Επιδράσεις του Φροντιστηρίου στην κοινωνία και την εκπαίδευση της περιοχής

Κατά την εξεταζόμενη περίοδο, το Φροντιστήριο, με την περισσότερο από δύο αιώνες μορφωτική προσφορά του στον ποντιακό ελληνισμό, αλλά και την υψηλού επιπέδου - για τα δεδομένα της περιοχής - εκπαίδευση που παρέχει στα Ελληνόπουλα της περιοχής, έχει ήδη ένα τεράστιο κύρος, γεγονός που συντελεί στο να αποτελέσει πρότυπο για όλα τα σχολεία του Πόντου. Η συνεχής ανάπτυξη της εκπαίδευσης ιδιαίτερα στην περιοχή της Τραπεζούντας δεν θα ήταν αποτελεσματική χωρίς το πρότυπο Φροντιστήριο.

Φροντιστήριο Τραπεζούντας

Οι επιδράσεις του Φροντιστηρίου όχι μόνο στην κοινωνία αλλά και στην οικονομία της περιοχής είναι τεράστιες.  Εδώ μπορούμε να αναφέρουμε ότι, πλην των άλλων, το κύρος και η εκτίμηση που τρέφουν οι Έλληνες του Πόντου απέναντι στο Φροντιστήριο φαίνεται σε κάθε σχεδόν πτυχή της καθημερινής τους ζωής. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο, όπως διαβεβαιώνουν όλοι οι πληροφορητές και επιβεβαιώνεται από τις διαθέσιμες πηγές, ότι όλοι σχεδόν οι υπάλληλοι αλλά και τα στελέχη των εμπορικών και τραπεζικών επιχειρήσεων της πόλης και της ευρύτερης περιοχής, οι εκπαιδευτικοί, οι ιερείς και γενικά όλοι οι άνθρωποι που έχουν να παίξουν ένα μικρό ή μεγάλο ρόλο στα κοινωνικά και οικονομικά πράγματα που αφορούν τους Έλληνες της περιοχής, είναι απόφοιτοι του Φροντιστηρίου και, συνεπώς, φορείς της ιδεολογίας του. Μάλιστα τα σημαντικότερα τραπεζικά και εμπορικά καταστήματα της πόλης μετά τη λήξη των μαθημάτων ζητούν από το Διευθυντή του σχολείου καταστάσεις με τους καλύτερους σε απόδοση αποφοίτους, προκειμένου να προσληφθούν στις επιχειρήσεις τους.

 Από την περίοδο ακόμη της απαρχής της ανάπτυξης του Φροντιστηρίου, την οποία χρονικά τοποθετήσαμε μετά την υπογραφή του Χάττ-ι-Χουμαγιούν (1856) και κυρίως κατά τις αμέσως επόμενες δεκαετίες, βλέπουμε ότι το Φροντιστήριο επιλύει και πρακτικά προβλήματα, όπως, π.χ., την αλλαγή των (μουσουλμανικών) επωνύμων των πολυάριθμων Κρυπτοχριστιανών, που αποκαλύπτουν την πραγματική τους ταυτότητα και απαιτούν να καταγραφούν με τα ελληνικά τους ονόματα.

 Το πρόβλημα αυτό επιλύεται από το Φροντιστήριο, το οποίο εξελληνίζει την τουρκική ρίζα των μέχρι τότε μουσουλμανικών ονομάτων τους, προσθέτοντας στο τέλος την προερχόμενη από την αρχαία ελληνική κατάληξη -ίδης ή -άδης. Προφανώς, όμως, το μεγάλο πλήθος των υπό αλλαγή ονομάτων είναι εμπόδιο στην αλλαγή όλων των επιθέτων και για το λόγο αυτό στα περισσότερα κρατείται η τουρκική ρίζα και γίνεται το ευκολότερο, δηλαδή προστίθεται στο τέλος κυρίως η δεύτερη κατάληξη -ίδης, η οποία για το λόγο αυτό φαίνεται να επικρατεί έκτοτε μεταξύ των επωνύμων των Ελλήνων του Πόντου.

Χρύσανθος

Μια ιδιαίτερα σημαντική πτυχή των επιδράσεων του Φροντιστηρίου συνιστά όχι μόνο η δράση του - ούτως ή άλλως φορέα της ιδεολογίας του, όπως άλλωστε προαναφέρουμε -μητροπολίτη Χρυσάνθου, αλλά και το γεγονός ότι οι κυριότεροι συνεργάτες του είναι απόφοιτοι του Φροντιστηρίου. Αυτό έχει τεράστια σημασία λίγο αργότερα, όταν ο ιεράρχης τίθεται επικεφαλής του αγώνα των Ελλήνων του Πόντου για τη δημιουργία ανεξάρτητης Ελληνικής Δημοκρατίας του Ευξείνου Πόντου με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα, με τους συνεργάτες του να παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην οργάνωση και υλοποίηση των σχεδίων και των κινήσεών του τόσο στο εσωτερικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.

 Από αυτές, τόσο τις γενικές όσο και τις ειδικότερες, αναφορές γίνεται φανερό ότι το Φροντιστήριο Τραπεζούντας, ευρισκόμενο στο κέντρο της οικονομικής και κοινωνικής ζωής των Ελλήνων, παίζει καθοριστικό ρόλο στις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της περιοχής.

Επιβεβαίωση αυτής της άποψης αποτελεί η συμβολή του Φροντιστηρίου στην ανάπτυξη όλων των σχολείων της περιοχής μέσω των αποφοίτων του που υπηρετούν σ’ αυτά ως δάσκαλοι, μεταφέροντας κατ’ αυτό τον τρόπο παντού τα ιδεολογικά του στοιχεία και το δημιουργικό του πνεύμα.

 Βεβαίως, είναι δύσκολο να γίνει μια πλήρης καταγραφή όλων των αποφοίτων του που δίδαξαν στα σχολεία της περιοχής και κυρίως της ενδοχώρας, πράγμα άλλωστε που δεν είναι και κεντρικό ζητούμενο της έρευνάς μας. Μπορούμε, όμως, να παραθέσουμε την περίπτωση της Σαντάς, από την οποία κατάγεται πλήθος δασκάλων που διδάσκει στα σχολεία πολλών χωριών του Πόντου. Συγκρίνοντας έναν κατάλογο των αποφοίτων του Φροντιστηρίου με ένα άλλο των δασκάλων που κατάγονται από την ίδια αυτή περιοχή, διαπιστώνουμε ότι ένας σημαντικός αριθμός των Σανταίων, μετά την αποφοίτησή του από το Φροντιστήριο, επιλέγει το δρόμο του δασκάλου. Οι απόφοιτοι αυτοί, άλλωστε, έχουν τις καλύτερες προϋποθέσεις μεταξύ των αποφοίτων όλων των άλλων σχολείων του Πόντου, δεδομένου του συγκριτικά καλύτερου επιπέδου κατάρτισης που τους παρέχεται στο Φροντιστήριο, το περιεχόμενο της εκπαίδευσης του οποίου δεν απέχει πολύ από αυτό των κορυφαίων σχολείων της Κωνσταντινούπολης και μάλιστα της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Είναι μάλιστα πολύ σημαντικό να αναφερθεί εδώ ότι από το 1907, μετά από πρωτοβουλία του τότε Διευθυντή Νικολάου Λιθοξόου, αρχίζει να λειτουργεί, στο πλαίσιο του Φροντιστηρίου, στοιχειώδες Διδασκαλείο, με στόχο να καταρτιστούν όσοι από τους αποφοίτους επιθυμούν να επιδοθούν στο διδασκαλικό επάγγελμα. Στο Διδασκαλείο αυτό διδάσκει Παιδαγωγικά κυρίως ο ίδιος ο Ν. Λιθοξόος. Οι απόφοιτοι έχουν μεγάλη ζήτηση και στέλνονται να διδάξουν σε σχολεία της ποντιακής ενδοχώρας, αλλά και έξω από τα όρια της οσμανικής αυτοκρατορίας, όπου υπάρχουν ελληνικοί ποντιακοί πληθυσμοί, δηλαδή στον Καύκασο, τη Ν. Ρωσία, ακόμη και τη Ρουμανία 

Δεν πρέπει να λησμονούμε και το γεγονός ότι διάφοροι εκπαιδευτικοί του Φροντιστηρίου κατά καιρούς διδάσκουν και σε άλλα αξιόλογα σχολεία του Πόντου, καθιστάμενοι κατ’ αυτό τον τρόπο φορείς της ιδεολογίας του. Ασφαλώς μεταξύ αυτών ξεχωριστή περίπτωση είναι αυτή του καθηγητή των Ελληνικών Αριστείδη Ιεροκλή, ο οποίος, μετά από παρουσία εννέα ετών στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας, διορίζεται (1910-12) Διευθυντής του Γυμνασίου Αμισού, του δεύτερου σε αξία σχολικού μηχανισμού των Ελλήνων του Πόντου, το οποίο προφανώς παίζει για την Αμισό (Σαμψούντα), τη δεύτερη σε πληθυσμό αλλά και σε οικονομική δραστηριότητα πόλη του Πόντου, ρόλο ανάλογο του Φροντιστηρίου.

 Άλλες περιπτώσεις είναι εκείνη του ιδιαίτερα αξιόλογου καθηγητή Μαθηματικών του Φροντιστηρίου Κωνσταντίνου Τζαμπερτίδη που, μετά το Φροντιστήριο Τραπεζούντας, διδάσκει στο Ημιγυμνάσιο Κερασούντας και αργότερα (1920-1924) στο Ζωγράφειο και το Ζάππειο της Κωνσταντινούπολης Του Ιωσήφ Χαριτωνίδη από τη Μάκρη Πισιδείας, που ερχόμενος στο Φροντιστήριο από τα Σούρμενα, όπου υπηρέτησε ως διευθυντής της εκεί σχολής (1907-1911), διδάσκει στο Γυμνασιακό τμήμα μεταξύ 1911-13 και στη συνέχεια μετακινείται στην Αμισό, στο Γυμνάσιο της οποίας διδάσκει μεταξύ 1913-14360 κ.ά.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η έντονη δράση εκπαιδευτικών του Φροντιστηρίου στα κοινωνικά πράγματα της Τραπεζούντας. Αρκετοί από αυτούς συμμετέχουν στην έκδοση διαφόρων εντύπων, περνώντας μέσω αυτών την ιδεολογία του Φροντιστηρίου, άλλοι εκλέγονται πρόεδροι ή συμμετέχουν ως βασικά στελέχη στη δράση διαφόρων μορφωτικών οργάνων, όπως του «Ξενοφώντος», του «Προμηθέα» κ.λπ., άλλοι συγγράφουν ενδιαφέροντα βιβλία που αναφέρονται στην ιστορία της περιοχής, παραθέτοντας μάλιστα σημαντικά στοιχεία κ.λπ.

 Τέτοιες περιπτώσεις είναι αυτή του προαναφερθέντος Ιωάννη Παρχαρίδη, ο οποίος μαζί με τον επίσης καθηγητή του Φροντιστηρίου Θεόδωρο Γραμματικόπουλο συνεργάζονται και εκδίδουν, λίγο πριν από την έλευση του 20ού αιώνα (1884-85), το περιοδικό «Αστήρ του Πόντου», του επίσης προαναφερθέντος Αριστείδη Ιεροκλή, ο οποίος είναι αρχισυντάκτης της εφημερίδας της Τραπεζούντας «Φάρος της Ανατολής», παίζοντας καθοριστικό ρόλο στην έκδοση και την ιδεολογία αυτού του εντύπου. Παράλληλα, είναι πρόεδρος και ιθύνων νους του μορφωτικού συλλόγου «Ο Προμηθεύς», ενός ιδεολογικού μηχανισμού με αξιόλογη δράση, μέσω της οποίας προωθεί σημαντικά ιδεολογικά στοιχεία αλλά και με ενδιαφέρουσες προτάσεις που αφορούν την εκπαίδευση της πόλης και μάλιστα το Φροντιστήριο. Μεταξύ των συγγραφέων μπορούμε να κατατάξουμε έναν από τους σημαντικότερους ιστορικούς του ποντιακού ελληνισμού, τον Περικλή Τριανταφυλλίδη, ο οποίος ηγείται της ανάπτυξης του Φροντιστηρίου κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ως Διευθυντής του και συγγράφει τα έξοχα βιβλία «Η εν Πόντω ελληνική φυλή, ήτοι τα Ποντικά» και το δράμα «Οι φυγάδες», του Σάββα Ιωαννίδη. Διδάσκει τόσο στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας όσο και στην Κερασούντα και ήδη από το 1870 συγγράφει το σημαντικότατο βιβλίο «Ιστορία και στατιστική της Τραπεζούντας και της περί ταύτην χώρας», που χρησιμοποιούμε κατά κόρον και εμείς ως βιβλιογραφική πηγή, καθώς και ανάλυση του έπους «Βασίλειος Διγενής Ακρίτας», ο Επαμεινώνδας Κυριακίδης, γιος του γνωστού παλαιού Διευθυντή του Φροντιστηρίου Γεωργίου Κυριακίδη, που γράφει το επίσης σημαντικό βιβλίο «Βιογραφίαι λογίων μετά ιστορικού σχεδιάσματος του Φροντιστηρίου των Τραπεζούντίων» το 1897 κ.λπ.

 Στις αρχές του 20ού αιώνα ο καθηγητής Φυσικομαθηματικών Φίλιππος Χειμωνίδης γράφει το βιβλίο «Ιστορία και Στατιστική της Σάντας» (1903), ενώ πολλά άρθρα και μελέτες των εκπαιδευτικών του Φροντιστηρίου δημοσιεύονται στον τοπικό Τύπο.

 Στη συνέχεια, θα παραθέσουμε και τη συμβολή των εκπαιδευτικών και των αποφοίτων του Φροντιστηρίου στη δράση ενός από τους σημαντικότερους ιδεολογικούς μηχανισμούς του Πόντου, του φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου «Ο Ξενοφών».

Το κλίμα και γενικά η ιδεολογία του Φροντιστηρίου μεταφέρεται στην ποντιακή ενδοχώρα μέσω μιας σειράς μηχανισμών που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με το Φροντιστήριο. Πρόκειται για μορφωτικά ιδρύματα που έχουν την έδρα τους στην Τραπεζούντα, σημαντικότερο των οποίων είναι ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος «Ξενοφών» και δευτερευόντως Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι που αναφέρονται σε διάφορες περιοχές της ποντιακής ενδοχώρας. Από αυτούς θα αναφερθούμε εκτενώς στην περίπτωση του «Ξενοφώντος», ο οποίος έπαιξε τεράστιο ρόλο στα εκπαιδευτικά πράγματα της ενδοχώρας της Τραπεζούντας, και κατά δεύτερο λόγο στην «Εκπαιδευτική Αδελφότητα Κρωμναίων» Τραπεζούντας, ως τη σημαντικότερη περίπτωση μορφωτικού οργάνου που συνδέεται με το Φροντιστήριο και αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη περιοχή της ποντιακής ενδοχώρας, ενώ ως κεντρικό στόχο έχει την ενασχόλησή του με τα εκπαιδευτικά της πράγματα.

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"