Ο ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΤΗΣ ΙΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ

Ο ιωνόφωνος χώρος είναι ποικιλόμορφος και εκτεταμένος. Περιλαμβάνει προπαντός παράλιες πόλεις και νησιά, ενώ αυτό που χαρακτηρίζει τον ιωνικό λόγο από γεωγραφική άποψη είναι η εγγύτητα με το χώρο του Αιγαίου. Έτσι, ιδιώματα της ιωνικής εντοπίζονται στη δυτική Μ. Ασία, στην παράλια ζώνη που ορίζεται από τη Φώκαια στο Βορρά ως τη Μίλητο στο Νότο. Πρόκειται για τους «κατεξοχήν» Ίωνες της Ιωνικής Δωδεκάπολης, όπως σημειώνει ο Ηρόδοτος (1.143). Ο ιστορικός, Μικρασιάτης και ο ίδιος, εξαίρει τις χαρές και τις χάρες του φυσικού τοπίου και του κλίματος της Ιωνίας:

«Οι Ίωνες αυτοί -στους οποίους ανήκει και το Πανιώνιον- συμβαίνει να έχουν χτίσει τις πόλεις τους κάτω από τον πιο ωραίο ουρανό και με το καλύτερο κλίμα, σε σχέση με όλους τους άλλους ανθρώπους που ξέρουμε. Γιατί ούτε τα βορειότερα μέρη ούτε τα νοτιότερα συγκρίνονται με την Ιωνία [ούτε κι όσα βρίσκονται ανατολικά, ούτε κι εκείνα προς τη δύση] · γιατί προς βορρά είναι το κλίμα κρύο και υγρό, ενώ νοτιότερα είναι ζεστό και έχει ξηρασία».

Εκτός όμως από τον μικρασιατικό χώρο, η ιωνική διάλεκτος ομιλούνταν στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου (με την εξαίρεση της Κρήτης, των Κυθήρων, της Μήλου, της Θήρας και των νοτιοανατολικών Δωδεκανήσων). Σχηματικά λοιπόν θα λέγαμε ότι η ιωνική διάλεκτος καταλαμβάνει τον γεωγραφικό χώρο νότια της αιολικής και βόρεια της δωρικής.

Ιωνικά ιδιώματα μιλούσαν βέβαια και οι αποικίες των παραπάνω πόλεων, οι οποίες εκτείνονται σε ένα εντυπωσιακό γεωγραφικό εύρος, από τις ακτές της Θράκης, τον Εύξεινο Πόντο, την Προποντίδα και τον Βόσπορο ως την Κάτω Ιταλία, τη Σικελία και την Ιβηρική.

Η ευρύτητα του γεωγραφικού χώρου της ιωνικής θα συνέβαλλε αποφασιστικά στην ανάπτυξη ποικίλων ιωνικών ιδιωμάτων. Ο προφορικός λόγος, αλλά και άλλοι εξωγλωσσικοί παράγοντες θα ενίσχυαν τον γλωσσικό πλουραλισμό, ο οποίος σήμερα σε μεγάλο βαθμό μας διαφεύγει. Η υπόθεση αυτή ενισχύεται επίσης από μια άλλη μαρτυρία του Ηροδότου (1.142), ο οποίος πιστοποιεί τη γλωσσική διάσπαση εντός της ιωνικής διαλέκτου:

Η Μυούς (Παλάτια)
 Ήταν χτισμένη στις εκβολές του ποταμού Μεάνδρου κατά τους Παυσανία και Στράβωνα. Οικιστής της ήταν ο Κυάρητος, απόγονος του βασιλιά της Αθήνας Κόδρου.

«[Οι Ίωνες] δεν χρησιμοποιούν την ίδια διάλεκτο, αλλά τέσσερα ιδιώματα. Η Μίλητος είναι η νοτιότερή τους πόλη, μετά συναντάμε τη Μυούντα και την Πριήνη. Αυτές βρίσκονται στην Καρία και έχουν την ίδια διάλεκτο, ενώ οι παρακάτω βρίσκονται στη Λυδία, η Έφεσος, η Κολοφών, η Λέβεδος, η Τέως, οι Κλαζομενές, η Φώκαια- αυτές οι πόλεις δεν έχουν τίποτα κοινό γλωσσικά με τις προηγούμενες, μεταξύ τους όμως έχουν. Υπάρχουν τρεις ακόμα ιωνικές πόλεις, από τις οποίες οι δύο είναι νησιωτικές, η Σάμος και η Χίος, και η άλλη είναι ηπειρωτική, οι Ερυθρές. Οι Χίοι και οι Ερυθραίοι μιλούν με τον ίδιο τρόπο, ενώ οι Σάμιοι με δικό τους, ξεχωριστό. Αυτά είναι τα τέσσερα ιδιώματα της διαλέκτου».

Στη μελέτη της διαλεκτικής διάσπασης στο εσωτερικό της ιωνικής σημαντική είναι η συμβολή των επιγραφικών κειμένων, τα οποία καταδεικνύουν την ποικιλία τόσο των τοπικών παραλλαγών όσο και του προφορικού λόγου.

Ελένη Φασσά

υποψήφια διδάκτορας αρχαίας ιστορίας, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών