ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ.

 Η Μικρασιατική εκστρατεία και η μικρασιατική καταστροφή υπήρξαν αποκλειστικά έργα των ξένων. Η εκστρατεία άρχισε με την προώθηση των ελληνικών δυνάμεων, υπό τύπο χωροφυλακής των Άγγλων για την περιφρούρηση των πετρελαίων της περιοχής Μουσούλης, τα οποία είχαν περιέλθει στα χέρια των Άγγλων. Και όταν οι Βρεταννοί απέκτησαν την βεβαιότητα ότι δεν προδιαγραφόταν κανένας κίνδυνος για τα συμφέροντα τους άφησαν στην τύχη του το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα επιδιώκοντας έτσι τη στρατιωτική συντριβή της Ελλάδας, ενώ η ελληνοτουρκική περιπλοκή έλυνε τα χέρια των Άγγλων να καταλάβουν στρατιωτικά τη Μουσούλη τον Οκτώβριο του 1922 με έγχρωμα αποικιακά τους στρατεύματα.

Την Αγγλική στάση μιμήθηκαν και οι Γάλλοι καθώς και οι Ιταλοί. Οι πρώτοι έχοντας παγιωμένα αποικιοκρατικά συμφέροντα στην περιοχή της Συρίας και του Λιβάνου επεδίωκαν μια ισορροπία στην περιοχή που θα διαταρασσόταν από την παρουσία της Ελλάδας στη Μικρά Ασία. Παρόμοια συμφέροντα είχαν και οι Ιταλοί, οι οποίοι ήδη απ’ το 1911 είχαν εγκατασταθεί στα Δωδεκάνησα, επιδιώκονας να επεκτείνουν την κυριαρχία τους ή τουλάχιστον την επιρροή τους στην απέναντι Μικρασιατική ακτή.

Ο Γιάννης Κουχτσόγλου (Ιστορία, σ. 472 κ.ε.) κρίνοντας τα γεγονότα και επισημαίνοντας τα αίτια της Μικρασιατικής καταστροφής γράφει χαρακτηριστικά:

«Η κατάρρευσις του μετώπου είναι έργον της αποσυνθέσεως που προηγήθη εις το στράτευμα. Ο Σαγγάριος και αι κακουχίαι, η παροχή σάπιων τροφίμων, η παράτασις του πολέμου, η ηττοπάθεια των διοικούντων και του τύπου, απετέλεσαν τον μεγαλύτερον σάρακα της καταρρεύσεως του μετώπου. Και ήρκεσεν ένα ισχυρόν κτύπημα του εχθρού, με τετραπλασίας δυνάμεις, επί του νοτίου μετώπου, δια να εκδηλωθούν τα αποτελέσματα της αποσυνθέσεως. 

Οι Έλληνες στρατιώται τόσον τραγικά ειρωνεύοντο τους ανωτέρους των δια την εγκατάλειψιν, ώστε εις διάφορα σημεία, απ’ όπου διήρχοντο οι μέραρχοι, ετοποθέτουν σάπιες ρέγγες εις ένδειξιν διαμαρτυρίας. Και μετά το ρήγμα του μετώπου, όμως, ο αρχηγός του στρατού παρέμεινεν εις Σμύρνην, εκτός όχι μόνον βολής και βοής τηλεβόλου, αλλά μακράν των συγκοινωνιών και του ασυρμάτου ακόμη, διότι από απόστασιν 600 χιλιομ., λόγω των επελθουσών βλαβών, η συνεννόησις κατέστη δύσκολος. Η κυβέρνησις, πάλιν, ηρκέσθη να αποστείλη εις την Σμύρνην τους υπουργούς Στράτον και Θεοτόκην, που ενίσχυσαν το αίσθημα της αδρανείας και της εγκαταλείψεως.

 Αντί μέτρων αμύνης εις την Σμύρνην, απεφάσισαν την εκκένωσιν και την σφαγήν. Ο ύπατος αρμοστής Στεργιάδης εκλείσθη τότε εις το γραφείον του τακτοποιών αγωνιωδώς τα περιουσιακά του ζητήματα. Μετά την αιχμαλωσίαν του Τρικούπη όλα ανετράπησαν. Ήτο δυνατόν, εν τούτοις, να παραταθή, ολίγον η κατάστασις, να γίνη πρόχειρος ανασυγκρότησις των στρατιωτικών δυνάμεων, να μεταφερθή το Γ' Σώμα στρατού από την Θράκην εις την Σμύρνην, αφού διατηρούσε τας περισσοτέρας δυνάμεις και το πυροβολικόν του, και να εκκενωθεί η Σμύρνη με όλον τον πλούτον των κατοίκων της. Δια να επέλθη κάποια αντίδρασις εις το ηθικόν του διασωθέντος στρατεύματος, έπρεπε γρήγορα ο αρχιστράτηγος, ο ύπατος αρμοστής, οι μητροπολίται και οι ιερείς της Σμύρνης, να μεταβούν εις το εσωτερικόν της γραμμής Κασαμπά, προς την Φιλαδέλφειαν, και εκεί, με επικεφαλής τον βασιλέα, να καταβάλουν κάθε προσπάθειαν όπως συγκροτήσουν την υποχώρησιν. Αντί των προσπαθειών αυτών, αι διαταγαί προς αναχώρησιν των δημοσίων υπαλλήλων, η πλήρης εγκατάλειψις του μετώπου, η σπασμωδικότης των ιθυνόντων ολοκλήρωσαν την ήτταν και την απόγνωσιν. 

Κατά μίαν στατιστικήν του 1919 ο ελληνικός πλούτος εις την Μ. Ασίαν και τον Πόντον ανήρχετο εις 310 εκατομμ. αγγλικών λιρών, αλλ’ ασήμαντον ποσοστόν τούτου μετεφέρθη εις Ελλάδα μετά την μικρασιατικήν καταστροφήν. Κατά τελευταίους δε υπολογισμούς, οι πρόσφυγες ανήλθον εις 350 χιλ. οικογενείας, δηλ. εις 1.400.850 άτομα.

Και τώρα ας εξετάσωμεν και τον ρόλον του συμμαχικού παράγοντος εις την μικρασιατικήν καταστροφήν.

Η πρωτοβουλία όπως η Ελλάς αναλάβη την κατοχήν της Σμύρνης και των ακτών της Ιωνίας ανήκε, συγκεκριμένως, εις τον πρόεδρον Ουίλσων. Αλλ’ η κατά το 1920 εκλογική νίκη του ρεπουμπλικανικού κόμματος και η άνοδός του εις την αρχήν είχεν ως αποτέλεσμα να αθετηθούν όλαι αι υποχρεώσεις της κυβερνήσεως Ουίλσων. Το Κογκρέσον απεφάσισε τότε να επανέλθη εις την πολιτικήν της μονώσεως και απεκήρυξε την κηδεμονίαν του προτεκτοράτου της Αρμενίας. Μετά την απομάκρυνσιν, λοιπόν του Ουίλσων, μοναδικός υποστηρικτής της Ελλάδος, επί ελάχιστον χρονικόν διάστημα, απέμεινεν ο Λόυδ Τζωρτζ. Συνεπώς εφόσον η Γαλλία και η Ιταλία εμάχοντο την Ελλάδα υπέρ της Τουρκίας και η στάσις της Αγγλίας κατέστη μειονεκτική, η Μ. Ασία θα εγκαταλείπετο οπωσδήποτε υπό διαφορετικάς, όμως, συνθήκας.

 Εν πάση περιπτώσει, τελευταίως ήρχισε να αμφισβητήται η εντιμότης του Λόυδ Τζωρτζ εις την εθνκήν εκείνην τραγωδίαν. Υπεστήριξε, πράγματι, την Ελλάδα ο τότε Άγγλος πρωθυπουργός; Ή ενεφανίσθη μόνον ως υποστηρίζων την ελληνικήν υπόθεσιν, καθόσον ήτο εκτεθειμένος από τας μεγαλοστόμους υποσχέσεις που τόσον αφειδώς είχε δώσει εις τον Ελ. Βενιζέλον, όταν κατέβαλεν απεγνωσμένος προσπαθείας δια να προσεταιρισθή τον ελληνικόν παράγοντα κατά τας κρισίμους ημέρας των μαχών εις το μέτωπον της Μακεδονίας;

 Το Φόρεϊν Όφφις κρατεί, ακόμη, επιμελώς όγκους πολυτίμων εγγράφων, που όταν κάποτε δοθούν εις την δημοσιότητα θα ρίψουν, ίσως πλήρες φως εις το μυστήριον του αγγλικού διπλωματικού ρόλου κατά την περίοδον 1918-1922. Και ενώ οι Σύμμαχοι είχαν καλέσει τους Έλληνας να επωμισθούν την κατοχήν της Μ. Ασίας, οι Γάλλοι πρώτοι τους εγκατέλειψαν κατόπιν της εμπορικής συμβάσεως Φραγκλέν Μπουγιόν και Κεμάλ (1921). Επιπλέον, ενίσχυαν συστηματικώς δια πολεμοφοδίων τους Τούρκους, διέθεταν δι' αυτούς στρατιωτικούς συμβούλους κλπ. Ως προς τους Ιταλούς, αυτοί βοηθούντες στρατιωτικώς τους Τούρκους απέβλεπαν εις εξασθένησιν τόσον του Κεμάλ όσον και των Ελλήνων. Παραλλήλως οι Άγγλοι, υπό το πρόσχημα της αποστρατεύσεως, είχαν μειώσει εις το ελάχι-στον τον ανεφοδιασμόν του ελληνικού στρατού, έως ότου τον διέκοψαν εντελώς. Οι Τούρκοι, εν τω μεταξύ, ενώ προσεποιούντο ότι διαπραγματεύονται με τους Έλληνας, αναδιοργανούντο εντατικώς και έβλεπον με ανακούφισιν τους Άγγλους να αδιαφορούν δια την δεινήν θέσιν των Ελλήνων. 
Πρέπει να σημειωθεί ότι η Αγγλία (που τα πολεμικά της σκάφη περιεπόλουν εις τον Βόσπορον, εις την Προποντίδα και εις τα στενά των Δαρδανελλίων) δεν υπέγραψε συνθήκην ειρήνης με την Τουρκίαν, και επομένως ευρίσκετο εν εμπολέμω καταστάσει με αυτήν. Πλήν όταν ο στρατηγός Χάριγκτον, ανώτατος διοικητής των στρατιωτικών δυνάμεων εις τα Δαρδανέλλια, προειδοποίησε τον Κεμάλ να μην πλησιάση εκεί πέραν των 15 μιλίων, διότι εν εναντία περιπτώσει οι Βρεταννοί θα επετίθεντο, δις ηγνόησε σχετικήν διαταγήν της κυβερνήσεώς του όπου δράση κατά των Τούρκων χωρίς να τιμωρηθή ποτέ διά την ανυπακοήν του.
 Η ελληνική κυβέρνησις, δι’ επανειλημμένων εκκλήσεών της προς τον πρωθυπουργόν εβεβαίωνε κατά τον πλέον κατηγορηματικόν τρόπον, ότι η σωστική επέμβασίς του θα είναι άμεσος, αλλ’ η σφαγή της Σμύρνης (κατά την οποίαν παραβιάσθησαν στοιχειώδεις κανόνες του Διεθνούς Δικαίου) έγιναν ανενοχλήτως (οι Άγγλοι την παρηκολούθησαν ως ψυχροί θεαταί), ο ελληνικός στρατός κατεστράφη και οι Τούρκοι έφθασαν 11 μίλια πλησίων των Δαρδανελλίων. Τι συνέβη;
 Πρόκειται, ασφαλώς περί του τρομεροτέρου εμπαιγμού της Αγγλίας προς την Ελλάδα. Αργότερον, εις την Λωζάννην, όπου υπεγράφη η συνθήκη που ετερμάτισε και νομικώς τον πόλεμον εκείνον, οι Βρεταννοί αντιπρόσωποι επανειλημμένως υπενθύμισαν εις τον αρχηγόν της τουρκικής αντιπροσωπείας Ισμέτ πασάν, ότι η Τουρκία δεν θα ήτο εις θέσιν να διαπραγματευθή ως νικήτρια, εάν ο αγγλικός στρατός δεν είχεν αδρανήσει τον Αύγουστον, Σεπτέμβριον και Οκτώβριον του 1922 δηλ. αν δεν είχεν επιτρέψει την καταστροφήν, δήωσιν και αιματοχυσίαν της Σμύρνης. Ο υπουργός των Εξωτερικών της Αγγλίας και ηγέτης της βρεταννικής αντιπροσωπείας εν Λωζάννη λόρδος Κώρζον εκυριάρχει της διασκέψεως. Εν τέλει δε επέτυχεν όχι μόνον να κερδίση τας κυριωτέρας του προσπαθείας, αλλά - πρό παντός - κατώρθωσε να αποκαταστήση τας φιλικάς σχέσεις μετά της Τουρκίας και της χώρας του. Η Αγγλία και πάλιν προσήγγιζε την Τουρκίαν και ενδιεφέρετο διά την εις βάρος της Ελλάδος ακεραιότητά της, επειδή, εν τω μεταξύ, είχεν υπογραφή τουρκο-ρωσική συνθήκη (Μάρτιος 1921)».

Και ο Κουχτσόγλου κλείνει το κεφάλαιο των κρίσεων για τις ευθύνες των Ελλήνων πολιτικών και των ξένων ιμπεριαλιστών με την εξής δραματική υποσημείωση:

«Οι Σύμμαχοι και ιδιαιτέρως οι Άγγλοι, επέδειξαν, κατά τας τραγικάς εκείνας στιγμάς, ανήκουστον αναισθησίαν. Τα πληρώματα των εν Σμύρνη ναυλοχούντων πολεμικών των απέκοπτον τας χείρας και έθραυον τας κεφαλάς των δυστυχών εκείνων Ελλήνων, που ενόμισαν ότι ημπορούσαν, αποφεύγοντες την τουρκικήν μάχαιραν, να εύρουν και άσυλον και προσωρινήν φιλοξενίαν εις τα πολεμικά σκάφη. Έστρεψαν, μάλιστα, και τους προβολείς των πλοίων των επί της προκυμαίας της Σμύρνης, διά να απολαύσουν το μακάβριον και ανατριχιαστικόν θέαμα της ομαδικής σφαγής των Ελλήνων.

Μακάβριο ψάρεμα μετά την καταστροφή της Σμύρνης

 Και όμως θα ήρκουν τότε ελάχιστοι κανονιοβολισμοί των αγγλικών πλοίων, διά να σωθή, τουλάχιστον η πόλις και διά να προληφθούν αι σφαγαί και τα μαρτύρια του πληθυσμού της, ως και του εις αυτήν καταφύγοντος ελληνικού μικρασιατικού πληθυσμού. Αφ’ ετέρου οι Γάλλοι, εις τα Μουδανιά, έρριψαν ζεματιστό νερό εις όσους απεπειράθησαν να ανέβουν επί των πλοίων των! Τέλος ο Αμερικανός πρόξενος εν Σμύρνη, όταν επήγε τότε εις γεύμα όπου ήτο προσκεκλημένος και ο Γάλλος πρόξενος, τον ήκουσε να δικαιολογή με απερίγραπτον κυνισμόν την επιβράδυνσιν της αφίξεώς του: η λέμβος που τον έφερεν από το γαλλικόν πλοίον, προσέκρουσεν εις πτώματα Ελληνίδων γυναικών που έπλεον εις την παραλίαν! (Π. Καρολίδου συμπλήρωμα εις την «Ιστορίαν του Ελληνικού Έθνους» Κ. Παπαρρηγοπούλου, έκδ. Ελευθερουδάκη, σελ. 328)».

Τάσου Βουρνά: Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΞΕΡΙΖΩΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ