ΠΩΣ ΚΤΙΣΘΗΚΑΝ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ

Σχολείο σον Πιστοφάντων

Όταν ο Γεώργιος Κυριακίδης είχε επισκεφθεί τη Σαντά, φρόντισε να βρει τους πιο εγγράμματους, τους οποίους και κατήχησε και άναψε το ζήλο τους για τα γράμματα.
 Στην ενορία Κοσλαράντων κατήχησε τον Παπαγιώργη Μωϋσιάδη (κατόπι Γεράσιμο), στην ενορία Ισχανάντων το Σπύρο Μαντίδη το ίδιο και στις άλλες ενορίες.

Την εποχή της Τουρκοκρατίας τα σχολεία κτίζονταν πλάι στην εκκλησία και τούτο για να φαίνεται ο δεσμός εκκλησίας και σχολείου για να εί­ναι το σχολείο μπροστά στα μάτια της εκκλησίας που το συντηρούσε, για να γίνει οικονομία χώρου, ίσως και γιατί ο παπάς τις περισσότερες φορές ήταν δάσκαλος, ίσως και για άλλους λόγους.

Κοντά στην εκκλησία Κοσλαράντων, (διηγείται ο Θεοδόσιος Χειμωνίδης), ήταν το σπίτι του Μουρατχάν αυτό έπρεπε να φύγει για να ανεγερθεί στη θέση του το σχολείο.

Ο Παπαγιώργης έπεισε τον Μουρατχάν να μη φέρει αντίρρηση όταν η κοινότητα θα μετέφερε το σπίτι του λίγο μακρύτερα. Έτσι μια Κυριακή άρχισε η κατεδάφιση. Μόλις όμως το έμαθαν οι συγγενείς  του Μουρατχάν, οπλίστηκαν, ήρθαν και κακοποίησαν τον παπά, του οποίου μάλιστα έσπασαν το χέρι.

Τότε όμως έτρεξαν και οι οπαδοί του παπά, τους  έδιωξαν και έτσι εξακολούθησε η κατεδάφιση και η μεταφορά, και στη θέση  εκείνη χτίσθηκε το πρώτο σχολείο της Σαντάς, —κατά το Φ. Χειμωνίδη—  όπου και δίδαξε πρώτος ο Ιδρυτής του.

Κατά τον Μ. Νυμφόπουλο, στην ενορία Ισχανάντων ο δάσκαλος Σπύρος Μαντίδης (Φάλτσης) ίδρυσε το πρώτο σχολείο αφού έπεισε μερικούς  να ανεγείρουν σχολείο στο πλάι της εκκλησίας.

Η εργασία άρχισε, εκείνοι όμως που είχαν την ιδέα «τα πολλά τα γράμματα τη διαβόλ'» κυνήγησαν τον Μαντίδη και το μεν σχολείο έγινε ο Μαντίδης όμως έφυγε και εγκαταστάθηκε στο Βατούμ.

Ο σπόρος που έσπειρε ο Κυριακίδης και οι οπαδοί του καρποφόρησε  και σιγά σιγά όλες οι ενορίες απόκτησαν διδακτήριο μεγάλα και διώροφα που οι σημερινές κοινότητες δεν είναι σε θέση να ανεγείρουν.

Πώς τώρα οι φτωχοί εκείνοι άνθρωποι, που ήσαν τόσο φτωχοί ώστε όταν παντρεύονταν δανείζονταν την ημέρα του γάμου «την τσόχαν τη Γιρίχ», κατόρθωσαν να χτίσουν τόσο μεγάλα και ωραία διδακτήρια, αληθινά μέγαρα για την εποχή εκείνη, είναι από τα μυστικά μεγαλουργήματα του υπόδουλου Ελληνισμού.

Στα σχολεία εκείνα δίδασκαν με ζήλο οι :Παπαγιώργης Μωϋσιάδης, Σπυρίδων Μαντίδης, Κων. Νυμφόπουλος, Χαράλαμπος Τσαντεκίδης, Κων. Ροδόπουλος.

Τότε είχε συσταθεί και συμβούλιο από τους μορφωμένους που συνέταξε κανονισμό σύμφωνα με τον οποίο έπρεπε να ρυθμίζονται τα κοινά κάθε ενορίας και ολόκληρης της Σαντάς.

Ερείπια δημοτικού σχολείου δίπλα σε εκκλησία

Το συμβούλιο όμως αυτό, ίσως γιατί είχε αναμιχθεί σε ζητήματα ξένα προς το σκοπό και τη δικαιοδοσία του, δε μπόρεσε να κρατηθεί πολύ και διαλύθηκε. Στο μικρό όμως διάστημα της λειτουργίας του ενέβαλε τον πόθο προς τα γράμματα και έφερε τέτοια βελ­τίωση στα σχολεία, ώστε τα αλληλοδιδακτικά μας, κατά τη μαρτυρία του Γ. Κυριακίδη, ήσαν από τα άριστα. Αν όμως κανείς κρίνει αμερόληπτα και άσχετα προς τα άλλα σχολεία, η παιδεία στη Σαντά δεν ήταν σε ευχάριστο σημείο, κι' αυτό για τους παρακάτω λόγους:

Το σχολείο κάθε ενορίας διευθυνόταν από μερικούς προύχοντες και δη­μογέροντες που πολλές φορές αγράμματοι και κατάλληλοι για κάθε άλλο, όχι όμως για το σχολείο, αφού είχαν τη γνώμη ότι «τα πολλά τα γράμματα τη διαβόλ'», και «ο κόσμος ας σοι δεβασμέντζ θα δαβαίν'», οι δε γριές τρα­γουδούσαν στα εγγονάκια τους «Τα γράμματα φαντάσματα, υϊέμ' τη λύρα σ' παίξον». Οι αμόρφωτοι αυτοί κανόνιζαν την πορεία των εκπαιδευτικών ζη­τημάτων σύμφωνα με τη γνώμη τους.

Έπειτα κάθε ενορία δεν έβλεπε πιο πέρα από το στενό συμφέρον αυ­τής· διατηρούσε ένα σχολείο με 6 και 7 τάξεις.

Επειδή όμως οι πόροι της ήταν περιορισμένοι, μόνο ένα δάσκαλο μίσθωνε με ευτελή μισθό (οι ενορίες Ισχανάντων και Πιστοφάντων είχαν 2) πού ήταν υποχρεωμένος να διδάσκει 60— 80 παιδιά.

Τη διδασκαλία των κατωτέρων τάξεων ανέθετε στους καλυτέρους μαθητές των ανωτέρων. Πρόγραμμα δεν υπήρχε. Εργάζονταν με κανόνα την κρίση και οδηγό το νου τους και με σύστημα το αλληλοδιδακτικό.