Στατιστική της Σάντας του Πόντου. ΜΕΡΟΣ 2ο

Βράχοι:

1. Ο ονομαστός βράχος του στενού Φουρνόπον, όπου το 1824 έγινε η μάχη με τον Χατζή Σαλόγλου και όπου κατά το 540 μ.Χ. έγινε η σφαγή των Ισχανανταίων απ’ τον Περσικό στρα­τό.

2. Οι μεγαλόπρεποι βράχοι παρακάτω απ' το Τσαρτακλή που  λέγονταν τ' Άσπρα τα Καπάνια. Αυτοί στάθηκαν διάσημοι γιατί την 10 του Σεπτέμβρη του 1921 σ' αυτούς έβαλε το πυροβολικό των Τούρκων εναντίον των ανταρτών μας που κατέφυ­γαν εκεί με τις οικογένειες τους.

3) Αντίκρυ σ' αυτούς τούς βρά­χους προς το μέρος των χωριών βρίσκεται ο βράχος τη βοά το λιθάρ.

 4. Ο βράχος τη Γοργόρ το λιθάρ αντικρύ στο Τσακαλάντων.

5. Ο βράχος του Μωρέν υπεράνω της ενορίας  Ισχανάντων. Στα πόδια του και στον γύρο του, επίσης και στο Μίντσινα ήσαν ζαβίρια (φραγκοστάφυλα) χαμούχτας (αγριοφράουλα) και μυρωδάτα θαυμάσια βατόμουρα άσπρα, κόκκινα και μαύρα (ασπρόνπορα, κοκκινόνπορα, μαυρόνπορα).

 6. Άλλος μικρός μυτερός βράχος βρισκόταν υπεράνω του Ισχανάντων και λεγόταν το Ξιμυτόν το λιθάρ.

7. Βρισκόταν άλλος βράχος δίπλα του με κάποια μικρή σπηλιά και λεγόταν τη Μάϊσας το καπάν. Σ' αυτή τη σπηλιά κατέφευγαν τα τσοπανάκια Ισχανάντων άμα έβρεχε.

 8. Υπεράνω αυτού του βράχου σε απόσταση 200 μέτρων βρισκόταν άλλος μικρός βράχος με μια σπηλιά. Σ’ αυτή τη σπηλιά έστησαν μάντρα οι  Αρκουράνται για τις αγελάδες τους.

9. Άλλος μικρός βράχος βρισκόταν πέ­ρα από του Στοδούλ τ' ορμίν δίπλα στο Ισχανάντων.

10. Βρισκό­ταν άλλος μεμονωμένος βράχος με σχήμα ανθρώπου και με κάποι­ο όγκο στην κορφή υπεράνω του Πιστοφάντων. Για τον βράχο αυτό οι πρόγονοι μας έπλασαν τον παρακάτω μύθο :

«Στα παλιά  χρόνια ζούσε στο Τσακαλάντων μια γυναίκα άσπλαχνη που δεν πονούσε καθόλου τους φτωχούς. Όσες φορές αλώνιζε έβαζε το στάρι σ’ ένα κότι που το τοποθετούσε στο κεφάλι της και το κουβαλούσε σπίτι της χωρίς να δώσει ούτε ένα σπυρί σιτάρι και στον πλέον φτωχό κάτοικο του χωριού της.

Μια χρονιά που πέρασε η Παναγιά απ’ του Τσακαλάντων με τον Χριστούλη στην αγκαλιά της έτυχε τη γυναίκα αυτή, έκαμε τη ζητιάνα και της ζήτησε λίγο σιτάρι για το νηστικό τάχα και άρρωστο παιδάκι της.

Η φιλάργυρη αυτή που ν’ ακούσει τέτοια! Έδιωξε την Παναγιά, κι αυτή θύμωσε και την μεταμόρφωσε σε πέτρα με το κότι στο κεφάλι της».

Αυτά μεν λέει ο μύθος, οι φρόνιμοι όμως Πιστοφανταίοι μυρίστηκαν κάποιον κίν­δυνο από ενδεχόμενο κατρακύλισμα του βράχου αυτού στον κατήφορο Πιστοφάντων  και πήραν προφυλακτικά μέτρα. 

11.Υπεράνω του ως άνω βράχου βρίσκεται άλλος βράχος μεγάλος σαν βουνό, που λεγόταν  Κατσκάρ.

 12. Βράχος μυτερός βρίσκεται παρακάτω από το Κωφολίβαδο και λέγεται το Ξιμιτόν το λιθάρ.

 13. Βράχος στην Χάρτοτη με την σπηλιά του Κωστιάκ. Στον γύρο του  βράχου αυτού φυτρώνουν τα βόχα. Από τον βράχο αυτό που σχη­ματιζόταν από σχιστόλιθο βγάζανε οι πατέρες μας πλάκες για την στέγαση τοίχων και κτιρίων.

 14. Αντίκρυ του άλλος βράχος πέρα απ’ το ρυάκι της Χάρτοτης. Ο βράχος αυτός, καθώς και οι βράχοι του Φουρνόπου και του Μωρέν και μερικοί άλλοι, αν και σχηματί­ζονταν από κοκκινωπό γρανίτη, έπαθαν διάβρωση και έβλεπες γύρω τους εκατομμύρια συντρίμμια που σ’εμπόδιζαν να βαδίσεις.

 15. Πα­ρακάτω από τον ως άνω βράχο βρισκόταν άλλος μικρότερος με κυ­ψέλες μελισσιών.

16. Άλλος βράχος βρισκόταν στο Μονοκούρ κατά τον δρόμο των Φτελενίων.

 17. Άλλος μεγάλος σα βουνό βράχος βρισκόταν στα Δώδεκα Αλάτια και λεγόταν το στρογγυλόν το λιθάρ. Ο βράχος αυτός ήταν φημισμένος για την κάτασπρη σαν μάρμαρο πέτρα του, που την μεταχειρίζονταν πολλοί Σανταίοι στις οικοδομές τους για πόρτες και παράθυρα.

Ο ναός της Υπαπαντής στα Δώδεκα Αλάτια ήταν όλος φτιαγμένος από την πέτρα αυτή.

Όμοια σχεδόν με την πέτρα αυτή βρισκόταν και στο Τσαρτακλή των Αρμενίων (τ’ Αρμεναντίων το στάμαν).

18. Άλλος βράχος μάγαρα (σπηλιά) βρίσκεται πίσω απ' τ’ Άσπρα τα Καπάνια μέσα στο δάσος Χαρατσάντων. Εκεί την 10 του Σεπτέμβρη του 1921 δόθηκε μάχη μεταξύ ανταρτών και τούρκικου στρατού  και εκεί έγινε η σφαγή των βρεφών.

 19. Άλλος βράχος βρίσκεται υπεράνω του Ζουρνατσάντων κοντά στη κορφή της βουνοσειράς,  και λέγεται τη Μουρουζίνας το λιθάρ , γιατί εκεί παρχάρευε η Μουρουζίνα. Δίπλα του βρίσκονται δύο μικρές πέτρες που μοιάζουν με ανθρώπους.

 Γι αυτούς η παράδοση κατά τον κ. Αρ. Χλωρίδη αναφέρει τα πα­ρακάτω: Δύο ληστές λήστεψαν την εκκλησία του Άγ. Κωνσταντί­νου τον καιρό που απουσίαζε στον πόλεμο ο άγιος. Η μητέρα του άγιου η αγία  Ελένη απ’ τον φόβο των ληστών, μεταμορφώθηκε σε αράχνη και κρύφθηκε σε μια γωνιά της εκκλησίας. Σαν γύρισε ο ά­γιος από την εκστρατεία και έμαθε όλα αυτά θύμωσε και μεταμόρ­φωσε τούς δύο ληστές σε πέτρες.

Γκρεμοί:

 1.Αντίκρυ στο Πιστοφάντων βρίσκονταν μοναδικοί γκρεμοί πού ήταν μαγεία να τους δεις. Οι γκρεμοί αυτοί ήσαν δασω­μένοι, και τα δάση πρόσδιδαν στους γκρεμούς έξοχη μεγαλοπρέπεια.

 Σ' αυτούς  βρίσκονταν άφθονα τα αυτοφυή φτελιδίτσια και τα κουσπίτας.

 2. Οι γυμνοί γκρεμοί του Ζιαρέτ ταγ παρακάτω απ το Σκορ­δέν. Οι γκρεμοί αυτοί σου προξενούσαν δέος.

 3. Άλλος γκρεμός υπεράνω του γεφυριού του ποταμού του Αι Γιάννη λεγόταν Μελεσσιναρών.

Χαράδρες:

1. Η άγρια  χαράδρα του ποταμού του Αι Γιάννη κοντά στον Μελεσσιναρών. Η μεγαλοπρέπεια της χαράδρας αυτής δεν περιγράφεται.

2. Η χαράδρα του ποταμού Γιάμπολης κά­τω από το παρεκκλήσι του Αι Γιάννη.

 3. Η χαράδρα του ποτα­μού Γιάμπολης κοντά στο Μονοκούρ . Εκεί κατά το 1911 έπεσε στον ποταμό η κόρη του Χρίστου Παρχαρίδη καί πνίγηκε.

 4. Η χαράδρα του ίδιου ποταμού κάτω από το τρανόν το Φτελέν.

Κοιλάδες:

 1. Η ευχάριστη μικρή κοιλάδα του Αι Γιάννη με το εκκλησάκι και το καταπράσινο λιβάδι της.

2. Η νόστιμη κοι­λάδα του Παϊράμ κοντά στον ποταμό Γιάμπολης.

 3. Η κοιλάδα Κερχανάδες (Κεραμιδαριό) κοντά στον ποταμό Γιάμπολης μεταξύ Ζουρνατσάντων και Πιστοφάντων.

4· Η μικρή κοιλάδα της Χάρτοτης με τα δύο κλαδιά του ρυακιού της.

5. Η μικρή κοιλάδα τ’ Αρπάν το Μωρέν υπεράνω του Ισχανάντων. Εκεί φυτρώνουν τα τζουντζούνας.

Παρχάρια σην Σαντά (Φωτ. Αρχείο Βασίλη Σακελλαρίδη)

Π α ρ χ ά ρ ι α (θερινές κατασκηνώσεις επάνω σε οροπέδια).

Τα παρχάρια μας ήσαν μοναδικά ανά τον Πόντο. Φημίζονταν γιά τα κρυστάλλινα  νερά τους και για τις απέραντες βοσκές τους.

Σ' αυ­τά οι ρωμάνες παρέμεναν από την 12  Ιουνίου ως την 29 Αύγουστου  και έπαιρναν μαζί τους τις δικές τους αγελάδες  και τις αγελάδες των γειτόνων τους. Παρχάρια ονομαστά είχαμε το Τσαρτακλή, το  Κουζούκιολ, τα Τσατμάδας, την Ανάληψη, την Κατάρουξα, ([2]) τα Σουλάχα ([3]), τα Κρεπέγαδα, τα Κατσάλια, τα Ξερολίμνια, τη Κωφού, τη Σπυριδίνας το γίρτ, τη Σεϊτή το γίρτ, το Κατσκάρ, το Τσιτσεκλή, τη Γιόρ το γίρτ, το Τσιχούρ, το Ιρμάκ γιαηλασί, το Καζουκλή, το Γιμπούρτασ, τα Καλταβόρια, το Κωφολίβαδον και το Τάσκιοπρι. 

Το Τάσκιοπρι ήταν η καλύτερη περιοχή της Σάντας γιατί είχε μια μεγάλη πεδινή έκταση που λεγόταν Τηγάν και καλλιεργούνταν στα παλιά τα χρόνια  και γιατί δε μπορούσε να το επισκεφτεί η ομίχλη, η οποία σαν μολύβι βαρύ συχνά πυκνά καθόταν στα στήθια της Σάντας και δεν της επέτρεπε να πάρει άνάσα.

Επίσης  είχαμε και αρκετούς μεζιρέδες (ανοιξιάτικες και φθινοπωρινές κατασκηνώσεις  όμοιες με παρχάρια) καθώς το Κρέν, το Σταμόπον, το  Πουρούν, τα Τσαμουρόπα, ο Αι Γιάννης και άλλα, όπου οι ρωμάνες παρέμεναν ένα μήνα από την άνοιξη (τον Μάη) και ένα μήνα από το φθινόπωρο (τον Σεπτέμβρη). Στο Κρέν παρέμενε συνήθως η Ισχανανταία     ρωμάνα Τσακούλα  και μια καλύβα εκεί έφερε το όνομά της (τη Τσακούλας τα μαντρία).                        

Χάνια.

Στό σύνορα της Σάντας βρίσκονταν αρκετά χάνια, από τα οποία τα περισσότερα τα κατείχαν οι Τούρκοι. Τα χάνια ήσαν μπακάλικα και ταβέρνες μαζί. Είχαμε χάνια στο Τάσκιοπρι,στο Κιμισλή, στο Σιργανλή, στο Τσαλαπόγλη τα ταφία.

Δάση:

 1. Το απέραντο δάσος Πογιαχανά αντίκρυ στα Δώδεκα 'Αλάτια.

2. Το δάσος θοδωράντων (τη θοδωράντων υλέε) παρακάτω από τ' Άσπρα τα καπάνια. Το δάσος αυτό ανήκε στην ενορία Πιστοφάντων και διατήρησε την αρχική ονομασία της ενορίας αυτής.

3. Το δάσος Χαρατσάντων υπεράνω του παραρτήματος Χαρατσάντων.

4. Το δάσος Κοπαλάντων.

 5. Το δάσος πυξού (τσιμσιρατσάντων) στο Μονοκούρ κατά τον δρόμο τών Φτελενίων.

6. Το δάσος Κιουλκενλούκ κοντά στου Χαπιάρ το Φτελέν.

7. Το δάσος Σαββάντων στο Κρέν αντίκρυ στ' Άσπρα τα καπάνια. Πλάγια και υπεράνω  του δάσους αυτού κατά την χαράδρα του Κρέν φυτρώνουν τα θομάρια και τα κουσπίτας. Κουσπίτας βρίσκονται κι αλλού.

8. Το δά­σος του Αι Γιάννη γύρω από το παρεκκλήσι του. Πολλά άλλα απέραντα δάση ελάτων ήσαν στις θέσεις Φουρνόπον, Κρύον Νερόπον, Αλωνόπον, Παϊράμ, Μαρέτεν, Μελεσσιναρών κλπ.

Στα δάση μας βρίσκονταν τα πιο καλλικέλαδα πουλιά του κόσμου. Τ' αηδόνια,  οι κορυδαλλοί, οι καρδερίνες κ.ά. δονούσαν την ατμόσφαιρα των δασών της Σάντας με τ’ αθάνατα τραγούδια τους, λες κι έψαλλαν την    δόξα της Σάντας και το μεγαλείο του Ελληνισμού!

Καράκαπαν

 Τα δάση μας αυτά τα είχαν οι αντάρτες μας μη στάξει και μη βρέξει, γιατί απόκρυβαν τις κινήσεις τους απ' τον τούρκικο στρατό.

Τα δάση μας με τα πένθιμα τους έλατα πρόσδιδαν μεγαλοπρέπεια στα βουνά της Σάντας. Ήσαν αφάνταστα ελκυστικά με την μεθυστική ευωδία της ρετσίνας του έλατου, με τα κουκουνάρια του έλατου (κουμούσια) και με την παχιά και δροσερή σκιά τους.

Η λαϊκή μας Μούσα είχε εκθειάσει τα δάση μας με το παρακάτω τραγούδι των νοσταλγών ξενιτεμένων μας :

 Και ντ’ έμορφα φαίνταν πυκνά, και σκουτουλίζν τ’   ^αλάτια

 κ' έπορώ να φιλώ άτα και να παίρω μουράτια.

Στα δάση μας βρίσκονταν και άλλα δέντρα: Τεβόρια όμοια με τα έλατα, ιζμίλας επίσης όμοια με τα έλατα, όξέας (οξιές), κλερθία (κλήθρες), ανίτσια των οποίων τα φύλλα τα κάναμε πλυμί για τις αγελάδες, αγράπια (άγριες απιδιές), αγρόμπηλα (αγριόμηλα), βαΐα με τα χνου­δωτά λουλούδια τους, ταφλάνια (αγριοροδάφινα) με πικρόγλυκο καρ­πό, τσιμσίρια (πυξός), λευκία, σπεντάμια, κλπ.

Βρίσκονταν και θά­μνοι και άλλα φυτά: Διφόρια με καρπό μαύρο και ξινό γλυκό, τζιφίνα (αζαλέες), κομάρια (ροδόδενδρα), ζιαβίρια (φραγκοστάφυλα), βα­τόμουρα άσπρα κόκκινα και μαύρα, μασούρας (αγριοτριαντάφυλλα με κόκκινους καρπούς που τρώγονταν), φουντούκια άγρια, τσιλιαλίτριας μέ κατάμαυρους και πικρούς καρπούς που δεν τους άγ­γιζαν ούτε τα ζώα, κουφόξυλα, καρπαρίτας με σπόρους ξυλώδεις κατάλληλα για κομπολόγια, κ.ά.

Γιάμπολης ποταμός

Ποτάμια:

 1. Ο ορμητικός ποταμός Γιάμπολης. Οι πέστροφες (αλά παλούκ) του ποταμού μας αυτού ήσαν φημισμένες.

2. Το επί­σης ορμητικό ποτάμι του Αι Γιάννη, παραπόταμος του ποταμού Γιάμπολης. Σε πολλά σημεία της δεξιάς όχθης του ποταμού αυτού βρίσκονταν διφόρια. Διφόρια βρίσκονταν και σε πολλές άλλες δα­σωμένες περιοχές της Σάντας, όπως στο Κρέν, στο Πουρούν κι αλλού.

Γέφυρα σον Γιάμπολη

Ρυάκια:

 Είχαμε και πολλά ρυάκια παρακλάδια του ποταμού Γιάμπολης που ήσαν αέναα, καθώς το ρυάκι της Χάρτοτης, το ρυάκι Κωφού (τη Κωφού τ' όρμίν), το ρυάκι Στοδούλ (τη Στοδούλ τ' όρμίν) στην νότια άκρη του Ισχανάντων που το μεταχειρίζονταν οι Ισχανανταίοι για σκουπιδαριό, το ρυάκι Τσακαλάντων, το ρυάκι του Άγιου Παντελεήμονα, το ρυάκι του Σκορδέν,το ρυάκι του Ζουρνατσάντων, το ρυάκι του Παύλ, το ρυάκι του Κιουλκενλούκ, το ρυά­κι του Καρπαρίτα (τη Καρπαρίτα τ' όρμίν), το ρυάκι Βαϊβάϊτερες (τή Βαϊβάϊτερες τ' ορμίν), το ρυάκι του Πιρπιρή των Δώδεκα Αλα­τιών.

 Τα δύο πρώτα ρυάκια, της Χάρτοτης και του Κωφού, ήσαν παρακλάδια του ποταμιού του Αι Γιάννη. Όλα αυτά τα ρυάκια καθώς και τα ποτάμια ήσαν τόσο ορμητικά, ώστε ο κρότος πού προξενούσαν ύστερα από μεγάλη βροχή μπορούσε ν' ακουστεί από 50 χιλιόμετρα μακριά. Οι δε βράχοι αντιλαλούσαν πολλές φορές επανειλημμένα τον κρότο αυτό, καθώς και τον βρόντο των τουφεκιών.

Μιλτιάδης Κ. Νυμφόπουλος

"ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΑΝΤΑΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ"

  ΔΡΑΜΑ 1953