Η περίπτωση του Συλλόγου Μικρασιατών «Η Ανατολή»

 Η διείσδυση του ελλαδικού κράτους πραγματοποιείται αποτελεσματικότερα μέσω ιδιωτικών φορέων, οι οποίοι, όμως, είναι παράλληλα φορείς της κρατικής ελλαδικής ιδεολογίας.  Ο φορέας, που φαίνεται να παίζει σημαντικότερο ρόλο στα εκπαιδευτικά πράγματα του Πόντου - αλλά και όλης της Μ. Ασίας - είναι ο Σύλλογος των Μικρασιατών «Η Ανατολή».

Ο Σύλλογος αυτός ιδρύεται στην Αθήνα το 1891 με μέλη του εξέχοντα στελέχη της ελληνικής κοινωνίας, κυρίως καθηγητές του Πανεπιστημίου, κατά κύριο λόγο μικρασιατικής καταγωγής, ενώ κύριος και αποκλειστικός του σκοπός είναι «η εμπέδωσις της Ορθοδοξίας και η διάδοσις των ελληνικών γραμμάτων εν τη Μικρά Ασία». Πρόκειται σαφώς για ιδεολογικο - πολιτικούς στόχους, οι οποίοι δικαιολογούνται από το γεγονός ότι στη Μ. Ασία κατοικούν όχι απλώς μερικές εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες, αλλά «το μισό ελληνικό γένος», το οποίο από τα

 παράλια του Αιγαίου μέχρι τα βάθη της Ανατολής έχει την ίδια θρησκεία, τα ίδια ήθη και έθιμα και μιλά την ίδια γλώσσα, εκτός από ένα σημαντικό μέρος, που λόγω πολιτικών περιπετειών έχει απωλέσει την πατρογονική του γλώσσα.

 Τη δράση του Συλλόγου καθορίζουν οι διαπιστώσεις αυτές, καθώς και μια σειρά άλλες όπως το ότι πάμπολλες ελληνικές κοινότητες στερούνται εκκλησιών και, πολύ περισσότερο, σχολείων. Σε εκατοντάδες δε κοινότητες λειτουργεί υποτυπωδώς σχολείο, κυρίως στο νάρθηκα των εκκλησιών, εάν υπάρχει και αυτός. Πέραν δε τούτων, ισχυρό κίνητρο δράσης του Συλλόγου αποτελεί η ανεξέλεγκτη δράση των δυτικών προσηλυτιστών, οι οποίοι με τεράστια ποσότητα χρήματος προσπαθούν να διαφθείρουν τις συνειδήσεις των Ελλήνων, εκμεταλλευόμενοι τα προαναφερθέντα προβλήματα, και να προσηλυτίσουν τις ελληνικές κοινότητες, «διαστρέφουσαι ασυστόλως και κακοβούλως την τε ιστορίαν και τα δόγματα της ορθοδοξίας και διακωμωδούσαι τον ορθόδοξον κλήρον» και «διαβολικότατα πολιτευόμενοι οι ψυχέμποροι ούτοι, πειρώνται να στραγγαλίσουσι το εθνικόν φρόνημα των Ελλήνων».

Απέναντι σ’ αυτά τα μεγάλα και πολύκλοκα προβλήματα, ο Μικρασιατικός Σύλλογος «Η Ανατολή» απαντά με μια σειρά από δράσεις, με κεντρικό στόχο να στηρίξει αποφασιστικά τους σχολικούς μηχανισμούς των Ελλήνων της Μ. Ασίας και του Πόντου, αλλά και να ανακουφίσει τους Έλληνες σε κάθε περίπτωση που παρίσταται ανάγκη. Εκδίδει το περιοδικό «ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ», το οποίο εμπλουτίζεται με ύλη, άρθρα, ειδήσεις κ.λπ. που στέλνονται από τις διάφορες περιοχές της Ανατολής όπου διαμένουν Έλληνες και αποτελεί πολύτιμη πηγή στοιχείων για την έρευνα του μικρασιατικού γενικά, αλλά και του ποντιακού ελληνισμού ειδικότερα, κατά την περίοδο αυτή.

Για τη στελέχωση των σχολείων δέχεται υποτρόφους των ελληνικών κοινοτήτων, τους οποίους προωθεί στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή και στο Ιεροδιδασκαλείο που από το 1900 ιδρύει στη Σάμο, στο Διδασκαλείο Αθηνών και στο Αρσάκειο Παρθεναγωγείο, καλύπτοντας μεγάλο μέρος των εξόδων φοίτησης και διαμονής και, σε κάποιες περιπτώσεις, το σύνολο των εξόδων. Οι υπότροφοι, μετά την αποφοίτησή τους, υποχρεώνονται να μεταβούν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους και να υπηρετήσουν εκεί ως διδάσκαλοι ή ιερείς.

Ακόμη, εκατοντάδες από τους Ελλαδίτες αριστούχους αποφοίτους - υποτρόφους αυτών των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, οι οποίοι είναι φορείς της ιδεολογίας του Συλλόγου, αποστέλλονται σε διάφορες περιοχές της Μ. Ασίας και του Πόντου ως απόστολοι, για να αποκρούσουν τους κινδύνους από τον προσηλυτισμό και να στηρίξουν τη θρησκεία και τον εθνισμό των Ελλήνων. Η διαδικασία που ακολουθεί ο Σύλλογος είναι η αποστολή επιστολών προς τα όργανα των σημαντικότερων εκπαιδευτικών μηχανισμών, όπως το Συμβούλιο των Σχολείων της Τραπεζούντας, από τα οποία ζητά κατάλογο αποφοίτων για να σπουδάσουν στην Ελλάδα ως υπότροφοι και, αφού περαιώσουν τις σπουδές τους, να επιστρέψουν στην πατρίδα τους.

Σε πολλές περιπτώσεις, ο Σύλλογος αποστέλλει διάφορα είδη στις απομακρυσμένες ελληνικές κοινότητες. Αυτά είναι κυρίως εποπτικό διδακτικό υλικό όπως γεωγραφικοί χάρτες, εικόνες από την Αγία Γραφή, αλλά και βιβλία για τον

 εμπλουτισμό των σχολικών βιβλιοθηκών, ακόμη διδακτικά βιβλία για τους άπορους μαθητές της κοινότητας, εκκλησιαστικά βιβλία, ιερά άμφια για τους ιερείς και γενικά οτιδήποτε θα μπορούσε να βελτιώσει τη θρησκευτική και εκπαιδευτική κατάσταση της κοινότητας.

Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις όπου ο Σύλλογος έρχεται αρωγός σε περιπτώσεις μεγάλων φυσικών καταστροφών που πλήττουν τους ελληνικούς πληθυσμούς, όπως γίνεται στην περίπτωση της μεγάλης πυρκαγιάς που πλήττει τη Σινώπη στο δυτικό Πόντο την 1 Ιανουαρίου του 1895 και αποτεφρώνει τα ελληνικά σχολεία της πόλης. Με την ουσιαστική συνδρομή του Συλλόγου, αποστέλλεται το ποσό των 14.166 δραχμών (μεταξύ των οποίων 4.000 δραχμές είναι προσφορά της ελληνικής κυβέρνησης) και παρακινούνται πολλοί επώνυμοι και ανώνυμοι Έλληνες, πλούσιοι ομογενείς και διάφοροι ελληνικοί φορείς να συνδράμουν στο μέτρο των δυνατοτήτων τους, όπως και γίνεται, κατά τέτοιο μάλιστα τρόπο, ώστε η ανοικοδόμηση των σχολείων της πόλης να γίνει πραγματικότητα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Παρόμοια περίπτωση είναι αυτή της περιοχής Κολωνείας του Πόντου, όπου ο Σύλλογος βοηθά τους εκεί Έλληνες να ανακουφιστούν από το σεισμό του καλοκαιριού του 1905 και να ανοικοδομήσουν τα κατεστραφέντα σχολεία και εκκλησίες.

Μια πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή της δράσης του Συλλόγου αποτελεί η προσπάθεια μελέτης της ιστορίας, αρχαιολογίας και οικονομίας της Μ. Ασίας και των επιμέρους περιοχών της και, κυρίως, η από κάθε άποψη μελέτη της παρούσας (αρχών του 20^ού αιώνα) κατάστασης. Για το λόγο αυτό λαμβάνει συνεχώς μακροσκελείς εκθέσεις από διάφορους εξέχοντες παράγοντες των ελληνικών κοινοτήτων και κυρίως εκπαιδευτικών, οι οποίοι εκθέτουν τα κοινωνικά, εκπαιδευτικά, θρησκευτικά προβλήματα, καθώς και την οικονομική κατάσταση κ.λπ., παραθέτοντας ταυτόχρονα διάφορους ενδιαφέροντες στατιστικούς πίνακες. Κατ’ αυτό τον τρόπο ο Σύλλογος έχει μια πολύ καλή εικόνα της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής κατάστασης του Πόντου και της υπόλοιπης Μ. Ασίας, γεγονός που τον βοηθά να προχωρά στον καλύτερο δυνατό σχεδιασμό της δράσης του.

Σημαντική αξία από κάθε άποψη έχει η αλληλογραφία του Συλλόγου που διασώθηκε και συνιστά πολύτιμο αρχειακό υλικό για τη μελέτη του μικρασιατικού χώρου. Ειδικά για την περίπτωση του Πόντου, το υλικό αυτό είναι αρχειοθετημένο κατά μητροπολιτικές επαρχίες και αποτελεί παράλληλα με το περιοδικό του Συλλόγου, τον «Ξενοφάνη» - πολύτιμη πηγή στοιχείων για τη μελέτη της περιοχής. Τα έγγραφα του αρχείου αυτού είναι πάρα πολλά και αφορούν επιστολές των εφοριών των σχολείων του Πόντου, όπου περιγράφεται η κατάσταση της εκπαίδευσης και ζητείται η συμπαράσταση του Συλλόγου. Υπάρχουν, επίσης, εκθέσεις εκπαιδευτικών και άλλων επιστημόνων προς το Σύλλογο, όπου περιγράφονται ιστορικά, γεωγραφικά, κοινωνικά, οικονομικά και άλλα δεδομένα των διαφόρων περιοχών του Πόντου, ενώ, παράλληλα, παρατίθενται και διάφοροι στατιστικοί πίνακες. Προφανώς, οι επιστολές αυτές τροφοδοτούν τον «Ξενοφάνη» με τα αντίστοιχα ενδιαφέροντα άρθρα που αφορούν τις αντίστοιχες περιοχές του Πόντου.

Πολύ μεγάλης αξίας δεδομένα για την έρευνά μας είναι κάποιες επιστολές της Εφορίας των σχολείων της Τραπεζούντας προς το Σύλλογο, με τις οποίες ζητά την αποστολή επιστημονικά καταρτισμένων εκπαιδευτικών για να στελεχώσουν το Φροντιστήριο και τα δημοτικά σχολεία της πόλης που, ως γνωστόν, υπάγονται σ αυτό.

Οι εκπαιδευτικοί που αποστέλλονται από το Σύλλογο στα σχολεία της περιοχής αναλαμβάνουν να τον ενημερώνουν όχι μόνο για την κατάσταση της εκπαίδευσης στην περιοχή, αλλά και να διεκπεραιώνουν διάφορες εργασίες για λογαριασμό του Συλλόγου, όπως τη συγκέντρωση των συνδρομών προς το περιοδικό «Ξενοφάνης», ή ακόμη και διάφορες στατιστικές και άλλες πληροφορίες για την περιοχή.

Το κύρος του Συλλόγου μεταξύ των Ποντίων και ειδικά των μελών της ελληνικής κοινότητας Τραπεζούντας είναι τεράστιο. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι σημαντικοί παράγοντες της ελληνικής κοινότητας Τραπεζούντας με μεγάλη προσφορά στην πόλη προτείνονται από μέλη του Συλλόγου προς τα όργανά του να ανακηρυχθούν επίτιμα μέλη του για την προσφορά τους αυτή.

Οι εκπαιδευτικοί που με ευθύνη του Συλλόγου αποστέλλονται στα σχολεία της Τραπεζούντας αλλά και του υπόλοιπου Πόντου οφείλουν όχι μόνο να είναι άψογοι στη συμπεριφορά τους απέναντι στα μέλη των ελληνικών κοινοτήτων και της τοπικής κοινωνίας γενικότερα, αλλά και να έχουν μια πολυεπίπεδη κοινωνική προσφορά.

Το Δημοτικό Σχολείο της Πουλαντζάκης
(Αρχείο Α. Θεοφυλάκτου)

Ως τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του Διευθυντή των σχολείων της παραθαλάσσιας κωμόπολης Πουλαντζάκης, δυτικά της Τραπεζούντας, Μιλτιάδη Κεστεκίδη, αποφοίτου του Ιεροδιδασκαλείου Σάμου του Συλλόγου, «όστις επαινείται διά την ανύψωσιν του εκπαιδευτηρίου ου μόνον διευθύνων και διδάσκων και κηρύττων επ’ εκκλησίας κατά πάσαν Κυριακήν εναλλάξ ελληνιστί και τουρκιστί, αλλά και τους συνεργάτας αυτού διδασκάλους υποβοηθεί δι’ υποδειγματικών διδασκαλιών και την μουσικήν και γυμναστικήν μετά ζήλου τους μαθητάς διδάσκων». Γίνεται φανερό, δηλαδή, ότι ο Σύλλογος δεν φροντίζει μόνο να νουθετεί τους εκπαιδευτικούς που στέλνει στις διάφορες περιοχές του Πόντου (και της Μ. Ασίας) και να ζητά από αυτούς να έχουν την καλύτερη δυνατή προσφορά,

αλλά ακόμη προβάλλει ως πρότυπα και τις περιπτώσεις των εκπαιδευτικών που ανταποκρίνονται στις προσδοκίες του.

Άνθιμος
 Παπαδόπουλος

Σε κάποιες περιπτώσεις, στελέχη του Συλλόγου είναι Πόντιοι λόγιοι, οι οποίοι αναλαμβάνοντας σημαντικά καθήκοντα συνδέουν το Σύλλογο με την πατρίδα τους, υποβοηθώντας κατ’ αυτό τον τρόπο τη διείσδυσή του εκεί. Ως τέτοιοι αναφέρονται ο Επαμεινώνδας Κυριακίδης, ο γνωστός λόγιος που διετέλεσε και εκπαιδευτικός του Φροντιστηρίου, ο οποίος για πολλά χρόνια, όντας αντιπρόεδρος και πρόεδρος του Συλλόγου «Η Ανατολή», παίζει κεντρικό ρόλο στις διεργασίες και τη δράση του. Άλλος είναι ο Αρχιμανδρίτης Άνθιμος Α. Παπαδόπουλος (μετέπειτα, το 1928 στην Ελλάδα ιδρυτικό μέλος της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών της οποίας πρώτος Πρόεδρος υπήρξε ο Μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος, ενώ ο ίδιος αντικατέστησε αργότερα το μεγάλο ιεράρχη ως δεύτερος πρόεδρος της Επιτροπής), ο οποίος ως αριστούχος απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών αναλαμβάνει την ιδιαίτερα σημαντική θέση του Διευθυντή του Ιεροδιδασκαλείου, συνδέοντας κατ’ αυτό τον τρόπο ακόμη στενότερα την περιοχή του Πόντου με το Σύλλογο και διευκολύνοντας τη διείσδυσή του εκεί. Αναφέρονται ακόμη ο ιεροδιάκονος Κωνσταντίνος Ρωμανός, ο γιατρός Χρήστος Καλαντίδης, ο φιλόλογος Γεώργιος Σουμελίδης κ.ά.

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"