ΑΠΟ ΑΡΓΥΡΟYΠΟΛΕΩΣ ΕΙΣ ΣΑΝΤΑ (MEΡΟΣ 1o)

Στο παρακάτω κείμενο δίνεται η εικόνα της Σαντάς και των Σανταίων, σε δημοσίευμα του 1912, από το λόγιο ιστορικό ΔΗΜΗΤΡΙΟ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗ, ο οποίος καταγόταν από την Αργυρούπολη, αλλά θαύμαζε εξίσου και τους Σανταίους.

Ένεκα υπερβασιών του Τουρκικού χωρίου Τζαράκ του δήμου Γιαγμούρ-τερε προς τα σύνορα της Σαντάς  και ιδία οικειοποιήσεως του παρχαρίου αυτών Σκετζάκ Ιρμάκ, η  δημογεροντία Σαντάς απετάθη προς την Υποδιοίκησιν Ταρούλ΄.

 Επειδή δε ο Υποδιοικητής παρ' ολην την καλήν θέλησιν αυτού ελλείψει επαρκούς δυνάμεως χωροφυλάκων δεν ηδυνήθη να πράξη τι, οι Σανταίοι επέδωκαν αναφοράν εις την Νομαρχίαν, παραπεμφθείσης δε ταύτης εις την διοίκησιν Αργυρουπόλεως, το Διοικητικόν Συμβούλιον προ πάσης άλλης ενεργείας απεφάσισε να αποστείλη εν μέλος αυτού επί τόπου όπως εξακριβώση αν πράγματι έλαβον χώραν υπερβασίαι ή όχι.
 Ως τοιούτος εξελέγην εγώ, παρ' όλην την άρνησίν μου ότι αποφεύγω τοιαύτα ταξίδια δια μέσου αποτόμων ορέων και ατραπών.
 Διότι ευκολώτερον και ανετώτερον είναι να κάμη τις ταξίδιον εις Αμερικήν παρά εις τας εσχατιάς του δήμου Γιαρμούρ-τερε.

Εν τούτοις υποχωρήσας εις την επίμονον απαίτησιν του Συμβουλίου και την παράκλησιν των Σανταίων, απεφάσισα το ταξίδιον, παραλαβών ως συνοδίτας (συνοδοιπόρους) έφιππον χωροφύλακα και τον αρχιγραμματέα του Τεφτερτάρ Ραφέτ εφένδη.

Πολλών δε οδών προταθεισών μοι δια Λερίων και  Αράπ-τερε, επροτίμησα την οδόν Γοροσίου - Κρώμνης, ως ασφαλεστέραν και συντομωτέραν.

Πράγματι δε εντός δέκα ωρών, παρ' όλον τον καύσωνα και την οκνηρίαν του ίππου μου, αφικόμεθα εις τον προς ον όρον ( λίθος που δηλώνει το σύνορο). Κατά το ποτάμιον Γιαγλή-τερε εκτείνονται ωραίοι και καλώς καλλιεργημένοι κήποι, ων οι πλείστοι  ανήκουσιν εις χωρικούς Βαρενού.

Οι κήποι ούτοι, δημι­ούργημα ολίγων ετών, προκαλούσι τον θαυμασμόν και τον έπαινον παντός επισκέπτου. Εκεί δύνανται να ευδοκιμώσιν όλα τα είδη των λαχανικών θαυμασίως και να ικανοποιώσι και τας πλέον ιδιοτρόπους γαστρονομικάς απαιτήσεις τοσούτων οικογε­νειών παραθεριζουσών εν Κρώμνη και τοις περιχώροις.

Μακρόθεν, από της κορυφής του Γοροσίου και από της κεφα­λής της Κρώμνης, διακρίνεται το μέγαρον του Μητροπολίτου Χαλδίας επί θέσεως περίοπτου και απορρώγος    ( απόκρημνου) βράχου του χωρίου Βαρενού, σύμβολον ευπορίας και ευμαρείας.

Αλλ' όταν διήλθον κάτωθεν αυτού, εταλάνισα ( ελεεινολόγησα) την ανθρωπίνην ματαιότητα. Από Νατζαράντων μέχρι Κρώ­μνης διάγει μία στενή δίοδος ακατάλληλος και δια πεζούς ακό­μη, και όμως είναι η μόνη οδός η άγουσα εις Αργυρούπολιν και δι' ης  επικοινωνούσι τα γύρω χωρία. 
Αντί λοιπόν να δαπανήση ο Άγιος Χαλδίας τοσούτον χρήμα δια διαμονήν ημερών τίνων εν τω χωρίω του, δεν ήτο απείρως καλλίτερον και ευεργετικώτερον δια τους πληθυσμούς του ποταμίου εκείνου να ανοίξη και ευρύνη την οδόν ταύτην;

Εις τι εχρειάζητο τοιούτον μέγαρον α­φού πλην της πατρικής οικίας έχει εις την διάθεσίν του και το νεόδμητον μέγαρον του αδελφού του; 
Αλλ' ο Άγιος Χαλδίας δεν δαπανά ασκόπως και διανοείται, ως επληροφορήθην, να μετατρέψη το μέγαρον αυτού εις οικοτροφείον ή νοσοκομείον προς κοινήν ωφέλειαν. Η οδός όμως αύτη έχει απόλυτον ανάγκην δι­ευρύνσεως και πρέπει τα πέριξ χωρία από κοινού να φροντίσωσι και να εξαιτήσωνται την συνδρομήν της Κυβερνήσεως.

Επί της κορυφής της Κρώμνης υψούται ο λόφος του «Άην- Ζαχαρέα» επί της καμπής τριών οδών. Εκείθεν διέρχονται το θέρος οι αγωγιάται και ταξιδιώται των εσωτερικών νομών. Ε­κεί υπάρχει παρεκκλήσιον και μικρά χάνια ομογενών παρεχόν­των περιποιήσεις και φιλανθρώπους εκδουλεύσεις εις ταξιδιώτας εν καιρώ θυελλών, μη σπανιζουσών και κατ' αυτάς ακόμη τας ώρας του θέρους και του φθινοπώρου. Εκεί υπήρχεν άλλοτε κατά την παράδοσιν λαμπρόν μοναστήριον καταστραφέν κατά τινα επιδρομήν των Περσών εις τον Πόντον.

Αργυρούπολη

Εκεί νέοι ευσταλείς και ωπλισμένοι ους θα έζήλευε και αυτός ο Σεβκέτ πασάς, υπο­δέχονται δι' ομοβροντιών και οργάνων τους εκ Τραπεζούντος οικείους και φίλους, εκείθεν και προπέμπουσιν αυτούς μετά της αυτής πομπής και παρατάξεως. Αυθημερόν προεπέμφθη και ο εν Κρώμνη παραθερίζων κ. Κ. Καπαγιαννίδης περιστοιχούμενος υ­πό τιμητικής φρουράς εικοσάδων τοιούτων ευσταλών παλληκαριών.

Μετά μικράν ανάπαυσιν ενταύθα, εξεκινήσαμεν προς τα θαυ­μάσια παρχάρια  του Μετζήτ όπου η δαψιλής ( άφθονη) φυ­τεία, τα κρυστάλλινα και διαυγέστατα ύδατα, η απέραντος καταπράσινος πεδιάς και  τα μυριοπληθή ποίμνια προκαλούσι τον θαυμασμόν του επισκέπτου. Η ομίχλη εφάνη διακριτική ευδοκήσασα να απουσιάση και να μοι επιτρέψη όπως θαυμάσω και  απολαύσω την φύσιν.

Ο ήλιος ήρχισε να κατέλθη εις τον ορίζον­τα και χρυσίση τας κορυφάς των ορέων. Το θέαμα ήτο μαγευτικώτατον, φασμαγορικόν. Ο υπηρέτης μου Αρτήν μοι υπέδειξε το περίφημον ύδωρ του Σουλτάν Μουράτ πλησίον του οποίου κατά την παράδοσιν κατεσκήνωσεν ο Σουλτάνος μετά την επίσκεψιν της Μονής Σουμελά. Το ύδωρ τούτο δικαίως απεκλήθη Σουλτάνσουγιου διότι είναι διαυγέστατον, ελαφρότατον και ψυχρότατον, αφού ο Αρτήν δεν ηδυνήθη να πίη εν ποτήριον απνευστί, απολέσας το στοίχημα ενός ρουβλίου.

Εκεί καθήμενος ερέμβασα επι τινας στιγμάς, μνησθείς του Σουλτάν Μουράτ και της εκστρατείας αυτού και της άλλης ε­κείνης μυριάνδρου στρατιάς του Ξέρξου κατά την εν Ελλησπόντω στρατοπέδευσιν αυτού, σπένδων ( κάνοντας σπονδή) συγ­χρόνως ποτήρια ευγέστου ρακής, ενώ οι συνοδίται ( συνοδοιπό­ροι) μου νηστεύοντες  ένεκα του  Ραμαζανίου, εποίουν το ναμάζι ( προσευχή Μουσουλμάνων) των εκεί πλησίον επι τής χλόης.

Μετά μικράν ανάπαυσιν ιππεύσαντες περί την 12ην ώραν εφθάσαμεν εις Τάς-κιοπρού, το τέρμα του ταξιδίου.