Ίδρυση - ιστορική πορεία Τραπεζούντας

1.  Ίδρυση της πόλης

Η Τραπεζούντα, κατά τις ακριβέστερες πληροφορίες των αρχαίων ιστορικών, χτίστηκε κατά το 756 π.Χ., δηλαδή λίγο νωρίτερα από τη Ρώμη και το Βυζάντιο. Οικιστής της πόλης θεωρείται ο Άσκρης, προφανώς Μιλήσιος, γιατί σύμφωνα με το αποικιακό δίκαιο των Ελλήνων ο οικιστής έπρεπε να προέρχεται από τη μητρόπολη. Ο οικιστής κατά κανόνα έπρεπε να διακρίνεται για την καταγωγή του και για τις πολιτικές και στρατιωτικές του ικανότητες. Όφειλε να επιλέξει με προσοχή την περιοχή ίδρυσης της αποικίας και να διακρίνει τα πλεονεκτήματά της σχετικά με τη θέση της, το κλίμα και όλους εκείνους τους παράγοντες που θα συντελούσαν στην απόφαση για την επιλογή της περιοχής.

 Η επιλογή και μόνο της θέσης της Τραπεζούντας δείχνει τη διορατικότητα και γενικά τις ικανότητες του οικιστή της. Πράγματι, η θέση της Τραπεζούντας, από εμπορική καταρχάς άποψη, είναι ιδεώδης για τα δεδομένα της εποχής. Καμιά άλλη πόλη του Πόντου δεν επικοινωνεί τόσο εύκολα και με τόση ασφάλεια με το εσωτερικό της Ασίας.

 

Ξενοφώντας

Την ονομασία της την οφείλει στους τραπεζοειδείς λόφους από τους οποίους περιστοιχίζεται. Δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα η άποψη του Παυσανία (είναι ο μόνος που το υποστηρίζει) ότι το όνομά της προέρχεται από την αρκαδική Τραπεζούντα, της οποίας ήταν αποικία, γιατί όλοι οι αρχαιότεροι από αυτόν ιστορικοί - και κυρίως ο Ξενοφώντας - τη θεωρούν αποικία της Σινώπης και, επιπλέον, δεν φαίνεται δυνατό μια μεσογειακή πόλη της Αρκαδίας να ιδρύσει αποικία - και μάλιστα μοναδική - μέσα στον Εύξεινο και να τη διατηρεί ασφαλή μεταξύ άλλων αποικιών ιωνικών, αλλά και μεταξύ τόσων άγριων και φιλοπόλεμων τοπικών εθνοτήτων.

 Η στρατηγική θέση της Τραπεζούντας τη βοήθησε να αναπτυχθεί ταχύτατα κάτω από την προστασία της Σινώπης, με τρόπο ώστε να ιδρύσει και η ίδια νέες αποικίες προς τα ανατολικά της παράλια, όπως την Αθήνα (σήμερα Razar, δηλαδή με τουρκικό όνομα, παρ’ όλο που οι περισσότερες πόλεις του Πόντου και σήμερα ακόμη διατηρούν την ελληνική ρίζα του ονόματός τους), τη Νέα Τραπεζούντα κ.ά.

2. Από τους πρώτους αιώνες μέχρι την οθωμανική κατάκτηση

 Κατά τους πρώτους αιώνες μετά την ίδρυσή της, η πόλη, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παρέχονται, φαίνεται να είχε οικονομική ευμάρεια. Αυτό δείχνουν τόσο το γεγονός ότι και η ίδια είχε ιδρύσει - όπως προαναφέρθηκε -μια σειρά από μικρότερες δικές της αποικίες, όσο και η αυτονομία της απέναντι στο ισχυρό τότε Περσικό Βασίλειο. Αλλά η ευμάρεια αυτή επιβεβαιώνεται και κατά την έλευση των Μυρίων του Ξενοφώντα στην Τραπεζούντα το 400 π.Χ. Εδώ έχουμε τα σημαντικά σε αξία προϊόντα που είτε δίνονται στους Μυρίους ως δώρα είτε αγοράζονται από αυτούς, αλλά τις πλούσιες θυσίες που προσφέρονται προς τους κοινούς θεούς μαζί με τους

 Έλληνες.

 Κατά την εποχή του Βασιλείου του Πόντου (337-63 π.Χ.) και κυρίως κατά τη βασιλεία του τελευταίου βασιλιά Μιθριδάτη ΣΤ' του Ευπάτορα αλλά και κατά την κυριαρχία των Ρωμαίων, η Τραπεζούντα ευνοείται σημαντικά και η οικονομική ανάπτυξή της λαμβάνει εντονότερους ρυθμούς. Κατά την εποχή μάλιστα του αυτοκράτορα Αδριανού στο λιμάνι οικοδομείται, μεταξύ των άλλων, λιμενοβραχίονας, για να καταστεί έτσι ασφαλέστερος ο ελλιμενισμός των πλοίων, γεγονός που ευνοεί σημαντικά την οικονομική ανάπτυξη της πόλης.

 Οι επιδρομές των Γότθων και Βορανών από το βορρά, κατά τον 3ο -5ο μ.Χ. αιώνα, ανακόπτουν την ανάπτυξή της.

 Από τον 6ο και 7ο αιώνα η πόλη καθίσταται βάση ανεφοδιασμού του βυζαντινού στρατού στις εκστρατείες του εναντίον των Περσών και Αράβων και κύριο φρούριο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στον Εύξεινο Πόντο. Όλα αυτά επιφέρουν μια νέα οικονομική ανάκαμψη.

Μάχη του Ματζικέρτ

 Μετά την ήττα του βυζαντινού στρατού στο Ματζικέρτ (1071), η πόλη περνά στην κυριαρχία των Σελτζούκων (1074) μόνο για ένα χρόνο, γιατί τον επόμενο (1075) ελευθερώνεται, μετά από σκληρούς αγώνες του Δούκα του βυζαντινού Θέματος της Χαλδίας Θεόδωρου Γαβρά, ο οποίος την προσαρτά στο Θέμα του και κυβερνά έκτοτε ως ανεξάρτητος από το κεντρικό βυζαντινό κράτος, μέχρι το μαρτυρικό του θάνατο από τους Σελτζούκους το 1098 στο Ερζερούμ, νότια της Τραπεζούντας.

 To 1204, λίγο πριν από την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Σταυροφόρους, ο Αλέξιος Κομνηνός, εγγονός του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Κομνηνού, καταφεύγει με τον αδελφό του Δαβίδ στην Τραπεζούντα, όπου ιδρύει την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, λαμβάνοντας ο ίδιος τον τίτλο «Αλέξιος Α' Αυτοκράτορας Τραπεζούντας Μέγας Κομνηνός». Η Αυτοκρατορία αυτή των Μεγαλοκομνηνών διατηρείται ακμαία για δυόμισι περίπου αιώνες. Η Τραπεζούντα είναι η πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας και το σημαντικότερο οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της. Το 1461 κι ενώ αυτοκράτορας είναι ο, εικοστός κατά σειρά και τελευταίος, Δαβίδ Κομνηνός, η πόλη (και φυσικά και η αυτοκρατορία) της Τραπεζούντας πέφτει στα χέρια των Οθωμανών.

3. Από την οθωμανική κατάκτηση μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή

Παρά την προσπάθεια εκτουρκισμού που ακολουθεί την άλωση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς, ο Έλληνες κάτοικοι, αν και εξισλαμίζονται κατά τις δεκαετίες που ακολουθούν, δεν εκτουρκίζονται. Είναι χαρακτηριστικός επί του προκειμένου ο πίνακας που ακολουθεί και δείχνει τα στατιστικά στοιχεία των εθνοτήτων που κατοικούσαν στην Τραπεζούντα κατά την περίοδο αυτή, όπως φαίνονται στα oθωμανικά αρχεία:

Πίνακας  Ποσοστά πληθυσμού εθνοτήτων που κατοικούσαν στην Τραπεζούντα μεταξύ των ετών 1486-1583 (1)

ΕΘΝΟΤΗΤΕΣ	1486	1523	1553
ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ	19,2%	14,3%	46,72%
ΠΟΝΤΙΟΙ	65,1%	69,2%	41,7%
ΑΡΜΕΝΙΟΙ	12,4%	12,9%	8,94%
ΛΑΤΙΝΟΙ	3,1%	3,53%	2,62%

Μια απλή ανάγνωση του πίνακα αυτού καθιστά απολύτως ορατή αφενός τη σταδιακή αποδιάρθρωση του ελληνικού στοιχείου και αφετέρου τη συνεχή αύξηση του μουσουλμανικού στοιχείου, που οφείλεται βεβαίως, όπως και ο συγγραφέας παραδέχεται, κυρίως στους εξισλαμισμούς, αλλά και στη φυγή των κατοίκων προς τη Ρωσία και προπάντων σε ορεινές και απρόσιτες περιοχές της ενδοχώρας, όπου ιδρύουν νέους οικισμούς ή αναπτύσσουν ήδη υπάρχοντες παλαιότερους.

 Κατά το 2ο μισό του 17ου αιώνα (1682) οι συνθήκες ευνοούν την ίδρυση στην Τραπεζούντα του Φροντιστηρίου, το οποίο για δυόμισι περίπου αιώνες παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή των Ελλήνων του Πόντου.

 Κατά το 18ο αιώνα με τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ και κυρίως μετά την υπογραφή του Χάττ-ι-Χουμαγιούν (1856), του σουλτανικού δηλαδή διατάγματος που χορηγεί κάποια μορφή ανεξιθρησκείας στους υπόδουλους λαούς της αυτοκρατορίας, αρχίζει μια εντυπωσιακή πορεία οικονομικής και, κατά συνέπεια, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης. Αυτή αντανακλάται στα στατιστικά στοιχεία της εκπαίδευσης, και κυρίως στους αριθμούς των μαθητών, οι οποίοι αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο. Η ανάπτυξη αυτή ανακόπτεται από τις εσωτερικές έριδες που ταλανίζουν την ελληνική κοινότητα Τραπεζούντας κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.

Φροντιστήριο  Τραπεζούντας

 Με την υπέρβαση, όμως, της εσωστρέφειας τα εσωτερικά προβλήματα διευθετούνται και η Τραπεζούντα μπαίνει στον 20° αιώνα κάτω από τις καλύτερες προϋποθέσεις. Οικοδομείται το νέο εντυπωσιακό τετραώροφο κτίριο του Φροντιστηρίου, με προδιαγραφές απορρόφησης της μεγάλης ζήτησης σε στοιχειωδώς καταρτισμένα στελέχη για τις ραγδαία αναπτυσσόμενες εμπορικές και τραπεζικές επιχειρήσεις. Οι εντυπωσιακοί ρυθμοί ανάπτυξης φτάνουν στο απόγειό τους κατά το 1914. Τότε, σύμφωνα με τα στοιχεία της Μητρόπολης Τραπεζούντας, στην πόλη κατοικούν συνολικά 6.720 οικογένειες, από τις οποίες 2.500 ελληνικές (14.500 περίπου κάτοικοι), 6.720 μουσουλμανικές, 600 αρμενικές, 60 περσικές και 60 φραγκολεβαντίνικες .

 Με τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, σε συνδυασμό με την τακτική των διωγμών που υιοθετούν οι Νεότουρκοι (Yφn Torkler), αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση για τους Έλληνες της Τραπεζούντας και όλου του Πόντου. Οι δύσκολες συνθήκες που ακολουθούν εξαναγκάζουν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού να εγκαταλείψει την πόλη, κυρίως προς την ομόδοξη Ρωσία και τον Καύκασο. Η Μικρασιατική Εκστρατεία και η Καταστροφή που ακολουθεί έχουν τις άμεσες επιπτώσεις τους στην πρωτεύουσα του Πόντου. Το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού πληθυσμού μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης Ανταλλαγής των πληθυσμών στη Λωζάννη (30 Ιανουαρίου 1923) βρίσκεται ήδη στην Ελλάδα, όπου έχει καταφύγει για να αποφύγει το βέβαιο θάνατο.

ΑΝΤΩΝΗ Υ. ΠΑΥΛΙΔΗ

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ
 «ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ» ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 24

"ΤΟ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ (1900-1914) και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο"

(1) LOWRY, ό.π., σελ. 58, 93 και 118. Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από 3 διαφορετικά Οθωμανικά έγγραφα, τα οποία εμπεριέχουν και άλλα επιμέρους στοιχεία. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά της σελ. 32, στις συνοικίες της Τραπεζούντας, όπου κατοικούσαν οι Έλληνες.  Έτσι, π.χ., στις ανατολικές (σε σχέση με τα τείχη της πόλης) συνοικίες της πόλης κατοικούσαν:
 Στη συνοικία Piksid (Πυξίτης) 54 Έλληνες, δηλ. το 1% του συνολικού πληθυσμού της πόλης. 
Στη Dafnounda (Δαφνούντα) 388 Έλληνες (5,78%).
 Στο Meydan (Πλατεία) 863 (12,86%). 
Στο Zograf 642 (9,57%). 
Στο Ay Yani (Άγιο Ιωάννη) 440 (6,56%). 
Στο Aya Ayos (;) 268 (3,99%). 
Στο Kokori (;) 252 (3,77%)
 και στην Paraskevi (προφανώς Αγία Παρασκευή) 95 (1,41%).
 Μέσα στα τείχη της πόλης, στο Meso Kastro (Μέσο Κάστρο) 466 (6,94%). 
Τέλος στις δυτικές συνοικίες είχαμε: 
 Aya Sofya (Αγία Σοφία) 789 (11,76%), 
στο Tokari (;) 26 (0,39%),
 στο Mondorun (;) 9 (0,14%)
 και στο Papasan (;) σε ακαθόριστη περιοχή της πόλης, 80 Έλληνες, δηλαδή το 1,19% του συνολικού πληθυσμού της Τραπεζούντας. 
Σύνολο 4.373 Έλληνες, που αποτελούσαν κατά το 1486 (25 χρόνια μετά την άλωση της Τραπεζούντας) το 65,16 % του συνολικού πληθυσμού της