Γεωγραφικές και ιστορικές συντεταγμένες του χώρου της Τραπεζούντας και του Πόντου

 Τοποθεσία του Πόντου. Προσδιορισμός ορίων.

Ο ακριβής προσδιορισμός των ορίων του Πόντου δεν είναι εύκολος και αυτό  οφείλεται  στις  σημαντικές  ιδιαιτερότητες  που  παρουσιάζει  η  περιοχή αυτή. Συγκεκριμένα, μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή παρουσιάζονται πολλές ποντιακές κοινότητες έξω από τα όρια του ιστορικού Πόντου και σε λίγο ή πολύ απομακρυσμένες περιοχές, οι οποίες δημιουργήθηκαν σε διάφορες χρονικές περιόδους, για λόγους κυρίως οικονομικούς και πολιτικούς. 

Το  γεγονός,  βέβαια,  ότι  ο  Πόντος  καθόλη  την  οσμανική  περίοδο  δεν αποτέλεσε ιδιαίτερο κρατικό μόρφωμα, αλλά ήταν τμήμα της αυτοκρατορίας, είχε  ως  αυτονόητη  συνέπεια  την  ύπαρξη  ποντιακών  πληθυσμών  στις παρυφές του και έξω από τα όρια που θα προσδιορίσουμε.

 Ακόμη, παρουσιάζονται ποντιακές κοινότητες σε απομακρυσμένες περιοχές, όπως π.χ. στην περιοχή του Καρς ανατολικά του Πόντου, στις νότιες υπώρειες του Καυκάσου, όπου μετακινήθηκαν ποντιακοί πληθυσμοί στις  αρχές  του  19ου αιώνα, για πολιτικούς και οικονομικούς λόγους.

 Εδώ μπορούμε να αναφερθούμε αφενός στο Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1928-30, μετά τον οποίο ακολουθούν τον αποχωρούντα  ρωσικό  στρατό  για  να  αποφύγουν  τις  βέβαιες  τουρκικές διώξεις, επειδή κατά τον πόλεμο είχαν εκδηλώσει τα αντιτουρκικά τους αισθήματα, αφετέρου στις μετακινήσεις τους εκτός του Πόντου εξαιτίας της παρακμής των μεταλλείων της περιοχής Χαλδίας, στα οποία απασχολούνται κατά κύριο λόγο για πολλές δεκαετίες. 

Λόγω αυτής της παρακμής, από τη δεύτερη δεκαετία του 19ου  αιώνα, Πόντιοι μεταλλωρύχοι της ίδιας περιοχής μετακινούνται σε διάφορες περιοχές της Μ. Ασίας, όπως νοτιοδυτικά, όπου ιδρύουν 30 χωριά στη μεταλλοφόρο περιοχή του Άκ Νταγ Μαντέν, ανατολικά της Άγκυρας, ακόμη νοτιότερα, στο Μεταλλείο Ταύρου στο Ν. Ικονίου, όπου ιδρύουν μία κοινότητα με τέσσερις ελληνικούς οικισμούς, κ.λπ.

Η ύπαρξη, λοιπόν, μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή ελληνικών ποντιακών πληθυσμών στις παρυφές ή εκτός των ορίων ή ακόμη μακράν του ιστορικού Πόντου καθιστά δύσκολο τον προσδιορισμό των ορίων του Πόντου.

 Με βάση, όμως, τις σχετικές αναφορές και αναλύσεις που υπάρχουν, μπορούμε να δεχτούμε ως όρια του Πόντου εκείνα που παρουσιάζονται από το Μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο στο Συνέδριο της Ειρήνης στο Παρίσι, στις 2 Μαΐου 1919, όρια που συμπίπτουν με αυτά της διεκδικούμενης από τον ποντιακό ελληνισμό Ελληνικής Δημοκρατίας του Ευξείνου Πόντου. Στα  ίδια ακριβώς όρια τοποθετεί τον Πόντο, λίγα χρόνια αργότερα, και η εφημερίδα   των,   προσφύγων   πλέον,   Ποντίων   της   Αθήνας   «Πόντος».

 Πρόκειται, άλλωστε, για τις περιοχές όπου σχεδόν πάντα κατοικούνται από Ποντίους, ιδιαίτερα μάλιστα κατά την περίοδο της έρευνας, δηλαδή τις αρχές του 20ού  αιώνα και όπου κατά κανόνα ομιλείται η ποντιακή διάλεκτος της ελληνικής γλώσσας.

Η περιοχή αυτή, κατά την προαναφερθείσα περίοδο, στο πλαίσιο του οσμανικού   κράτους   περιλαμβάνει   διοικητικά   τις   περιοχές:   το   Βιλαέτι (διοικητική περιφέρεια που ισοδυναμεί με μεγάλο νομό) Τραπεζούντας, ένα μέρος του Βιλαετιού Σεβάστειας, που αποτελείται από τα Σαντζάκια (δηλαδή μικρότερες από το Βιλαέτι διοικητικές μονάδες που ισοδυναμούν με επαρχίες) Σεμπίν Καραχισάρ, Αμάσειας και Τοκάτης, και, τέλος, ένα μικρό μέρος του Βιλαετιού Κασταμονής, δηλαδή το Σαντζάκι της Σινώπης, δυτικά. 

 Την περιοχή αυτή του Πόντου χαρτογραφεί και ο Σπ. Χ. Κωφίδης και συνιστά, όπως προαναφέρθηκε, το χώρο του διεκδικούμενου Πόντου κατά τον αγώνα των Ποντίων για ανεξαρτησία κατά τα έτη 1918-22.

Το  εμβαδόν  του  Πόντου  είναι  71.500  τετραγωνικά  χιλιόμετρα,  από  τα οποία  31.500  περιλαμβάνονται  στο  Νομό  Τραπεζούντας.  Συντεταγμένες: γεωγραφικό πλάτος 39ο,45 μέχρι 42ο, γεωγραφικό μήκος από 52ο μέχρι 59ο. Έξω  από  τα  όρια  και  στις  παρυφές  της  περιοχής  που  οριοθετήσαμε, υπάρχουν νησίδες ποντιακών πληθυσμών, οι οποίες έχουν δημιουργηθεί για λόγους  οικονομικούς  και  πολιτικούς.  Είναι  απρόσιτες  περιοχές,  όπου  τα υψόμετρα είναι μεγάλα και η απομόνωση τους εξασφαλίζει προστασία από τις οθωμανικές  διώξεις,  συντελώντας  στην  επιβίωσή  τους.  Πρόκειται  για  τις περιοχές Ινέπολης και Ηράκλειας στα δυτικά, Σεβάστειας, Ερζιγκιάν στα νότια, και Μπαϊπούρτ - Ερζερούμ στα νοτιοανατολικά.

2. Διοικητική και εκκλησιαστική διαίρεση

2.1.   Διοικητική διαίρεση

Όπως προαναφέρθηκε, ο Πόντος συγκροτείται από το Βιλαέτι Τραπεζούντας   και  τα   Σαντζάκια  Σεμπίν  Καραχισάρ   και  Αμάσειας  του Βιλαετιού Σεβάστειας και το βόρειο και μεγαλύτερο μέρος του Σαντζακιού Τοκάτης, που αποτελείται από τους Καζάδες (μικρότερες από το Σαντζάκι διοικητικές μονάδες) της Έρμπαα, της Νεοκαισάρειας και  της Τοκάτης  και, τέλος, το Σαντζάκι της Σινώπης του Βιλαετιού Κασταμονής.

Το Βιλαέτι Τραπεζούντας βρίσκεται μεταξύ των μοιρών: 39,25-41,35 ΒΠ και 32,40-39 ΑΜ, με μήκος από Δ. προς Α. 434 χιλιόμετρα και πλάτος στο μεγαλύτερο μήκος του 50 χιλιόμετρα, ενώ το μέγιστο πλάτος (135 χιλιόμετρα) βρίσκεται μεταξύ των μοιρών 37 και 37,5.

  Όρια του Νομού: προς Α. συνορεύει με τη Ρωσία, προς ΝΑ. με το Ν. Ερζερούμ, από τον οποίο χωρίζεται με το όρος Παρυάδρη (Παλχάρ Μταγ), προς Ν.-ΝΔ. με το Ν. Σεβάστειας, από τον οποίο χωρίζεται με τα Ποντικά όρη, και προς Δ. με το Ν. Κασταμονής.

Α) Το Βιλαέτι Τραπεζούντας χωρίζεται σε 4 Διοικήσεις (Σαντζάκια), 22 υποδιοικήσεις (Καζάδες), 24 επαρχίες (Ναχιγιέδες),193 Κοινότητες (Καριέ), 52 δήμους και 2.903 συνολικά οικισμούς. Ο πίνακας που ακολουθεί περιέχει τις διοικήσεις - υποδιοικήσεις με τους αντίστοιχους αριθμούς επαρχιών, κοινοτήτων και οικισμών του Νομού Τραπεζούντας:

Πίνακας  1

Διοικητική διαίρεση Νομού Τραπεζούντας

Διοικήσεις (Σαντζάκια) - Υποδ/σεις (Καζάδες)	Επαρχίες (Ναχιγιέδες)	Κοινότητες (Καριέ)	Δήμοι	Οικισμοί
Τραπεζούντας
Τραπεζούντας	4	32	-	215
Σουρμένων	-	-	3	60
Πλατάνων	-	3	3	85
Κοράλων	-	1	3	53
ΒάκφιΚεμπίρ	-	-	3	46
Τρίπολης	-	4	3	89
Κερασούντας	3	14	2	140
Κοτυώρων	5	8	2	312
Όφη	-	-	3	94
Αμισού
Αμισός	1	10	-	203
Βαδισάνης	-	4	3	113
Οινόης	1	10	3	124
Θέρμης (Τέρμε)	-	2	3	157
Τσαρσαμπά	-	8	3	289
Πάφρας	1	13	3	214
Λαζιστάν
Ριζαίου	3	36	-	161
Αθήνας	1	-	3	111
Χόπας	2	-	3	51
Αργυρούπολης
Αργυρούπολης	2	48	-	106
Άρδασσας	1	-	3	120
Κελκίτ	-	-	3	92
Χαιρίαινα	-	-	3	74
ΣΥΝΟΛΟ          4 -     22	24	193	52	2.903

Β) Από το Βιλαέτι Σεβάστειας στον Πόντο περιλαμβάνονται τα παρακάτω

3 Σαντζάκια από Α. προς Δ.

1) Σεμπίν - Καραχισάρ (Νικόπολης), Ν. της Κερασούντας, με 5 Καζάδες (υποδιοικήσεις):  

α) Νικόπολης, με έδρα την ομώνυμη πόλη στο κέντρο του Σαντζακιού,  ΝΔ.  της  Τραπεζούντας  και  Δ.  της  Αργυρούπολης,  πλην  των άλλων και θρησκευτικό κέντρο των Ελλήνων της περιοχής ως έδρα του Μητροπολίτη Κολωνείας, με 6 κωμοπόλεις και 365 χωριά και οικισμούς,

 β) Xαμιντιέ, στο ΒΔ. άκρο της επαρχίας, Ν. της επαρχίας Ορντού (Κοτυώρων) του Ν. Τραπεζούντας, με έδρα την ομώνυμη κωμόπολη, με 10 κωμοπόλεις και 274 χωριά και οικισμούς,  

γ) του Γκιολέ - Χισάρ, ΝΑ. του Χαμιντιέ, με έδρα την ομώνυμη κωμόπολη, με 10 κωμοπόλεις και 161 χωριά και οικισμούς,  

δ) του Σου - Σεχρί στο ΝΑ. άκρο της επαρχίας, με έδρα την ομώνυμη κωμόπολη,

6 κωμοπόλεις και 170 χωριά και οικισμούς και  

ε) ο Καζάς Αλούτζερας στο Α. άκρο του Σαντζακιού, με 6 κωμοπόλεις και 130 χωριά. Σε όλη την επαρχία Νικόπολης υπάρχουν συνολικά 117 ελληνικά χωριά και οικισμοί.

 2) Ένα μέρος του Σαντζακιού της Τοκάτης (Ν. της Οινόης) με 2 πλήρεις Καζάδες (α- της Έρμπαα ΒΔ. με την ομώνυμη κωμόπολη ως έδρα, με 7 κωμοπόλεις  και  125  χωριά,  και  β-  της  Νεοκαισάρειας    (Niksar),  Δ.  της Έρμπαα, με έδρα την ομώνυμη κωμόπολη, με 9 κωμοπόλεις και 80 χωριά) και γ) τον Καζά της Τοκάτης. Στο μέρος αυτό του Σαντζακιού της Τοκάτης υπάρχουν 92 ελληνικά χωριά.

3) Το Σαντζάκι Αμάσειας με τους παρακάτω 6 Καζάδες από ΒΔ. προς ΝΑ. και με τις αντίστοιχες έδρες και αριθμό κωμοπόλεων και χωριών: 

 α)  Αμάσειας, με έδρα την ομώνυμη ιστορική πόλη, με 12 κωμοπόλεις και 251 χωριά, β) Χατζήκιοϊ,  ΝΔ.  της  Αμάσειας,  με  6  κωμοπόλεις  και  80  χωριά, 

 γ)   Λαντίκ (Λαοδικείας) ΒΑ. της Αμάσειας, με έδρα την ομώνυμη κωμόπολη, με 5 κωμοπόλεις και 195 χωριά,  

δ)  Μερζιφούντας, ΒΔ. της Αμάσειας, με έδρα την ομώνυμη πόλη, με 4 κωμοπόλεις και 165 χωριά, 

ε) Κάβζας, Β. της Μερζιφούντας, με 4 κωμοπόλεις και 140 χωριά, και 

 στ)  Βεζίρ Κιοπρού (στο ΒΔ. άκρο του Σαντζακιού, που συνορεύει με το Σαντζάκι Σινώπης, με 8 κωμοπόλεις και 135 χωριά. Στην επαρχία Αμάσειας υπάρχουν 153 χωριά ελληνικά. Δηλαδή στο μέρος του Βιλαετιού Σεβάστειας, που συμπεριλαμβάνεται στον Πόντο, υπάρχουν  συνολικά 344 ελληνικά χωριά, πόλεις και κωμοπόλεις.

Γ) Τέλος, όπως προαναφέρθηκε, στον Πόντο συμπεριλαμβάνεται και το Σαντζάκι Σινώπης του Βιλαετιού Κασταμονής, στο δυτικό άκρο του Πόντου που αποτελελιται  από 3 Καζάδες:  της Σινώπης, του Ιστεφάν (Στέφανα) στα δυτικά και του Μποϊαμπάτ στα νότια. Στην περιοχή αυτή υπάρχουν  25 χωριά ελληνικά.

 

2.2.  Σημαντικότερες πόλεις - πληθυσμός του Πόντου

Στις αρχές του 20ου αιώνα, κυριότερες πόλεις του Πόντου είναι: Η Τραπεζούντα, διοικητικό κέντρο και κύρια πύλη εισόδου - εξόδου των προϊόντων της περιοχής, καθώς και διαμετακόμισης του εμπορίου από και προς τη δύση. Το σημαντικό ιστορικό της παρελθόν, σε συνδυασμό με το παρόν και τις προοπτικές της, την κατέστησαν αυτομάτως και πολιτιστική πρωτεύουσα των Ελλήνων του Πόντου.  
Το 1902 έχει 50.470 κατοίκους, από τους οποίους είναι: Μουσουλμάνοι 30.000, Έλληνες ορθόδοξοι 15.780, Αρμένιοι 4.290, Πέρσες 230, διάφοροι ξένοι 170. Ακολουθεί η Αμισός (Σαμψούντα) στο δυτικό Πόντο, δεύτερη σε πληθυσμό και οικονομική δραστηριότητα πόλη του Πόντου. Τρίτη έρχεται η Κερασούντα και τέταρτη η Αργυρούπολη,  η  μεγαλύτερη  από  τις  μεσόγειες  πόλεις  του  Πόντου,  που άλλοτε ήταν ακμαία λόγω της ανάπτυξης των μεταλλείων της περιοχής. Άλλες μικρότερες πόλεις είναι: η Σινώπη και η Μπάφρα στα δυτικά, η Οινόη, τα Κοτύωρα και η Τρίπολη στο κέντρο, και το Ρίζαιο στα ανατολικά. Στο εσωτερικό, εκτός της Αργυρούπολης, είναι η Αμάσεια και η Τοκάτη στα δυτικά και η Νικόπολη στο ύψος της Κερασούντας.

Ο Πόντος, κατά μία έγκυρη άποψη, στις αρχές του 20ού αιώνα έχει πληθυσμό περίπου 2.000.000 κατοίκους και έκταση περίπου 78.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα (από τα οποία 32.000 το Βιλαέτι Τραπεζούντας), στα οποία όμως συμπεριλαμβάνεται και η Ποντοηράκλεια, που βρίσκεται δυτικά των ορίων που προσδιορίσαμε. Στο γενικά αποδεκτό αριθμό των 2.000.000 κατοίκων αντιστοιχούν 700.000 περίπου Έλληνες, γεγονός που δέχτηκε και η οσμανική κυβέρνηση του Κιαμίλ Πασά το 1912, χορηγώντας στους Έλληνες του Πόντου 7 έδρες στο οσμανικό κοινοβούλιο (μία έδρα ανά 100.000 κατοίκους).

2.3.  Εκκλησιαστική διαίρεση - Μητροπολίτες Πόντου

Κατά  τις  αρχές  του  20ού    αιώνα  ο  Πόντος  είναι  χωρισμένος  σε  6

Μητροπόλεις:  

 1) Τραπεζούντας,  με έδρα  την ομώνυμη  πόλη.  Τίτλος του Μητροπολίτη: υπέρτιμος και έξαρχος πάσης Λαζικής. Μητροπολίτες: Κωνστάντιος Α' (Καρατζόπουλος 1893-1906), Κωνσταντίνος Β' (Αράμπογλου,1906-1913)  και  Χρύσανθος  (Φιλιππίδης,  1913-1922).  Περιλαμβάνει  τηνπεριοχή Τραπεζούντας μέχρι τα ρωσικά σύνορα, 

 2) Ροδοπόλεως, με έδρα την κωμόπολη Λιβερά, στην κοιλάδα της Ματσούκας, στην ενδοχώρα της Τραπεζούντας, στα νότια. Περιλαμβάνει την περιοχή των 3 ιστορικών μονών του Πόντου: Παναγίας Σουμελά, Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και Αγίου Ιωάννου Βαζελώνα, οι οποίες παλαιότερα (μέχρι το 1902) αποτελούσαν Εξαρχία, υπαγόμενες απευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Μητροπολίτες: Γερβάσιος (Σαρασίτης, 1902-1906), Λεόντιος (Παπαδόπουλος, 1906-1909), Κύριλλος (Ιωάννου, 1909-1922), 

3) Χαλδίας και Χερροιάνων, με έδρα την Αργυρούπολη, 100 περίπου χιλιόμετρα νότια της Τραπεζούντας. Έχει και την πνευματική εποπτεία των παραθαλασσίων περιοχών Τρίπολης και Κερασούντας, ανατολικά της Τραπεζούντας, καθώς και όλων των περιοχών που από τις αρχές του 19ου  αιώνα είχαν αποικιστεί από μεταλλωρύχους της  Χαλδίας, μετά την παρακμή των μεταλλείων της, που σε κάποιες περιπτώσεις (όπως π.χ. του Μεταλλείου Ταύρου) βρίσκονται εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά. Τίτλος του Μητροπολίτη: υπέρτιμος και έξαρχος Ελλενοπόντου. Μητροπολίτες: Γερβάσιος (Σουμελίδης, 1864-1905), Λαυρέντιος (Παπαδόπουλος 1905-1922),  

4) Κολωνείας, με έδρα τη Νικόπολη, νοτιοδυτικά της Τραπεζούντας. Τίτλος του Μητροπολίτη: υπέρτιμος. Μητροπολίτες: Πολύκαρπος (Ψωμιάδης, 1899-1911), Σωφρόνιος (Νηστόπουλος, 1911-1917), Δωρόθεος (Χρηστίδης, 1917-1919),

 5) Νεοκαισαρείας, με έδρα την Ορντού (Κοτύωρα). Περιλαμβάνει μια μεγάλη περιοχή: παραθαλάσσια τις περιοχές Ορντού και Οινόης, μεσογειακά τη Νεοκαισάρεια, σχεδόν όλο το Βιλαέτι Σεβάστειας στα νότια και το Βιλαέτι Κασταμονής στα δυτικά, έξω από τα όρια του Πόντου, όπως ήδη τα έχουμε προσδιορίσει19. Τίτλος του Μητροπολίτη: υπέρτιμος και έξαρχος Πόντου Πολεμωνιακού. Μητροπολίτες: Αλέξανδρος (Ρηγόπουλος, 1895-1903), Αμβρόσιος (Σταυρινός, 1903-1911), Πολύκαρπος (Ψωμιάδης, 1911-1922),

6) Αμάσειας, με έδρα την Αμισό (Σαμψούντα). Περιλαμβάνει  τη βορειοδυτική περιοχή   του   Πόντου,   δηλαδή   τις   περιοχές   Σαμψούντας,   Σινώπης   και Αμάσειας. Τίτλος του Μητροπολίτη: υπέρτιμος και έξαρχος παντός Ευξείνου Πόντου. Μητροπολίτες: Άνθιμος (Αλεξούδης,1887-1908), Γερμανός (Καραβαγγγέλης, 1908-1922).

 

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914)

και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο