ΑΠΟ ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΕΩΣ ΕΙΣ ΣΑΝΤΑ (ΜΕΡΟΣ 2ο)

Στο παρακάτω κείμενο δίνεται η εικόνα της Σαντάς και των Σανταίων, σε δημοσίευμα του 1912, από το λόγιο ιστορικό ΔΗΜΗΤΡΙΟ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗ, ο οποίος καταγόταν από την Αργυρούπολη, αλλά θαύμαζε εξίσου και τους Σανταίους.

Δρόμος για τη Σαντα

(συνέχεια και τέλος)
 Την επιούσαν, μετά του μιντίρη και άλλων εκ των γειτονικών χωρίων και ικανών ρεϊζίδων από πολυετίας νεμομένων τα παρχάρια των μερών τούτων, μετέβημεν εις το διαφιλονικούμενον παρχάριον, ένθα εζητήθησαν εκατέρωθεν αι αναγκαίαι πληροφορίαι και εξετάσθη εν Χοτζέτι μερή ( έγγραφο ιδιοκτησίας δημόσιας έκτασης) 391 ετών εκδοθέν συνεπεία δια­φοράς περί άλλου παρχαρίου, Κοβλακιάς καλουμένου, μεταξύ Σαντάς και Γαλλιαίνης και εν ω μετά θαυμαστής ακριβείας κα­θορίζονται τα σύνορα Σαντάς, εντός των οποίων περικλείεται και το διαφιλονικούμενον μέρος.

Ανεγνώσθη ομοίως και εν Φιρμάνιον ( αυτοκρατορικό διάταγμα) του Σουλτάν Μεχμέτ υιού του Σουλτάν Ιπραχήμ, αναγνωρίζον ως ιδιοκτησίαν των Σανταίων τα παρχάρια  αυτών και απαγορεύον πάσαν ξενικήν επέμβασιν και υπερβασίαν. Και όμως απέναντι σαφών και αναμφισβήτητων τίτλων ιδιοκτησίας, οι γείτονες Τούρκοι από τεσσαρακονταετίας περιοδικώς επιχειρούσι να κατάσχωσι το μέ­ρος ενθαρρυνόμενοι και υποστηριζόμενοι υπό των οργάνων του Κομιτάτου, εκχερσώσαντες προ τίνων μηνών περί τα εκατόν στρέμματα γης παρά τον νόμον, απαγορεύοντα ρητώς την μετατροπήν λειμώνων εις αγρούς.

Το Τάς-κιοπρού είναι σταθμός επί της οδού Τραπεζούντος - Βαϊβούρτης εν καταλλήλω τοποθεσία οπού παραδόξως η ομί­χλη σπανιώτατα κατέρχεται και όπου  παραμένουσιν  επί 5-6 μήνας μερικοί ομογενείς και Τούρκοι ξενοδόχοι και παντοπώλαι, ών ο εις Κωστής καλούμενος, νέος ευσταλής και εύσωμος, εφάνη περιποιητικώτατος.

Δεν λησμονώ ιδία τον άδολον και εύγεστον καφέ του, αφού εν ταις πόλεσι δεν είδον παρασκευαζόμενον τοιούτον αρωματώδη καφέ. Παρά τον σταθμόν τούτον υπήρχεν άλλοτε και σταθμός χωροφυλακής καταργηθείς χάριν οικο­νομίας, ενώ είναι απαραίτητος διά την τάξιν και ασφάλειαν. Η Κυβέρνησις κάμνει πολλάκις τοιαύτας οικονομίας δια να σουφρώση όσον το δυνατόν περισσότερον ο Δζαβήτ βέης. Ενταύθα όχι σταθμός αλλ' αύτη η έδρα του Ναχιέ  πρέπει να μεταφερθή.

Το χωρίον Σαντά αριθμεί άνω των χιλίων οικογενειών, κείται μεταξύ δασωδών ορέων και παρουσιάζει μακρόθεν θέαμα διότι αι οίκίαι είναι πυκνώς εκτισμέναι και πλησίον αλλήλων κείμεναι, ούτως ώστε αποβαίνει δυσχερής πάσα ληστρική επίθεσις.

Ένεκα της ομίχλης περικαλυπτούσης τα μέρη ταύτα πάντοτε και της σπουδής μου όπως επιστρέψω εις την εργασίαν μου, δεν ηδυνήθην δυστυχώς να κατέλθω εις το χωρίον καίτοι οι δημο­γέροντες  εφάνησαν πρόθυμοι να μοι δώσωσι τιμητικήν φρουράν εκ των αξίων παλληκαριών αν επεθύμουν να κατέλθω εις την Μονήν Σουμελά, πεντάωρον περίπου απέχουσαν.

Το χωρίον Σαντά κέκτηται υψίστην σημασίαν εν τη Ελλη­νική Ιστορία του Πόντου. Μετά την κατάλυσιν της Ελληνικής Αυτοκρατορίας Τραπεζούντος, οι πυκνοί  Ελληνικοί  πληθυσμοί μη δυνάμενοι να υποφέρουσι τον καταθλιπτικόν ζυγόν των κρα­τούντων ή μετενάστευον ή έξεβιάζοντο εις εξισλάμισιν.

Ενώ δε πάντα τα Ελληνικά χωρία κατά τα μέρη ταύτα εξισλαμίσθησαν ως φαίνεται εκ των σωζομένων Ελληνικών ονομάτων αγρών και τοποθεσιών και συνόρων, μόνον τα ατρόμητα και ηρωικά τέκνα της Σαντάς κατώρθωσαν να διατηρώσι μεταξύ των απρόσιτων εκείνων βράχων την θρησκείαν και τον εθνισμόν των καί­τοι περιεκυκλούντο ένθεν μεν υπό της Γέμουρας ένθεν δε υπό τών Σουρμένων.

Εν τούτοις και αύτοι δεν εξέφυγον την δυναστείαν των Τερεμπέηδων της εποχής εκείνης, αφού επί πολλά έ­τη ετέλουν φόρου υποτελείς προς την οικογένειαν Χαφούζ-ογλου, μέχρις ού προ 60-70 ετών απηλλάγησαν της δεσποτείας αυτού, όπως τεθώσιν υπό την προστασίαν ετέρου τιμαριούχου ( τσιφλικά) του Ουτζουντζή-ογλου Αρδάσσης.

Τη Τσαχμαχ' το πεγάδ'

Κατά την παράδοσιν προ 60-70 ετών, γόνος τις εκ της οικογενείας του Τερέπτη Χαφούζ-ογλου, φιλοξενηθείς εν Σάντα και ιδών εκ του παρα­θύρου νύμφην ευειδεστάτην προσελθούσαν εις την βρύσιν, διέταξε τον μουχτάρην  να την φέρη εις τον κοιτώνα του.

Αμέσως ειδοποιήθησαν οι οικείοι της νύμφης και οι δημογέροντες του χω­ρίου και ενώ ούτοι ευρίσκοντο εν αμηχανία, ο δε αγάς ανέμενεν ανυπόμονος την εμφάνισιν της θελξικαρδίου νύμφης, δύο νέοι οικείοι αυτής, εισελθόντες παρ' αυτώ  επυροβόλησαν και αφήκαν αυτόν άπνουν.

Τo πτώμα του ένταφιάσθη εκεί πλησίον και σώζεται ετι ο τάφος αυτού, τάφος του Μεχμέτ καλούμενος. Οι Σανταίοι τότε δια να αποφύγωσι την μανίαν του Τερέ βέη, εζήτησαν την προστασίαν του ισχυροτέρου Ουτζουντζή-ογλου, όστις και επελθών απήλλαξε και έθηκεν αυτούς υπό την αιγίδα του.

Οι Σανταίοι διακρίνονται επί φιλοπονία και φιλομουσία, τα δε μέρη αυτών είναι προσφορά δια την κτηνοτροφίαν. Εν τούτοις και παρ' αυτοίς επικρατεί η αποδημία, επιταθείσα εσχάτως και δια της στρατολογίας.

Από τίνος όμως ενεκα ελλείψεως εργα­σιών εν Ρωσία, ήρχισαν να επιστρέφωσιν  ίνα επιδοθώσιν εις την καλλιέργειαν. Οι Σανταίοι είναι μάλλον υψηλόσωμοι, υγιείς και μακρόβιοι και ενώ εν ταις πόλεσι το γήρας αρχίζει από του 50ού  έτους, παρ' αυτοίς αρχίζει από του 70ού.

Διά τούτο δε και εκ περιεργείας ηρώτησα γέροντά τινα μαυρογένειον και πολιόν ( ψαρό) ποίαν ηλικίαν άγει, ήκουσα δε μετ' εκπλήξεως οτι ήγεν ήλικίαν 81 έτών. Η δε έκπληξίς μου εκορυφώθη ότε με επληροφόρησαν οτι χηρεύσας ούτος επανειλημμένως, ενυμφεύθη τετάρτην φοράν!
 Και όμως ο γέρος ούτος ήτο ροδοκόκκινος και απήρχετο εις τον μύλον φορτωμένος σίτον. Ο θέλων να ζή βίον μα­κρόν, πρέπει να φύγη μακράν της τύρβης και του θορύβου των πόλεων.