Ο Γάμος

Ο γάμος είναι κεντρικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής των Ελλήνων του Πόντου. Είναι μια εκδήλωση κορυφαία στη ζωή των μελλονύμφων και σ' αυτή συμμετέχει σύμπασα η τοπική κοινότητα. Η σημειολογία μάλιστα είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική: στην ποντιακή διάλεκτο ο γάμος ονομάζεται χαρά.

Η σημασία που έχει για τον ποντιακό ελληνισμό η ένωση δύο νέων ανθρώπων και η δημιουργία των καλύτερων προϋποθέσεων για την ευτυχία τους - όπως τουλάχιστον οι γονείς τους το αντιλαμβάνονται - προκύπτει και από το γεγονός ότι η συμφωνία των οικείων των δύο νέων γίνεται όχι μόνο πριν από το γάμο, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και από την παιδική ή νηπιακή τους ηλικία.

Η καθεαυτή διαδικασία του γάμου είναι γενικά κοινή σε όλο τον Πόντο με κάποιες μικρές ή μεγαλύτερες παραλλαγές. Θα αποπειραθούμε να δώσουμε μια σύντομη περιγραφή σε μια χαρακτηριστική περίπτωση που αφορά στην περιοχή του κεντρικού Πόντου.

Μετά τη συγκατάθεση των γονέων στο γάμο, ορίζεται η ημερομηνία του αρραβώνα. Μεταξύ αρραβώνα και γάμου δίνονται στη νύφη δώρα με την ευκαιρία σημαντικών χριστιανικών εορτών που τυχόν παρεμβάλλονται μέχρι το γάμο. Τέσσερις ημέρες πριν από το γάμο γίνεται το λογόπαρμα:

 οι γονείς και ο κουμπάρος πηγαίνουν στο σπίτι της νύφης με τον ιερέα και στενούς συγγενείς δηλώνοντας ότι έρχονται «να παραλάβουν τη νύφη». Δίνουν ένα συμβολικό χρηματικό ποσό στους γονείς της νύφης (συνήθως 50 γρόσια), που θεωρείται το «δικαίωμα του γάλακτος». 

Κατόπιν κάνουν πρόποση υπέρ των μελλονύμφων και επιστρέφουν. Την Παρασκευή (δύο ημέρες πριν από το γάμο) οι γονείς της νύφης αναθέτουν σε μια γυναίκα, τη λαλήτρα, να καλέσει στο γάμο τους συγγενείς, φίλους και λοιπούς. Πρόκειται εδώ για μια πανάρχαια επιβίωση της προϊστορικής φάσης της μητριαρχίας (γυναικοκρατίας) στην περιοχή του Πόντου. (Ειδικά στον Πόντο κατά τη διαδικασία του γάμου έχουμε και άλλα ενδιαφέροντα κατάλοιπα της μητριαρχίας: στην περιοχή της Κερασούντας, π.χ., στην πομπή της νύφης προς την εκκλησία προπορεύεται μια γριά κρατώντας λαμπάδα, που την αποκαλούν παραμάνα ή παρανύφισσα.

 Πρόκειται για τη σύγχρονη μορφή πανάρχαιου τελετουργικού, όπου η γριά παριστάνει την εκπρόσωπο του μητρικού γένους. Άλλη περίπτωση είναι αυτή της Αμισού, όπου ο γαμπρός, κινούμενος έφιππος προς το σπίτι της νύφης, συνοδεύεται από έφιππες γυναίκες και παρθένες πεπλοφορούσες, τις παρανυφσάδες κ.λπ.).

Όσοι προσέρχονται δίνουν γαμήλια δώρα, ενώ ο χορός, το γλέντι και το τραγούδι κυριαρχούν σε κάθε περίπτωση. Το απόγευμα του Σαββάτου γίνεται η ανταλλαγή των δαχτυλιδιών για να επιβεβαιωθεί ο αρραβώνας, αφού πριν έρχεται στη νύφη δώρο από το γαμπρό, που το μεταφέρει ο ιερέας με τον παράνυμφο - συνήθως χρυσός ή ασημένιος σταυρός ή χρυσό νόμισμα.

Παράλληλα, γίνεται το πλέξιμον, όπου οι φίλες της νύφης της ετοιμάζουν την κόμμωση για το γάμο. Το πρωί της Κυριακής οι δύο νεόνυμφοι φορούν τα ρούχα του γάμου, που έχουν σταλεί για τον καθένα από τους γονείς του άλλου και ετοιμάζονται για την τελετή. Στο σπίτι του γαμπρού χορεύεται κυκλικός χορός, όπου συμμετέχουν όλοι όσοι είναι παρόντες και στη μέση του παρίσταται ο γαμπρός. Στη συνέχεια, έχουμε το νυφέπαρμαν, δηλαδή την παραλαβή της νύφης με μεγαλόπρεπη πομπή, της οποίας ηγείται ο γαμπρός.

Πρόκειται για το πανηγυρικότερο και εορταστικότερο μέρος της διαδικασίας του γάμου. Είναι δε πιο πλούσιο σε εκδηλώσεις όταν οι μελλόνυμφοι είναι νέοι και ευέλπιδες για μια νέα ζωή, γι' αυτό και το στοιχείο αυτό απουσιάζει από τους γάμους ηλικιωμένων ή αυτών που έρχονται σε δεύτερο ή τρίτο γάμο.

 Η πομπή, στη συνέχεια, μεγαλώνει και με τους συγγενείς της νύφης και κατευθύνεται προς την εκκλησία. Μετά τη στέψη πηγαίνουν όλοι στο σπίτι του γαμπρού, απ' όπου προβάλλει γυναίκα συγγενής του και ραίνει τους νεονύμφους με ρύζι και ζαχαρωτά, σύμβολα «ευδαίμονος και γλυκυτάτου βίου». Η νύφη εισέρχεται στο σπίτι με το δεξί, για να είναι αίσια η είσοδός της στη νέα της ζωή. Την ασπάζεται η πεθερά και την οδηγεί στο δωμάτιο του ζεύγους.

 Ακολουθεί το τραπέζι του γάμου, το γαμοστόλιον, όπου συμμετέχει όλη η συνοδεία. Στη συνέχεια, ανοίγεται ο νυμφώνας και υπό τους ήχους των μουσικών οργάνων η νύφη προσφέρει στον καθένα κρασί και ταυτόχρονα όλοι οι καλεσμένοι της δίνουν δώρα. Είναι το χαρ' ή χάρισμαν. Από τη στιγμή εκείνη ο χορός και το γλέντι συνεχίζονται αδιάκοπα μέχρι τα μεσάνυχτα, οπότε έχουμε το θύμισμα της νύφης.

Πρόκειται για ένα σιγανό χορό όπου τραγουδούν όλοι γλυκά, στον οποίο, κρατώντας σε κάποιες περιπτώσεις και αναμμένα κεριά, μετέχουν μόνο οι νεόνυμφοι, με τους στενούς συγγενείς και τον κουμπάρο. Μετά από τρεις γύρους κι ενώ η νύφη βρίσκεται μεταξύ του γαμπρού και των γονέων της, διαλύεται ο χορός, μοιράζονται κεριά στους ξένους και διαλύονται όλοι.

Γάμος στη Νέα Σάντα 

Σε πολλές περιπτώσεις το γλέντι συνεχίζεται μέχρι την επόμενη ημέρα, οπότε έχουμε το κοτσαγγέλ', ένα λεβέντικο χορό, όπου όλοι οι χορευτές μαζί με τους νεονύμφους, με τη συνοδεία των μουσικών οργάνων, σχηματίζουν μια αλυσίδα που περνά από όλα τα συγγενικά σπίτια, όπου δέχονται κεράσματα, ενώ συχνά περνά από όλα τα σπίτια του χωριού, δημιουργώντας την εικόνα ότι όλη η μικρή κοινωνία του χωριού συμμετέχει στο κοινωνικό γεγονός. Αργά το απόγευμα επιστρέφουν στο σπίτι του γαμπρού και κατόπιν, αφού δώσουν και πάλι ευχές, αποχωρούν. 

Την Τρίτη το απόγευμα η νύφη, χωρίς να μιλά πλέον, προσφέρει στα μέλη της νέας της οικογένειας και παίρνει δώρα από αυτά και στη συνέχεια δείχνει τα δώρα που έλαβε. Την επόμενη Κυριακή το νέο ζεύγος προσκαλείται στο σπίτι των γονέων της νύφης, όπου μένει για λίγες ημέρες μέχρι μία εβδομάδα.

Η είσοδος της νέας στην ξένη οικογένεια σημαίνει την απώλεια της ανέμελης ζωής και της θαλπωρής του πατρικού σπιτιού, σημαίνει σκληρές συνθήκες διαβίωσης, χωρίς δικαίωμα έκφρασης γνώμης. Τώρα η θέση της καθορίζεται σύμφωνα με τη θεσμοθετημένη ιεραρχία της οικογένειας του συζύγου της, που την τοποθετεί στο χαμηλότερο σκαλοπάτι, μέχρις ότου η οικογένεια αποκτήσει νέα νύφη.

 Γενικά, η ένταξη σε μια νέα οικογένεια σημαίνει για τη γυναίκα μια σκληρή δοκιμασία, για την οποία την έχουν ήδη προετοιμάσει οι γονείς της παρακινώντας τη σχετικά να τιμά τους γονείς του μέλλοντος συζύγου της.

Ακραία έκφραση του σεβασμού της νύφης προς τον πεθερό της αποτελεί το γνωστό ως «στύμνωμαν» ή «μαχ'», που στερεί από τη νύφη το δικαίωμα να απευθύνεται στον πεθερό της, αλλά ακόμη και της επιβάλλει να μιλά χαμηλόφωνα στους υπόλοιπους για να μην ακούγεται η φωνή της από εκείνον.

 Έχει δε επιπλέον την υποχρέωση του χειροφιλήματος όχι μόνο του αρχηγού, αλλά και των υπόλοιπων αρρένων μελών της οικογένειας, της μητέρας και των αδελφών του συζύγου της, καθώς και των πλησιέστερων συγγενών σε περίπτωση που τους προσφέρει κάτι

Ενδιαφέρον έχουν οι προσφωνήσεις των διαφόρων μελών της ποντιακής οικογένειας. Η νύφη υποχρεώνεται να προσφωνεί τα άρρενα μέλη της οικογένειας «αφέντα» («αφέντη» στις πόλεις), ενώ τα θήλεα μέλη «κύρα» και «κυρά». Άμεσα με το όνομά τους καλεί μόνο τις νεότερές της νύφες της οικογένειας και τα παιδιά. Ο μεγαλύτερος αδελφός προσφωνείται από τα υπόλοιπα αδέλφια του «πασάς» και, αντίστοιχα, η μεγαλύτερη αδελφή «πατσή».

Η γυναίκα που αναφέρεται στο σύζυγό της σε συζήτηση με μέλη της οικογένειας δεν αναφέρει ποτέ το όνομά του, αλλά μνημονεύει τη συγγενική σχέση του συνομιλητή προς το σύζυγό της (π.χ. στην πεθερά της τον αναφέρει ως «ο γυιός σ'», στον κουνιάδο της «ο αδελφός σ'» κ.ο.κ.). Αλλά και ενώπιον των ξένων προσώπων δεν αναφέρει το όνομα του συζύγου της, αποκαλώντας τον «εκείνος». Ούτε, όμως, και στις απευθείας συνομιλίες τους η γυναίκα αναφέρει το όνομα του συζύγου της. Σ' αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει τυποποιημένος όρος, η κάθε γυναίκα βρίσκει όποια προσφώνηση θεωρεί η ίδια πρόσφορη. Έτσι, π.χ., τον αποκαλεί «νέπε» ή «ερίφ'», «άνδρα» (με την έννοια, όχι φυσικά του συζύγου, αλλά του άρρενος) ή «άγουρε» (με την έννοια γενικά του «αρσενικού») ή με την επαγγελματική του ιδιότητα: «δέσκαλε» («δάσκαλε»), «μάστορα» ή, ακόμη, και με το επώνυμό του.

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914)

και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο

ΑΘΗΝΑ 2004