Γ' Κομνηνός της Τραπεζούντας, αλλά για να καταλάβει και προσαρτήσει στο βασίλειό του διάφορες περιοχές της δυτικής Ευρώπης, παντρεύτηκε ο ίδιος την πρώην σύζυγο του Λουδοβίκου Ζ' της Γαλλίας, πά­ντρεψε τους δυο γιους του και πήρε από τις νύφες τη δυτική Γαλλία, από τη Νορμανδία μέχρι τα Πυρηναία και, τέλος, πάντρεψε και τις τρεις κόρες του για να αποκτήσει επιρροή στη Γερμανία, στην Καστίλη (Ισπανία) και στη Σικελία!

Και ακολούθησε κατά πόδας ο “Πεθερός της Ανατολής”

Και τα συνοικέσια και οι συγγένειες του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας δεν είχαν τελειωμό. Αναφέρονται μόνον μερικές από αυτές. Η αδελφή του Μαρία παντρεύτηκε τον ηγεμόνα των Τουρκομάνων Χοπτλούν, η άλλη αδελφή του, η Θεοδώρα, έγινε γυναίκα του εμίρη της Χαλδίας Χατζή, η κόρη του Ευδοκία παντρεύτηκε πρώτα τον Ταζεντίν και σε δεύτερο γάμο τον αυ­τοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Ιωάννη Ε'. 

Η δευτερότοκη κόρη του Αλεξίου Γ’ , η Άννα (άλλη είναι η Άννα Κομνηνή), παντρεύτηκε τον βασιλιά της Γεωργίας Παγκράτιο Στ'. Όταν χήρεψε, παντρεύτηκε τον πρωτοβεστιάριο του παλατιού, τον αριστοκράτη της Χαλδίας Ιωάννη Μουρούζο. Την τρίτη κόρη του την πάντρεψε με τον ισχυρό εμίρη του Ερζιγκιάν (Αρσίγγη) και αρχηγό της ορδής των Λευκών Προβάτων Ταχιρτίν ή Ταχαρτάν ή Ταχαρδίνο. Για τον γάμο της τελευταίας γράφει- χωρίς να αναφέρει το όνομά της — ο Ισπανός περιηγητής και συγγραφέας Κλαβίχο.

Υπήρξε και συνέχεια από τον γιο του...

Τους γάμους Ελληνίδων πριγκιπισσών με ισχυρούς μωαμεθα­νούς ηγεμόνες συνέχισε και ο γιος του Μεγάλου Πεθερού, Μα­νουήλ Γ' Κομνηνός (1390 - 1412), ο οποίος πάντρεψε την κόρη του Αικατερίνη με τον γιο του Καρά Γιουσούφ, αρχηγού της ορδής των Μαύρων Προβάτων, τον Τσεχάν Σάχη. Η Αικατερί­νη ήταν ονομαστή για τα αμίμητα κάλλη της σε όλη την Ασία.

Κι άλλες παντρειές, αλλά και μεγάλη προσφορά

Ο Μέγας Πεθερός, γιος του Βασιλείου Α' Κομνηνού (1332- 1340) είχε ανατραφεί στο Βυζάντιο, όπου πήρε στρατιωτική και πολιτική μόρφωση. Εκεί τον αρραβώνιασαν με την μεγαλύτερή του στην ηλικία Θεοδώρα, κόρη του Νικηφόρου του Σεβαστοκράτορα. Οι γάμοι έγιναν το 1351 στην Τραπεζούντα. Διαδέ­χτηκε στον θρόνο τον Μιχαήλ Κομνηνό, αδελφό του παππού του.
 Φαίνεται ότι πάντρεψε και άλλες κόρες με γειτονικούς ισχυ­ρούς ηγεμόνες, αλλά αυτούς τους γάμους δεν τους αναφέρουν οι ιστορικοί, οι οποίοι απλώς τονίζουν τις διπλωματικές ικα­νότητες του Αλεξίου Γ' Μέγα Κομνηνού, την προσφορά προς τα μοναστήρια και, βεβαίως, την προστασία που παρείχε στις επιστήμες και τις καλές τέχνες, που υπήρξε, πραγματικά, σημα­ντική. Ο Αλέξιος Γ' Κομνηνός ήταν εκείνος που ίδρυσε στην Τραπεζούντα την περίφημη Ακαδημία Θετικών Επιστημών και Αστρονομίας.

Χρυσόβουλο του Αλεξίου Γ' για τη Σουμελά

Η προσφορά του στην Εκκλησία (στις μονές)

Ο Γεώργιος Κανδηλάπτης — Κάνις κάνει λόγο για «θυσίες» του Μεγάλου Πεθερού Αλέξιου Γ' Κομνηνού, υπερτονίζοντας ότι: "Αι δε προς την Εκκλησίαν θυσίαι του υπερέβησαν πάσας τας των προ αυτού Αυτοκρατόρων. Και πρώτον εξέδωκε κατά μήνα Δεκέμβριον της γ' ινδικτιώνος (ινδικτιών και ίνδικτος είναι μονάδα χρονολόγησης στην Εκκλησία, κύκλος 15 ετών, καθένας από τους οποίους αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου, λέξη λατινική) του έτους,ατιγ (1363) δια την μονήν της Θεοτόκου Σουμελά το περίπυστον (ξακουστό, περιώνυμο) Χρυσόβουλόν του, δι’ ού εξησφάλισεν ου μόνον την ησυχίαν της μονής, αλλά κατέστησεν εκεί και τους παροίκους ως φύλακας αυτής και κτή­ματα αφιέρωσε και δη και την επί των πέριξ χωρίων και της Σάντας, της αρχαίας Άλμης, εξαρχικήν εξουσίαν μέχρι της συ- στάσεως της Μητροπόλεως Ροδοπόλεως"..

Τα παραπάνω γραφόμενα από τον Κανδηλάπτη — Κάνι ση­μαίνουν ότι στη μονή της Σουμελά μάλωναν οι μοναχοί μεταξύ τους, γιαυτό ο αυτοκράτορας εγκατέστησε και τους «πάροικους», δηλαδή φύλακες, όπως είναι οι σημερινοί μπράβοι, ότι αφιέρωσε στη μονή κτήματα, όχι από τα δικά του, αλλά από τα κτήματα των κατοίκων των γύρω χωριών και, τέλος, ότι επέβαλε την εξαρχική εξουσία των μοναχών της Σουμελά στην περιοχή της Σάντας, όπου, αργότερα, συστάθηκε η μητρόπολη Ροδο­πόλεως, μερικοί από τους μητροπολίτες της οποίας, κατά το τέλος του 19ου αιώνα, προκάλεσαν σοβαρά προβλήματα στους κατοίκους, μέχρι του σημείου και ο συντηρητικότατος καθη­γητής του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας Φίλιππος Χειμωνίδης - ο πατέρας του γνωστού μας Ευριπίδη Χειμωνίδη — να ξεση­κωθεί εναντίον τους και, με επιστολές του στις εφημερίδες, να τους αποκαλεί ψεύτες!

Κωνσταντίνος Ν. Παπαμιχαλόπουλος

Ο Κωνσταντίνος Ν. Παπαμιχαλόπουλος για τη Σουμελά

Ο πολιτικός και συγγραφέας Κωνσταντίνος Ν. Παπαμιχαλόπουλος, από την Αθήνα (1856-1923), στο βιβλίο του «Περιήγησις εις τον Πόντον», Αθήνα 1903, έγραψε, μεταξύ πολλών άλλων, και τα εξής για τον Αλέξιο Γ' και τη Σουμελά: «Ο επι­φανέστατος των Κομνηνών Αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας Αλέξιος Γ’ (1349-1390), ευεργετηθείς υπό της Θεομήτορος εν μεγίστη ανάγκη, ών δε βαθέως και στερρώς ευσεβές, ήλθεν αυτός εις την Ιεράν Μονήν και προσεκύνησε ‘πολλάκις και διαπύρως’ την εικόνα της Παναγίας, αυτός δε και ωχύρωσε την Μο­νήν δια τείχους ερυμνού και πύργων ισχυρών, προσθείς κελλία πολλά και επιχειρήσας πάσαν δυνατήν μεγέθυνσιν και αύξησιν. Διο και έκρινε προσήκον να εγχαράξη επί της πύλης του Ναού τάδε: Κομνηνός Αλέξιος εν Χριστώ σθένων, Πιστός Βασιλεύς, Στερρός, Ένδοξος, Μέγας, Αεισέβαστος, Ευσεβής, Αυτοκράτωρ Πάσης Ανατολής τε και Ιβηρίας Κτίτωρ πέφυκε της Μονής ταύτης νέος.

Ο αυτός επροίκισε την Μονήν δια Χρυσοβούλλου, απονέμοντος αυτή προνόμια ευρέα».

Οι προσφορές του στη μονή Χουτουρά και σε άλλες

Ο Κανδιλάπτης γράφει στη συνέχεια και για τις ευεργεσίες του Αλέξιου Γ’ Κομνηνού στη μονή Αγίου Γεωργίου Χουτουρά και σε άλλες μονές — Αγίου Γεωργίου Χαλιναρά, Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα, Θεοσκέπαστη, του Διονυσίου Αγίου Όρους — ση­μειώνοντας: «Θέλων δε να στερεώση και το θρησκευτικόν και εθνικόν φρόνημα των εν Χαλδία ομογενών και να στήση εκεί εν εθνικόν κέντρον, κατά τον Ιούλιον του 1365 (ατξε'), ακολου­θούμενος υπό των δουκών Χαλδίας και των κριτών αρχόντων της Τραπεζούντος και μαθών ότι εν τω όρει του Αγ. Γεωργίου (Χουζούρ) του παρά την πόλιν Θείαν ή Κάνιν των Χουτουρών μονάζουσι θεοσεβείς και ενάρετοι μοναχοί ανήλθεν εκεί και ίδρυσε την φερώνυμον μονήν εις ήν αφιέρωσε την επικαρπίαν των έξ χωρίων Γουζουλνίκης, Ξύρξας, Αγκουΐζνεν, Μαυραγγέ- λοι, Μουγελά και του Προδρόμου (κ. Σέχτορμι) κατεχύρωσεν αυτήν δια Χρυσοβούλου εις μνήμην αυτού και της μητρός του Ευδοκίας της Παλαιολογίνας και κατέστησεν αυτήν εξαρχίαν ανεξάρτητον (τα λάθη του κειμένου οφείλονται στο τυπογρα­φείο, όπου τυπώθηκε η μελέτη του Κανδηλάπτη. Και με την ευκαιρία, για τους αγράμματους που αρέσκονται να χρησιμο­ποιούν μια γλώσσα που δεν γνωρίζουν — την καθαρεύουσα — δεν λέμε «ο Γεώργιος Κανδηλάπτου — Κάνεως», που είναι η γενική πτώση, ενώ αυτοί θέλουν να πουν το όνομα στην ονομαστική). Από τα γραφόμενα του Γεωργίου Κανδηλάπτη — Κάνι φαίνεται ότι και στην περίπτωση του Αγίου Γεωργίου Χουτουρά, ο Μέ­γας Πεθερός, ο Αλέξιος Γ’ Κομνηνός, χάρισε στη μονή την επι­καρπία των έξι προαναφερόμενων χωριών. Και επικαρπία ση­μαίνει εκμετάλλευση των προϊόντων ξένης γης, δηλαδή — στην περίπτωση αυτή — αρπαγή των κόπων των Ποντίων αγροτών από τους μοναχούς.

«Τοιούτος λοιπόν ήτο ο Αλέξιος Γ’...»

Χρησιμοποιώντας εμείς το «τοιούτος» με την κακή του σημα­σία, επαναλαμβάνουμε τα γραφόμενα του Γεωργίου Κανδηλά­πτη — Κάνι για τον Αλέξιο Γ' Κομνηνό, τον Μέγα Πεθερό: «Τοιούτος λοιπόν ήτο ο Αλέξιος ο Γ' όστις και εν επιγραφαίς και εν Χρυσοβούλοις και αλλαχού τιτλοφορείται: ‘Αλέξιος Αυτοκράτωρ Τραπεζούντος, Ιβηρίας και Περατείας και πάσης Ανατολής ο Μέγας Κομνηνός’. Και όντως μόνον αυτός έφερε δικαίως τον τίτλον Μέγας και δια τα έργα του και την πολυετή έκλαμπρον βασιλείαν του, ανηρχομένην εις 40 συναπτά έτη».

Πάνος Καϊσίδης

Δημοσιογράφος-Συγγραφέας