Όταν κατακτήθηκε από τους
Τούρκους η πόλη της Τραπεζούντας, τα περισσότερα μέρη γύρω από αυτήν παρέμειναν
ελεύθερα. Τότε, ο Μωάμεθ Β' διέταξε τον αρχιστράτηγο του Χιτίρ πασά να
καταλάβει και όλη την υπόλοιπη χώρα.
Ο Βυζαντινός χρονικογράφος Λαόνικος Χαλκοκονδύλης αναφέρει ότι ο Χιτίρ κατέλαβε με ειρηνικό τρόπο τις θέσεις γύρω από τη Τραπεζούντα και την Άρδασα.. Με την κατάκτηση και του κάστρου της Άρδασας εδραιώθηκε η οθωμανική κατάκτηση της περιοχής.
Η ειρηνική κατάκτηση οφειλόταν στο γεγονός ότι οι περισσότεροι Βυζαντινοί διοικητές των περιοχών του Πόντου, για να διατηρήσουν τα κτήματα τους και τα προνόμια, δεν προέβαλαν καμία αντίσταση στους Οθωμανούς.
Παρά την πτώση της περιοχής της Τραπεζούντας, όμως , ορισμένα κάστρα των παραλίων της ενδοχώρας δεν παραδόθηκαν στους Τούρκους, αλλα προέβαλαν σθεναρή αντίσταση. Αυτό μαρτυρούν πολλές ελληνικές και τούρκικες παραδόσεις και αρκετά δημοτικά τραγούδια, όπως του Ηλ' ο κάστρον, το Κάστρο της Ωριάς, το Παλαιόκαστρον κ.ά.
Τελικά βέβαια, μετα φοβερές μάχες ή κατόπιν προδοσίας, υποτάχτηκαν και οι περιοχές αυτές και ο Πόντος κατακτήθηκε εξ ολοκλήρου. Τα χωριά του καταστράφηκαν, τα κάστρα ερημώθηκαν ή τα επάνδρωσε ο οθωμανικός στρατός. Από τους κατοίκους, άλλοι θανατώθηκαν, άλλοι εξισλαμίστηκαν και άλλοι κατέφυγαν στην Ιβηρία(Γεωργία) και γενικά σε ορεινά και δυσπρόσιτα μέρη του Καυκάσου, προκειμένου να μην υποταχθούν. Την κατάσταση που δημιουργήθηκε την περιγράφει παραστατικά το δημοτικό τραγούδι:
Έρθεν ο Τούρκον ο κακόν κι εκόνεψεν σην χώραν.
Τ' ομάλε Τούρκ'ς εγόμωσαν και τα βουνά λεβέντους.
(Ήρθε ο Τούρκος ο κακός και κατοίκησε στη χώρα.
Οι πεδιάδες γέμισαν Τούρκους και τα βουνά λεβέντες).
Όταν ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του Πόντου, η χώρα μοιράστηκε σε Τούρκους στρατιωτικούς, τους σπαχήδες, που έβαλαν μια τάξη στις περιοχές τους και τότε μετριάστηκαν κάπως τα δεινά των Ελλήνων. Τους έδωσαν τίτλους για τα κτήματα τους ή αναγνώρισαν τις μικρές ιδιοκτησίες και οι Τούρκοι εισέπρατταν τους ανάλογους φόρους. Άλλωστε, για το λόγο αυτό έλαβαν αυτά τα μέτρα.
Αμέσως μετα την κατάκτηση του Πόντου από τους Τούρκους ή αργότερα, και συγκεκριμένα τον 17ο αιώνα, εμφανίστηκαν οι ντερεμπέηδες, στους οποίους ο σουλτάνος παραχώρησε τεράστια κτήματα που βρίσκονταν γύρω από τους ποταμούς. Γι' αυτό άλλωστε ονομάστηκαν και ντερεμπέηδες, δηλαδή μπέηδες του ποταμού.
Σε αντίθεση με τους σπαχήδες, από τους οποίους μάλλον προήλθαν, οι ντερεμπέηδες ήταν πολύ σκληροί απέναντι στους χριστιανούς, και όταν η δύναμη τους έγινε ανεξέλεγκτη, απείλησαν μερικές φορές και την κεντρική εξουσία, η οποία υποχρεώθηκε να παρέμβει και μέχρι το 1870 περίπου να τους αφαιρέσει τα προνόμια τους.
Ο Άραβας ιστορικός Αχμέτ Ασκάρ αναφέρει ότι μετά τον Οθωμανό σουλτάνο Γιαβούζ Σελίμ (γιος του Μωάμεθ Β' του πορθητή), που υποχρέωσε τους Άραβες μουσουλμάνους να τον αναγνωρίσουν ως χαλίφη (ανώτατο θρησκευτικό αρχηγό), το βαθύ σκοτάδι στην κατακτημένη από τους Οθωμανούς Μικρά Ασία έγινε πιο πολύμορφο.
Τώρα πια, οι κατακτητές της Μ. Ασίας θα πολεμούσαν στο κάτεργο αυτό των λαών, όπως είχαν μετατρέψει την Ανατολή, και με το σπαθί της θρησκείας. Οι Αρμένιοι και οι Ελληνες πλήρωσαν το βαρύτερο τίμημα. Ετσι, μαζί με τα κλασσικά έργα του πολιτισμού, καταστράφηκαν και οι ναοί, όλα, σχεδόν τα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά έργα και πολλά αλλα. Τα αποτελέσματα αυτών των καταστροφών έφεραν στο φως εικόνες μιας άλλης άποψης της βαρβαρότητας.
Οι κατακτητές της Μ. Ασίας είχαν εξισλαμιστεί εκ των υστέρων, από τους Άραβες. Η πορεία από τον εκ των υστέρων ασπασμό μιας θρησκείας μέχρι την απόκτηση του ύπατου αξιώματος του χαλίφη, οδήγησε τους βαρβάρους σε μια πραγματική ξέφρενη πορεία. Είναι γνωστό ότι ο ισλαμισμός είναι κατ' έξοχη μια αραβική θρησκεία και γεννήθηκε μέσα στον αραβικό λαό. Πλην όμως, σήμερα σ'όλα τα αραβικά κράτη ζουν χριστιανοί και άνθρωποι άλλων θρησκειών. Υπήρχε περίοδος που στον Λίβανο υπερτερούσαν οι χριστιανοί.
Ο Αχμέτ Ασκάρ τελειώνει την αναφορά του με τη διαπίστωση ότι στην τούρκικη δημοκρατία, που ιδρύθηκε από τους μετέπειτα εξισλαμισθεντες, ο χριστιανικός πληθυσμός εχει, σχεδόν, εκμηδενιστεί. Έχουν εξοντωθεί εντελώς οι πληθυσμοί και οι θρησκείες τους, που αποτελούσαν τον τελευταιο κρίκο στον πολιτισμό της Ανατολής.
Η καταστροφή του ελληνικού στοιχείου στον Πόντο είχε την επίπτωση της και στην εκκλησία. Από τις δεκαπέντε επισκοπές της μητρόπολης Τραπεζούντας, έμεινε μονο μια, εκεινη των Ζήλων. Πολλές από τις εκκλησίες καταστράφηκαν ή μετατράπηκαν σε στάβλους, σε αποθήκες ή τζαμιά, ή αφέθηκαν στη δοκιμασία του χρόνου και των καιρικών συνθηκών.
Κατά την τουρκοκρατία, ως πρώτος μητροπολίτης Τραπεζούντας αναφέρεται ο Παγκράτιος ο οποίος διαδέχτηκε τον μητροπολίτη Δωρόθεο. Με διαταγή του σουλτάνου, ο Παγκράτιος καθαιρέθηκε και τη θέση του πήρε ο Δωρόθεος Αθηνών.
Ο Τουρκομάνος γαμπρός των Κομνηνών Ουζούν Χασάν έκανε επανειλημμένες προσπάθειες, από το 1467, για την απελευθέρωση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς. Όλες αυτές οι προσπάθειες τις κατέστειλε ο Μωάμεθ Β', στέλνοντας στην αρχή, εναντίον των ναυτικών δυνάμεων του Ουζούν Χασάν και του συγγενή του Αλέξιου Κομνηνού εννέα γαλέρες και είκοσι πέντε μικρότερα πλοία και ,στη συνέχεια, εκστρατεύοντας ο ίδιος με τα στρατεύματα του στην Νικόπολη, γιατί ο Ουζούν Χασάν παρέμενε στο Ερζιγκιάν.
Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, μετα την πτώση της, η Τραπεζούντα έμεινε απομονωμένη από την υπόλοιπη οθωμανική αυτοκρατορία, γιατί είχε παγιωθεί στην περιοχή της η κατάκτηση. Οι Ελληνες αποτελούσαν τη μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων της.
Τον 15ο αιώνα συστάθηκε από τους τούρκους το Βιλαέτι του παλιού Ρουμ, που περιελάμβανε τις πόλεις Αμάσεια, Τοκάτη, Σεβάστεια, Νικόπολη και Αμισό. Στο Βιλαέτι αυτό, στις αρχές του 16ου αιώνα, προστέθηκαν η Τραπεζούντα, το Κεμάχ, η Παϊπούρτη, η Μαλάτεια και το Ντιβριγί Ντερέντε. Αυτές οι περιοχές ονομάστηκαν Νέο Ρωμαίικο Βιλαέτι. Στη συνέχεια, όλες μαζί αποτέλεσαν τον Μικρό Ρωμαίικο Νομό.
Μια αξιοσημείωτη ιδιότυπη μορφή τοπικής αυτοδιοίκησης λειτουργούσε, με τη συγκατάθεση της Εκκλησίας και υπό την σκέπη της, στις πόλεις και τα χωριά του Πόντου, ηδη από την αρχή της Τουρκικής κατάκτησης, σύμφωνα με τα προνόμια που παραχώρησε ο Μωάμεθ ο Πορθητής στον πατριάρχη Σχολάριο.
Τη δημογεροντία αποτελούσαν σύμβουλοι εκλεγμένοι, στις πόλεις από αντιπρόσωπους των ενοριών και στα χωριά από τους ίδιους τους κατοίκους ηλικίας από δέκα οχτώ χρόνων και πάνω.
Η δημογεροντία, εκτός από την δικαιοδοσία της στις διοικητικές υποχρεώσεις των Ελλήνων πολιτών, είχε και δικαστικές αρμοδιότητες, κυρίως σε διαφορές οικογενειακού δικαίου.
Στα χωριά εκλέγονταν δυο δημογέροντες, οι οποίοι μαζί με τους άλλους δημογέροντες της επαρχίας, εξέλεγαν δυο προεστούς που αντιπροσώπευαν την επαρχία στο συμβούλιο του βαλή(νομάρχη) στην πρωτεύουσα του Βιλαετιού(επαρχίας).
Η ενασχόληση των δημογερόντων με τη φορολόγηση των πολιτών και τα διοικητικά, αστυνομικά και δικαστικά τους καθήκοντα, τους έκανε αντιπαθείς, ιδιαίτερα στους απλούς πολίτες.
Ωστόσο, στη δημογεροντία οφείλει κατά μεγάλο μέρος ο Πόντος την ανάπτυξη της παιδείας, γιατί υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον από την πλευρά της για τη μόρφωση των Ποντιόπουλων.
Στις αρχές του 20ου αιώνα η δημογεροντία στον Πόντο προσέλκυσε τα πυρά των απλών πολιτών, αλλα και των πνευματικών ανθρώπων, λόγω της πολιτικής της, που ήταν συντηρητική στο έπακρο, και της απομάκρυνσης των δημογερόντων από τα ποντιακά ήθη της φιλαλληλίας και της φιλανθρωπίας.
Ο Γιάγκος Κανονίδης που προκάλεσε την οργή ορισμένων δημογερόντων, στα έργα του : "Το συμβούλιο συνεδριάζει" και "O Μυκτάρτς τη χωρί' έμουν" , επιτίθεται με δριμύτητα κατά των πράξεων και παραλείψεων της δημογεροντίας, την οποία κατηγορεί επιπροσθέτως και για συμπαιγνία με ορισμένους ιερείς, σε βάρος του απλού λαού.
Santeos
Ο Βυζαντινός χρονικογράφος Λαόνικος Χαλκοκονδύλης αναφέρει ότι ο Χιτίρ κατέλαβε με ειρηνικό τρόπο τις θέσεις γύρω από τη Τραπεζούντα και την Άρδασα.. Με την κατάκτηση και του κάστρου της Άρδασας εδραιώθηκε η οθωμανική κατάκτηση της περιοχής.
Η ειρηνική κατάκτηση οφειλόταν στο γεγονός ότι οι περισσότεροι Βυζαντινοί διοικητές των περιοχών του Πόντου, για να διατηρήσουν τα κτήματα τους και τα προνόμια, δεν προέβαλαν καμία αντίσταση στους Οθωμανούς.
Παρά την πτώση της περιοχής της Τραπεζούντας, όμως , ορισμένα κάστρα των παραλίων της ενδοχώρας δεν παραδόθηκαν στους Τούρκους, αλλα προέβαλαν σθεναρή αντίσταση. Αυτό μαρτυρούν πολλές ελληνικές και τούρκικες παραδόσεις και αρκετά δημοτικά τραγούδια, όπως του Ηλ' ο κάστρον, το Κάστρο της Ωριάς, το Παλαιόκαστρον κ.ά.
Τελικά βέβαια, μετα φοβερές μάχες ή κατόπιν προδοσίας, υποτάχτηκαν και οι περιοχές αυτές και ο Πόντος κατακτήθηκε εξ ολοκλήρου. Τα χωριά του καταστράφηκαν, τα κάστρα ερημώθηκαν ή τα επάνδρωσε ο οθωμανικός στρατός. Από τους κατοίκους, άλλοι θανατώθηκαν, άλλοι εξισλαμίστηκαν και άλλοι κατέφυγαν στην Ιβηρία(Γεωργία) και γενικά σε ορεινά και δυσπρόσιτα μέρη του Καυκάσου, προκειμένου να μην υποταχθούν. Την κατάσταση που δημιουργήθηκε την περιγράφει παραστατικά το δημοτικό τραγούδι:
Έρθεν ο Τούρκον ο κακόν κι εκόνεψεν σην χώραν.
Τ' ομάλε Τούρκ'ς εγόμωσαν και τα βουνά λεβέντους.
(Ήρθε ο Τούρκος ο κακός και κατοίκησε στη χώρα.
Οι πεδιάδες γέμισαν Τούρκους και τα βουνά λεβέντες).
Όταν ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του Πόντου, η χώρα μοιράστηκε σε Τούρκους στρατιωτικούς, τους σπαχήδες, που έβαλαν μια τάξη στις περιοχές τους και τότε μετριάστηκαν κάπως τα δεινά των Ελλήνων. Τους έδωσαν τίτλους για τα κτήματα τους ή αναγνώρισαν τις μικρές ιδιοκτησίες και οι Τούρκοι εισέπρατταν τους ανάλογους φόρους. Άλλωστε, για το λόγο αυτό έλαβαν αυτά τα μέτρα.
Αμέσως μετα την κατάκτηση του Πόντου από τους Τούρκους ή αργότερα, και συγκεκριμένα τον 17ο αιώνα, εμφανίστηκαν οι ντερεμπέηδες, στους οποίους ο σουλτάνος παραχώρησε τεράστια κτήματα που βρίσκονταν γύρω από τους ποταμούς. Γι' αυτό άλλωστε ονομάστηκαν και ντερεμπέηδες, δηλαδή μπέηδες του ποταμού.
Σε αντίθεση με τους σπαχήδες, από τους οποίους μάλλον προήλθαν, οι ντερεμπέηδες ήταν πολύ σκληροί απέναντι στους χριστιανούς, και όταν η δύναμη τους έγινε ανεξέλεγκτη, απείλησαν μερικές φορές και την κεντρική εξουσία, η οποία υποχρεώθηκε να παρέμβει και μέχρι το 1870 περίπου να τους αφαιρέσει τα προνόμια τους.
Ο Άραβας ιστορικός Αχμέτ Ασκάρ αναφέρει ότι μετά τον Οθωμανό σουλτάνο Γιαβούζ Σελίμ (γιος του Μωάμεθ Β' του πορθητή), που υποχρέωσε τους Άραβες μουσουλμάνους να τον αναγνωρίσουν ως χαλίφη (ανώτατο θρησκευτικό αρχηγό), το βαθύ σκοτάδι στην κατακτημένη από τους Οθωμανούς Μικρά Ασία έγινε πιο πολύμορφο.
Τώρα πια, οι κατακτητές της Μ. Ασίας θα πολεμούσαν στο κάτεργο αυτό των λαών, όπως είχαν μετατρέψει την Ανατολή, και με το σπαθί της θρησκείας. Οι Αρμένιοι και οι Ελληνες πλήρωσαν το βαρύτερο τίμημα. Ετσι, μαζί με τα κλασσικά έργα του πολιτισμού, καταστράφηκαν και οι ναοί, όλα, σχεδόν τα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά έργα και πολλά αλλα. Τα αποτελέσματα αυτών των καταστροφών έφεραν στο φως εικόνες μιας άλλης άποψης της βαρβαρότητας.
Οι κατακτητές της Μ. Ασίας είχαν εξισλαμιστεί εκ των υστέρων, από τους Άραβες. Η πορεία από τον εκ των υστέρων ασπασμό μιας θρησκείας μέχρι την απόκτηση του ύπατου αξιώματος του χαλίφη, οδήγησε τους βαρβάρους σε μια πραγματική ξέφρενη πορεία. Είναι γνωστό ότι ο ισλαμισμός είναι κατ' έξοχη μια αραβική θρησκεία και γεννήθηκε μέσα στον αραβικό λαό. Πλην όμως, σήμερα σ'όλα τα αραβικά κράτη ζουν χριστιανοί και άνθρωποι άλλων θρησκειών. Υπήρχε περίοδος που στον Λίβανο υπερτερούσαν οι χριστιανοί.
Ο Αχμέτ Ασκάρ τελειώνει την αναφορά του με τη διαπίστωση ότι στην τούρκικη δημοκρατία, που ιδρύθηκε από τους μετέπειτα εξισλαμισθεντες, ο χριστιανικός πληθυσμός εχει, σχεδόν, εκμηδενιστεί. Έχουν εξοντωθεί εντελώς οι πληθυσμοί και οι θρησκείες τους, που αποτελούσαν τον τελευταιο κρίκο στον πολιτισμό της Ανατολής.
Η καταστροφή του ελληνικού στοιχείου στον Πόντο είχε την επίπτωση της και στην εκκλησία. Από τις δεκαπέντε επισκοπές της μητρόπολης Τραπεζούντας, έμεινε μονο μια, εκεινη των Ζήλων. Πολλές από τις εκκλησίες καταστράφηκαν ή μετατράπηκαν σε στάβλους, σε αποθήκες ή τζαμιά, ή αφέθηκαν στη δοκιμασία του χρόνου και των καιρικών συνθηκών.
Κατά την τουρκοκρατία, ως πρώτος μητροπολίτης Τραπεζούντας αναφέρεται ο Παγκράτιος ο οποίος διαδέχτηκε τον μητροπολίτη Δωρόθεο. Με διαταγή του σουλτάνου, ο Παγκράτιος καθαιρέθηκε και τη θέση του πήρε ο Δωρόθεος Αθηνών.
Ο Τουρκομάνος γαμπρός των Κομνηνών Ουζούν Χασάν έκανε επανειλημμένες προσπάθειες, από το 1467, για την απελευθέρωση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς. Όλες αυτές οι προσπάθειες τις κατέστειλε ο Μωάμεθ Β', στέλνοντας στην αρχή, εναντίον των ναυτικών δυνάμεων του Ουζούν Χασάν και του συγγενή του Αλέξιου Κομνηνού εννέα γαλέρες και είκοσι πέντε μικρότερα πλοία και ,στη συνέχεια, εκστρατεύοντας ο ίδιος με τα στρατεύματα του στην Νικόπολη, γιατί ο Ουζούν Χασάν παρέμενε στο Ερζιγκιάν.
Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, μετα την πτώση της, η Τραπεζούντα έμεινε απομονωμένη από την υπόλοιπη οθωμανική αυτοκρατορία, γιατί είχε παγιωθεί στην περιοχή της η κατάκτηση. Οι Ελληνες αποτελούσαν τη μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων της.
 |
| Μίθριο Όρος (Τραπεζούντα) |
Τον 15ο αιώνα συστάθηκε από τους τούρκους το Βιλαέτι του παλιού Ρουμ, που περιελάμβανε τις πόλεις Αμάσεια, Τοκάτη, Σεβάστεια, Νικόπολη και Αμισό. Στο Βιλαέτι αυτό, στις αρχές του 16ου αιώνα, προστέθηκαν η Τραπεζούντα, το Κεμάχ, η Παϊπούρτη, η Μαλάτεια και το Ντιβριγί Ντερέντε. Αυτές οι περιοχές ονομάστηκαν Νέο Ρωμαίικο Βιλαέτι. Στη συνέχεια, όλες μαζί αποτέλεσαν τον Μικρό Ρωμαίικο Νομό.
Μια αξιοσημείωτη ιδιότυπη μορφή τοπικής αυτοδιοίκησης λειτουργούσε, με τη συγκατάθεση της Εκκλησίας και υπό την σκέπη της, στις πόλεις και τα χωριά του Πόντου, ηδη από την αρχή της Τουρκικής κατάκτησης, σύμφωνα με τα προνόμια που παραχώρησε ο Μωάμεθ ο Πορθητής στον πατριάρχη Σχολάριο.
Τη δημογεροντία αποτελούσαν σύμβουλοι εκλεγμένοι, στις πόλεις από αντιπρόσωπους των ενοριών και στα χωριά από τους ίδιους τους κατοίκους ηλικίας από δέκα οχτώ χρόνων και πάνω.
Η δημογεροντία, εκτός από την δικαιοδοσία της στις διοικητικές υποχρεώσεις των Ελλήνων πολιτών, είχε και δικαστικές αρμοδιότητες, κυρίως σε διαφορές οικογενειακού δικαίου.
Στα χωριά εκλέγονταν δυο δημογέροντες, οι οποίοι μαζί με τους άλλους δημογέροντες της επαρχίας, εξέλεγαν δυο προεστούς που αντιπροσώπευαν την επαρχία στο συμβούλιο του βαλή(νομάρχη) στην πρωτεύουσα του Βιλαετιού(επαρχίας).
Η ενασχόληση των δημογερόντων με τη φορολόγηση των πολιτών και τα διοικητικά, αστυνομικά και δικαστικά τους καθήκοντα, τους έκανε αντιπαθείς, ιδιαίτερα στους απλούς πολίτες.
Ωστόσο, στη δημογεροντία οφείλει κατά μεγάλο μέρος ο Πόντος την ανάπτυξη της παιδείας, γιατί υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον από την πλευρά της για τη μόρφωση των Ποντιόπουλων.
Στις αρχές του 20ου αιώνα η δημογεροντία στον Πόντο προσέλκυσε τα πυρά των απλών πολιτών, αλλα και των πνευματικών ανθρώπων, λόγω της πολιτικής της, που ήταν συντηρητική στο έπακρο, και της απομάκρυνσης των δημογερόντων από τα ποντιακά ήθη της φιλαλληλίας και της φιλανθρωπίας.
Ο Γιάγκος Κανονίδης που προκάλεσε την οργή ορισμένων δημογερόντων, στα έργα του : "Το συμβούλιο συνεδριάζει" και "O Μυκτάρτς τη χωρί' έμουν" , επιτίθεται με δριμύτητα κατά των πράξεων και παραλείψεων της δημογεροντίας, την οποία κατηγορεί επιπροσθέτως και για συμπαιγνία με ορισμένους ιερείς, σε βάρος του απλού λαού.
Santeos