Συλλογική διαδικασία και προσωπική πράξη

Σε ένα διάσημο δοκίμιο του 1784, ο Ιμάνουελ Καντ γράφει»: «Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητα για την οποία φταίει ο ίδιος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία του ανθρώπου να μεταχειρίζεται τον νου του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Φταίει γι’ αυτήν την ανωριμότητα ο άνθρωπος, όταν η αιτία της έγκειται όχι σε ανεπάρκεια του νου, αλλά στην έλλειψη της απόφασης και του θάρρους να μεταχειριστεί τον νου του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Sapere aude! Να έχεις το θάρρος να μεταχειρίζεσαι τον δικό σου νου! Αυτή είναι η εμβληματική φράση του Διαφωτισμού (Ιμανουέλ Καντ, (Απάντηση στο ερώτημα: Τι είναι διαφωτισμός»).
Διαφωτισμός: Να τολμούμε να σκεφτόμαστε για δικό μας λογαριασμό. Να έχουμε το θάρρος να μεταχειριζόμαστε τον δικό μας νου, χωρίς να τον υποτάσσουμε στην καθοδήγηση του «ειδικού», του «επώνυμου», του «ανώτερου», του προπαγανδιστή, του ηγέτη.
Ο διαφωτισμός ξεκίνησε από την ύβρη του Καρτέσιου να θεμελιώσει τη βεβαιότητα στην ισχύ του γυμνού ανθρώπινου νου. Όχι στον Θεό. Ύβρις ακατανόμαστη, που τάραξε βίαια τα πνεύματα κι απλώθηκε παντού στην Ευρώπη. Ακολουθώντας τα μονοπάτια που χάραξαν γενναίες πρωτοβουλίες και ξεχωριστά πρόσωπα, το κίνημα του Διαφωτισμού σάρωσε τις ευρωπαϊκές χώρες, προικίζοντας με απελευθερωτική δύναμη μια ήπειρο ολόκληρη. Κάτι ανάλογο φαίνεται να ζητούν και πάλι οι καιροί. Μόνον που τη θέση του Θεού καταλαμβάνουν σήμερα «οι αγορές».
Ήταν το «τολμήστε να πράξετε» των μεγάλων επαναστάσεων. Στην Αγγλία του Κρόμ-γουελ, στην Αμερική του Τζέφερσον και βεβαίως στη Γαλλία των «ξεβράκωτων». Στις επαναστάσεις που προετοίμασαν και το ελληνικό 1821.
Ο Διαφωτισμός δεν αναπτύχθηκε χωρίς εντάσεις και διφορούμενα. Η χωρίς διακριτές πτέρυγες, άλλες πιο συντηρητικές, άλλες πιο ριζοσπαστικές. Στα διφορούμενα αυτά άσκησε κριτική ο Καρλ Μαρξ και οι επίγονοί του. Το «τολμήστε να σκεφτείτε» και το συνακόλουθο «τολμήστε να πράξετε» απευθύνθηκε σε συλλογικό σώμα, στην τελευταία τάξη της «προϊστορίας» του ανθρώπου, σε εκείνη που για μοναδκό πλούτο έχει τη δύναμη των χεριών της. Σε εκείνη που πήρε πάνω της τη μεγάλη επανάσταση του 20ού αιώνα, που ακόμη καθορίζει υπόκωφα τις μοίρες μας.
Με αυτά δεδομένα, πιο κοντά στις μέρες μας, ο Φουκώ ξαναδιαβάζει το δοκίμιο του Καντ και διευκρινίζει: «Ο Διαφωτισμός πρέπει να θεωρείται τόσο ως μια διαδικασία, στην οποία οι άνθρωποι μετέχουν συλλογικά όσο και ως μια πράξη θάρρους, την οποία πρέπει κανείς να επιτελέσει προσωπικά» (Μ. Foucault, Τι είναι Διαφωτισμός)

Αριστείδης Μπαλτάς