Διδασκόμενα μαθήματα και ιδιαίτεροι στόχοι διδασκαλίας

Όπως έχουμε ήδη προαναφέρει, η έλλειψη κανονισμού λειτουργίας του Φροντιστηρίου και συνεπώς η συστηματική παράθεση του Αναλυτικού Προγράμματος και των διδασκομένων μαθημάτων, δεν διευκολύνει στον επιθυμητό βαθμό την έρευνά μας. Θα περιοριστούμε, λοιπόν, κατ’ ανάγκην, στις προφορικές μαρτυρίες αποφοίτων του Φροντιστηρίου και τα διαθέσιμα στοιχεία από τη σχετική βιβλιογραφία.

Φροντιστήριο  Τραπεζούντας

Στις αρχές του 20^ού αιώνα το Φροντιστήριο έχει 12 συνολικά τάξεις, από τις οποίες 5 στο πρωτοβάθμιο επίπεδο (1 προκαταρκτική και 4 Δημοτικού) και 7 στο δευτεροβάθμιο επίπεδο (3 τάξεις Σχολαρχείου και 4 Γυμνασίου, που είναι το ανώτερο επίπεδο). Μετά την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου φαίνεται να αλλάζει κάπως η δομή του: οι τάξεις του Δημοτικού γίνονται επτά και του Γυμνασίου πέντε. Το Σχολαρχείο, δηλαδή ενσωματώνεται στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο, το σύνολο όμως των τάξεων παραμένει δώδεκα (12). 

Για το λόγο αυτό θα τις αναφέρουμε όπως και πριν, από τάξη 1^η μέχρι τη 12^η. Η έλλειψη αξιόπιστων Αναλυτικών Προγραμμάτων που να αφορούν όχι μόνο το Φροντιστήριο αλλά τους περισσότερους σχολικούς μηχανισμούς του μικρασιατικού ελληνισμού είναι ένα πρόβλημα που εντοπίζεται από επιστημονικούς φορείς της Ελλάδας, που στηρίζουν αποφασιστικά την εκπαίδευση του ελληνισμού της Μ. Ασίας και του Πόντου και προτείνουν τη συγκρότηση και δημοσίευση στα έντυπά τους ειδικού Αναλυτικού Προγράμματος για τη στήριξη των ελληνικών σχολείων της Μ. Ασίας, όπου λεπτομερώς και σαφώς θα καθορίζεται η σύνθεση και η διδασκαλία των διαφόρων μαθημάτων, καθώς και θα αναλύονται οι παιδαγωγικές μέθοδοι που θα προωθούν παιδαγωγικές αρχές, όπως την αυτενέργεια των μαθητών, και θα αποφεύγονται τα λάθη και οι παραλείψεις των εκπαιδευτικών που προκαλούν τον «ψιττακισμόν» και, γενικά, η αναποτελεσματική διδακτική πράξη.

Οι μαρτυρίες των τριών πληροφορητών που φοίτησαν στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας, από τους οποίους αντλήσαμε σημαντικές πληροφορίες, συγκλίνουν και διευκολύνουν σε σημαντικό βαθμό την έρευνά μας. Σύμφωνα με αυτές:

-Στην πρώτη (προκαταρκτική) τάξη του Φροντιστηρίου διδάσκεται το Αλφαβητάριο και κύριος στόχος είναι να αποκτήσουν οι μικροί μαθητές βασικές γνώσεις της ελληνικής γλώσσας (γράμματα - λέξεις - προτάσεις) και στοιχειώδεις πράξεις Αριθμητικής.

-Σε όλες τις τάξεις και σε όλα τα επίπεδα διδάσκονται κάθε μέρα δύο ώρες Ελληνικά, που προφανώς θεωρείται το σημαντικότερο από τα διδασκόμενα μαθήματα, γεγονός που σε μεγάλο βαθμό προσδιορίζει και τα βασικά στοιχεία της ιδεολογίας που προωθείται. Μαθηματικά διδάσκονται δύο φορές την εβδομάδα καθώς και Θρησκευτικά, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από σημαντική εγκύκλιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου προς όλους τους μητροπολίτες του Οικουμενικού Θρόνου, σύμφωνα με την οποία καλούνται οι μητροπολίτες να επιβάλλουν όχι μόνο σε όλες τις τάξεις όλων των σχολείων τη διδασκαλία για τουλάχιστον δύο ώρες την εβδομάδα των Θρησκευτικών, αλλά ακόμη να θεωρείται ο βαθμός που λαμβάνουν οι μαθητές στο εν λόγω μάθημα ισόκυρος με το βαθμό που λαμβάνουν στο μάθημα των Ελληνικών και Μαθηματικών. Εδώ έχουμε το ξεκαθάρισμα του στόχου ως προς το μάθημα των Θρησκευτικών, όπου ο κύριος μηχανισμός στο πλαίσιο του οσμανικού κράτους, η εκκλησία, παίζει καθοριστικό ρόλο, επιβάλλοντας απολύτως την ιδεολογία της.

 - Ιστορία διδάσκεται μετά την 3^η τάξη του Δημοτικού, μέχρι την τελευταία τάξη του Γυμνασίου. Στη μικρότερη (3^η) τάξη διδάσκεται Μυθολογία και στη συνέχεια, κατά σειρά τάξης και χρονολογική σειρά, διδάσκεται η αρχαία, βυζαντινή, νεότερη. Ως προς την Ιστορία εφαρμόζεται η σπειροειδής διάταξη της διδακτέας ύλης, δηλαδή στις μεγαλύτερες τάξεις του δευτεροβάθμιου επιπέδου διδάσκεται αντίστοιχα η ύλη της Ιστορίας

- από την Αρχαία μέχρι τη Νεότερη - που διδάχτηκε στις μικρότερες τάξεις, αλλά με παροχή κάθε φορά περισσότερων ιστορικών γνώσεων και μεγαλύτερη εμβάθυνση στα ιστορικά γεγονότα και τη σημασία τους.

- Από την 4^η τάξη του Δημοτικού μέχρι το τέλος του Γυμνασίου διδάσκονται ως ξένες γλώσσες η Γαλλική (είναι η περισσότερο διαδεδομένη ξένη γλώσσα και θεωρείται απολύτως αναγκαία για τις διεθνείς εμπορικές δραστηριότητες) και η Τουρκική, η επίσημη γλώσσα του κράτους.

- Το ωράριο διδασκαλίας είναι 08.00 - 12.00 το πρωί και 14.00 - 16.00 το απόγευμα. Ενδιάμεσα, όσοι μαθητές μένουν στις μακρινές συνοικίες της πόλης παραμένουν στο σχολείο και τρώνε φαγητό που για το σκοπό αυτό έχουν φέρει το πρωί από το σπίτι τους. Οι υπόλοιποι πηγαίνουν για φαγητό στο σπίτι και επιστρέφουν την καθορισμένη ώρα για τη συνέχιση των μαθημάτων τους.

-Στην 1^η και 2^η τάξη του Σχολαρχείου, στο πλαίσιο του μαθήματος των Ελληνικών, διδάσκονται και ευαγγελικές περικοπές, γεγονός που επιβεβαιώνει για μια ακόμη φορά προηγούμενη εκτίμησή μας ως προς το μάθημα αυτό.

-Στο μάθημα των Ελληνικών σε όλες τις τάξεις του δευτεροβάθμιου επιπέδου διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά από πρότυπα κείμενα με όλες τις γραμματικές και συντακτικές παρατηρήσεις. Πρώτα διδάσκεται η «Κύρου Ανάβαση». Εδώ αναλαμβάνει τους νέους μαθητές που έρχονται από το Δημοτικό ένας πραγματικά κέρβερος καθηγητής, ο Χρυσουλίδης, ο οποίος είναι ιδιαίτερα απαιτητικός από τους μαθητές του, ζητώντας σε κάθε ερώτησή του ταχύτατες απαντήσεις που αναφέρονται στους χρόνους, κλίσεις, παράγωγα κ.λπ. όλων των ουσιαστικών, ρημάτων κ.λπ. που συναντώνται στα κείμενα.

 Η τυχόν αδυναμία απάντησης σημαίνει για το μαθητή επίπονες τιμωρίες, μεταξύ των οποίων - όχι σπάνια - δυνατά χαστούκια, αντιγραφή ολόκληρων σελίδων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και, κυρίως, της περισσότερο σ’ αυτόν δημοφιλούς τιμωρίας, της αντιγραφής όλων των «εις -μι και περισπώμενων ρημάτων», που έμεινε παροιμιώδης. 

Στην επόμενη τάξη διδάσκεται η «Κύρου Παιδεία» και οι λόγοι του Λυσία. Ακολουθούν οι λόγοι του Δημοσθένη, ενώ στην αμέσως επόμενη τάξη έχουμε τη διδασκαλία του Ομήρου, την Ιλιάδα κατά το πρώτο εξάμηνο και την Οδύσσεια κατά το δεύτερο, που διδάσκει ο φιλόλογος Ιεροκλής, θεωρούμενος και ειδικός στη διδασκαλία του Ομήρου. Κατά τις παραδόσεις του ζητά από το σύνολο των μαθητών να εκφωνούν με μέτρο αποσπάσματα από τα έργα του Ομήρου και αυτός είναι ο μοναδικός θόρυβος που ακούγεται κατά το χρόνο των παραδόσεών του, όπου επικρατεί απόλυτη ησυχία, ακόμη και όταν ο ίδιος απουσιάζει για κάποιο λόγο, έστω και για λίγο, από την τάξη.

 Ο κύκλος των Ελληνικών κλείνει με τη διδασκαλία, στην τελευταία τάξη, του Θουκυδίδη και, κυρίως, του Επιταφίου του Περικλέους. Το περιεχόμενο, δηλαδή, της διδασκαλίας του μαθήματος των Ελληνικών στις τάξεις του Γυμνασίου δεν διαφέρει ιδιαίτερα από το πρόγραμμα των σχολείων της Κωνσταντινούπολης και είναι φανερό ότι έχει ελληνοκεντρικά χαρακτηριστικά, εκτίμηση την οποία ενισχύει και η διδασκαλία της Ιστορίας σε όλες τις τάξεις. Η εκτίμηση αυτή επιβεβαιώνεται και από άλλα στοιχεία, που θα παρατεθούν στη συνέχεια.

Δημήτρης  Ψαθάς

Σημαντική πηγή άντλησης στοιχείων ως προς το εδώ εξεταζόμενο ζήτημα αποτελεί 

 ένα ενδιαφέρον έργο του Δημ. Ψαθά, στο οποίο θα προσφύγουμε για να παρουσιάσουμε μια πληρέστερη εικόνα των διδασκόμενων μαθημάτων στο Φροντιστήριο και την ιδεολογία τους. Στο αυτοβιογραφικό αυτό στο μεγαλύτερο μέρος του έργο, ο Δ. Ψαθάς, που φοίτησε στο Φροντιστήριο, παραθέτει εντυπωσιακά σε πολλές περιπτώσεις στοιχεία, που όχι μόνο ενισχύουν σε σημαντικό βαθμό την έρευνά μας, αλλά ακόμη επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις μας ως προς τους κύριους στόχους διδασκαλίας των μαθημάτων που διδάσκονται στο Φροντιστήριο. Το γεγονός δε ότι ο Ψαθάς υπήρξε συμμαθητής δύο από τους τρεις πληροφορητές μας - σύμφωνα με τη δική τους μαρτυρία - , που υπήρξαν μαθητές του Φροντιστηρίου, ενισχύει το κύρος και των δικών τους πληροφοριών.

Έτσι, μας γνωστοποιεί ότι μετά την 5^η τάξη του Δημοτικού στο μάθημα των Ελληνικών και συγκεκριμένα στα «Νεοελληνικά Αναγνώσματα», διδάσκονται αποσπάσματα από έργα νεοελλήνων συγγραφέων: Παπαδιαμάντης, Ξενόπουλος, Καρκαβίτσας, Ροίδης, Νιρβάνας, Σολωμός, Παλαμάς, Βαλαωρίτης κ.ά..

Εδώ, ανοίγοντας μια μικρή παρένθεση, μπορούμε να τονίσουμε ότι η πληροφορία αυτή είναι απολύτως συμβατή με την άποψη που αναπτύσσεται μεταξύ των μικρασιατικών και αθηναϊκών φιλολογικών κύκλων για την ανάγκη διδασκαλίας στα σχολεία της Μ. Ασίας της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας με σύντομες βιογραφικές σημειώσεις για τους Έλληνες ποιητές και συγγραφείς, «διά να αισθανθώσιν και οι μαθηταί ημών αγάπην και ενδιαφέρον από την τρυφεράν αυτών ηλικίαν προς την ελληνικήν ποίησιν και λογοτεχνίαν».

 Για την τεχνική προώθηση αυτής της πρότασης προτείνεται η αύξηση των ωρών διδασκαλίας των Νέων Ελληνικών έναντι των Αρχαίων, που να αρχίσει από το Σχολαρχείο, όπου προτείνεται στην α' τάξη να διδάσκεται αποκλειστικά η νέα ελληνική λογοτεχνία, και η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών (επί του προκειμένου η «Κύρου Ανάβαση» του Ξενοφώντος) να αρχίσει να διδάσκεται από τη β' τάξη του Σχολαρχείου. Στις ανώτερες τάξεις να διδάσκονται κείμενα νεοελλήνων συγγραφέων με μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίας και με θέματα από την ιστορία, τη φιλολογία και τη λαογραφία, που να ανταποκρίνονται τόσο στα ενδιαφέροντα των μαθητών, όσο και στις ανάγκες της διδασκαλίας.

Επανερχόμενοι στην πληροφορία του Ψαθά, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι είναι φανερή η προσπάθεια μεταφοράς της ιδεολογίας του προτύπου ελληνικού βασιλείου στον Πόντο, δεδομένου ότι οι συγγραφείς αυτοί κυρίως διδάσκονται στα σχολεία του ελλαδικού χώρου όχι μόνο εκείνη την εποχή, αλλά ακόμη και μέχρι πολύ πρόσφατα. Την υπόθεση αυτή ενισχύει και το γεγονός ότι η διδασκόμενη γλώσσα στο σχολείο είναι η καθαρεύουσα - που είναι όχι μόνο η καθομιλουμένη αλλά και η διδασκόμενη και στα ελλαδικά σχολεία - μέχρι του σημείου μάλιστα να απαγορεύεται ρητά στους μαθητές του Φροντιστηρίου να μιλούν την ποντιακή διάλεκτο στο σχολείο. Αναφέρονται μάλιστα περιπτώσεις μαθητών που τιμωρούνται στο σχολείο επειδή συλλαμβάνονται ομιλούντες τη διάλεκτο που έχουν μάθει από μικρά παιδιά να μιλούν. Επίσης, ενώ όλοι οι Πόντιοι στην καθημερινή τους ζωή μιλούν την ποντιακή διάλεκτο, στις λέσχες, στα σαλόνια και στις επίσημες εκδηλώσεις μιλούν την (απλή) καθαρεύουσα, όπως και στην Ελλάδα. Εδώ έχουμε μια φανερή προσπάθεια ταύτισης με το πρότυπο ελληνικό βασίλειο.

 Αφού επιβεβαιώνει τις πληροφορίες των δύο από τους τρεις πληροφορητές μας (συμμαθητών του Σπυράντη και Σουμελίδη) ως προς το μάθημα των Ελληνικών και το κλίμα που επικρατεί στο σχολείο, δίνει μια άλλη διάσταση σε δύο άλλα μαθήματα: της Μουσικής και της Ιστορίας. Με την ήττα των δυνάμεων του άξονα (στην πλευρά των οποίων πολέμησε και η Τουρκία) και τη νίκη των συμμάχων της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, προσπαθώντας να εντοπίσει τη γενεσιουργό αιτία του κλίματος ενθουσιασμού και εθνικής έξαρσης που συνεπαίρνει τον ποντιακό ελληνισμό, την αποδίδει στο βασικό ιδεολογικό του μηχανισμό, το Φροντιστήριο. Μάλιστα υποστηρίζει χαρακτηριστικά ότι: «δεν δούλεψε άδικα το σχολείο μας τόσα χρόνια, δεν μας δίδαξαν τζάμπα την ιστορία μας οι δάσκαλοι, δεν μας έμαθαν του κάκου να τραγουδάμε στο μάθημα της Ωδικής τη δόξα της Ελλάδας» (σελ. 81). Μέσα δε στο Φροντιστήριο το κλίμα κατά τις ίδιες ημέρες καθορίζει και το γενικότερο κλίμα στην πόλη: οι καθηγητές παύουν να είναι αυστηροί, κανένας δεν έχει όρεξη για μάθημα κι όλοι αρχίζουν με τους μαθητές τη συζήτηση σχετικά με τις χαρμόσυνες ειδήσεις και τις προδιαγραφόμενες εξελίξεις, δηλαδή τη διάσκεψη της ειρήνης και το διαφαινόμενο διαμελισμό της Τουρκίας, την τιμωρία της Γερμανίας, τη μυθική δράση και τους θριάμβους του Βενιζέλου κ.λπ. (σελ. 80).

 Περισσότερο όλων, όμως, η χαρά και η υπερηφάνεια είναι για την Ελλάδα, στον αήττητο στρατό της οποίας όλοι αποδίδουν τις μεγάλες πολεμικές επιτυχίες των συμμάχων (σελ. 81). Είναι γεγονός ότι τα σχολικά τραγούδια έχουν σαφέστατα ιδεολογικό περιεχόμενο και αυτό επιβεβαιώνεται και από τη σχετική αναφορά του συγγραφέα. Είναι καταπληκτικό ότι πολλά από τα τραγούδια που μαθαίνουν να τραγουδούν οι μαθητές του Φροντιστηρίου, κατ’ αυτή την περίοδο, τα τραγούδησαν για πολλές δεκαετίες και φυσικά τραγουδούν ακόμη και σήμερα οι μαθητές των σχολείων της Ελλάδας. Ο συγγραφέας, ευτυχώς, δεν φείδεται συγκεκριμένων αναφορών, η παράθεση μέρους των οποίων είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική και μας βοηθά να έχουμε μια καλύτερη αντίληψη του κλίματος που υπάρχει στο σχολείο:

«Είμαι Έλλην το καυχώμαι ξέρω την καταγωγή μου η ελληνική ψυχή μου ελευθέρα πάντα ζει» (σελ. 81).

«Σαν τη σπίθα κρυμμένη στη στάχτη εκρυβόταν για μας η λευτεριά ήρθ’ η ώρα πετιέται ανάφτει και φλογίζει την κάθε καρδιά» (σελ.81-82).

«Όλη δόξα όλη χάρη

άγια μέρα ξημερώνει

και τη μνήμη σου το έθνος

χαιρετά γονατιστό

στην Αγία Λαύρα πρώτα

τις χρυσές ακτίνες χύνει

που λεβέντες πρωτανάψαν

του πολέμου τη φωτιά» (σελ. 82).

Το τραγούδι, όμως, που συγκινεί περισσότερο από οποιοδήποτε το συγγραφέα είναι εκείνο που αναφέρεται σε ένα λέοντα που βρυχάται με φλογερό βλέμμα και ατίθαση χαίτη, που προκαλεί το δέος και καταλήγει με το εξής τετράστιχο:

«Ελλάς κι εσύ του λέοντος φοβεροτέρα ακόμη ηγέρθης περιστρέφουσα κεραυνοβόλον όμμα από τα δούλα δάκρυα σχεδόν ακόμη υγρόν» (σελ. 83).

Πρόκειται για ένα τραγούδι που προκαλεί μεγάλη συγκίνηση σε όλους τους μαθητές. Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, ο ενθουσιασμός των Ελλήνων του Πόντου, που προκαλείται από τις πολεμικές επιτυχίες της Ελλάδας, αντανακλάται και στα τραγούδια που τραγουδούν οι μαθητές του Φροντιστηρίου στο σχολείο τους:

«Επήραμε και την Καβάλα μας

τις όμορφες τις Σέρρες και τη Δράμα

που τις κατείχε πριν ο Βούλγαρος

αυτός ο δολιότατος ο σύμμαχος...» (σελίδα 85).

Στις μεγάλες τάξεις του Δημοτικού (6^η - 7^η, που πριν ανήκαν στο Σχολαρχείο) Ιστορία διδάσκει ο Ελλαδίτης δάσκαλος Τσιράχ από την Κομοτηνή, ο οποίος, όταν φτάνει σε κεφάλαια τραγικά για τον ελληνισμό - κυρίως αυτά που αναφέρονται στην άλωση της Κωνσταντινούπολης και την άλωση της Τραπεζούντας -, παίρνει ένα δραματικό ύφος που υποβάλλει τους μαθητές και κατορθώνει να τους μεταδίδει την έντονη συγκίνησή του. Φτάνοντας μάλιστα στα κρίσιμα ιστορικά γεγονότα, συνήθως η φωνή του πάλλεται από συγκίνηση και στην τάξη επικρατεί νεκρική σιγή. Δεν χάνει δε ευκαιρία να συνδέει τα θλιβερά ιστορικά γεγονότα με τις νέες θετικές εξελίξεις. Σύμφωνα με τις παραδόσεις του, «είχαν περάσει 458 χρόνια από τότε που ο ελληνισμός παρέμεινε υπό τον ζυγόν του Τούρκου δυνάστου και τώρα ερχόταν για πρώτη φορά μετά από 4,5 αιώνες σκλαβιάς τούτο το ελληνικό αντιτορπιλλικό (το «Βέλος») για να φέρει το μεγάλο μήνυμα της λευτεριάς, που περιλαμβανόταν στο σχέδιο της ίδρυσης Ανεξαρτήτου Δημοκρατίας του Πόντου» (σελ. 113-115).

Μάλιστα η ιδεολογία που προωθεί το Φροντιστήριο μέσω της διδασκαλίας της Ιστορίας αντικατοπτρίζεται στη γενική άποψη που εδραιώνεται στους μαθητές ότι «Η Ελλάδα δεν είναι μόνο η μεγάλη μας πατρίδα, είναι ένα πάθος, ένα όνειρο, κι αν δεν τη γνωρίσαμε από κοντά αυτό δεν έχει καμιά απολύτως σημασία. Ζήσαμε όλες τις μεγάλες στιγμές της, μαζί της στο Μαραθώνα, μαζί της στο Βυζάντιο, μαζί της προπάντων στο ’21 με τον Κολοκοτρώνη, τον Καραϊσκάκη, τον Αθανάσιο Διάκο, τον Οδυσσέα Ανδρούτσο...» (σελ. 81). Ειδικά το τελευταίο έχει μεγάλη σημασία γιατί αναφέρεται στον αγώνα Ανεξαρτησίας των Ελλήνων, απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, της οποίας υπήκοοι είναι κατά την εξεταζόμενη περίοδο οι Έλληνες του Πόντου.

Χρύσανθος

Οι σύντομες αυτές αναφορές στο μάθημα της Ιστορίας και της Ωδικής δικαιολογούν απολύτως την άποψη του συγγραφέα ότι: «δεν πήγαν άδικα ούτε τα τραγούδια που έμαθαν στο σχολείο τους οι μαθητές του Φροντιστηρίου, ούτε η Ιστορία που διδάχτηκαν». Δεν είναι δε καθόλου τυχαίο- και εδώ φαίνεται με μεγάλη σαφήνεια η επίδραση της ιδεολογίας του Φροντιστηρίου στην κοινωνία της πόλης - ότι τους τοίχους πολλών ελληνικών σπιτιών κοσμούν τα πορτρέτα των αγωνιστών του 1821

Η άποψη αυτή ενισχύεται και από μια άλλη σημαντική πληροφορία, σύμφωνα με την οποία στο Φροντιστήριο και στα υπόλοιπα ελληνικά σχολεία της Τραπεζούντας διδάσκεται η ελληνική ιστορία και όλοι οι απελευθερωτικοί αγώνες των Ελλήνων από τον τουρκικό ζυγό, είναι δε γνωστά σε όλους τους μαθητές τα ονόματα και η δράση των οπλαρχηγών της Επανάστασης του 1821, ενώ αντίθετα δεν διδάσκεται καθόλου η τουρκική Ιστορία και η πλειονότητα των μαθητών αγνοεί ακόμη και το όνομα του εκάστοτε Σουλτάνου.

 Οι εκπαιδευτικοί, όπως είναι αυτονόητο, παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διδακτική πράξη, ιδιαίτερα στα μαθήματα που έχουν ιδεολογικούς στόχους διδασκαλίας. Βεβαίως, στους εκπαιδευτικούς και το ρόλο τους θα αναφερθούμε σε επόμενο κεφάλαιο. Εδώ θα αναφερθούμε σε μια ισχυρή προσωπικότητα του ελληνισμού, που έπαιξε τεράστιο ρόλο στις εξελίξεις των υποθέσεων του ποντιακού ελληνισμού και είχε την ευκαιρία να διδάξει για αρκετά χρόνια στο Φροντιστήριο στις αρχές του 20^ού αιώνα: πρόκειται για το Μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο, που δίδαξε στις μεγαλύτερες τάξεις του Φροντιστηρίου το μάθημα των Θρησκευτικών και της Ηθικής. Οι παραδόσεις του στο σχολείο δημιουργούν στους μαθητές αισθήματα «εθνικής έξαρσης και πατριωτικού παραληρήματος». Με μια θαυμαστή ικανότητα κατορθώνει να αναγάγει τα πάντα στο ελληνικό πνεύμα και την ελληνική και χριστιανική φιλοσοφία. Παρά το γεγονός ότι δεν αναφέρει ποτέ τη λέξη «Ελλάδα», σε κάθε του μάθημα αλλά και σε κάθε του χριστιανικό κήρυγμα, το ακροατήριό του με δυσκολία κατορθώνει να συγκρατήσει την ιαχή «ζήτω η Ελλάδα».

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"