Γράμμα της Θεοδώρας στο θείο της Δαβίδ

" Οι αξιώσεις του Ουζούν Χασάν πάνω στο κράτος των Μεγάλων Κομνηνών, ήσαν πολύ καλά γνωστές στο Μεχμέτ II, και είναι αδύνατο να δεχτούμε πως αυτός θα ήθελε να εξυπηρετήσει πάνω σ' αυτό το σημείο, τον εχτρό του. Ένας μεγάλος Κομνηνός στα χέρια του Χασάν του Μακρου, θα γίνονταν σημαία για τον ξεσηκωμό του υπόδουλου ελληνικού κόσμου".

H. Βαρζος: Βυζαντινά: σ, 278

Θέα από τα τείχη κοντα στο Yedi Kardes Burcu (  Ντιγιαρμπακίρ)

Η Δέσποινα - Θεοδώρα, στο παλάτι της του Ντιαρμπεκίρ συνήθιζε τις ελεύθερες ώρες της να τις περνάει στο γραφείο της. Αυτό ήταν μια μεγάλη αίθουσα απλά διακοσμημένη, με οικογενειακά πορτραίτα και ένα γύρω βιβλία θρησκευτικά, αλλά περισσότερο Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων. Η μόρφωσή της ήταν μεγάλη.

 Είχε παρακολουθήσει παραδόσεις των πιο φημισμένων δασκάλων της Τραπεζούντας, εκτός από τα ιδιαίτερα μαθήματα που έπαιρνε στο παλάτι του πατέρα της. Στη νέα της διαμονή την είχαν συνοδέψει πολλοί κληρικοί και λόγιοι. Έτσι πέρα από την ασύγκριτη ομορφιά της, είχε οξυνθεί κι εκλεπτυνθεί το πνεύμα της. Δίκαια λοιπόν ο Χασάν τη ξεχώριζε απ' όλες τις άλλες του συζύγους.

Από τη μεγάλη της ακολουθία από άρχοντες, αρχόντισσες και κληρικούς στο γραφείο της δεχόταν τους πιο οικείους κι αγαπημένους, όπως τη βαπτισιμιά της Θεοδούλη-μικρανεψιά του Βησσαρίωνα που εκτελούσε και χρέη γραμματέα, την παιδική της φίλη Μαρία από τη γενιά των Καββασιτών της Χαλδίας και η οποία είχε παντρευτεί, μ' έναν από τους αξιωματούχους του Χασάν, έναν ελληνομαθή κληρικό γνωστό για τα φιλικά του αισθήματα προς τους Βενετσιάνους και οπαδό της Ένωσης των Εκκλησιών από παλιά, μια αρχόντισσα από τη γενιά των Καββασιτών, που ήταν και αυτή και ο άνδρας της, άρχοντες από τους Σχολάριους, φανατικοί ανθενωτικοί.

Εκείνο τ' απόγευμα η συζήτησή τους στο γραφείο της Μεγαλο-Κομνηνής, δεν περιστρεφόταν μήτε γύρω από θεολογικά θέματα, που τόσο συνηθιζόταν στην Τραπεζούντα, μήτε σχετικά με κάποιον αρχαίο Έλληνα συγγραφέα. Η έγνοια τους για το βασιλιά Δαβίδ και τους δικούς του, τους τυραννούσε όλους. Μάθαιναν πως ο Μωάμεθ δεν είχε ησυχία. Χτυπούσε πότε δω, πότε κει. Έδινε υποσχέσεις που δεν τηρούσε. Μήπως δεν είχε υπογράψει συνθήκη με το Δαβίδ, πως αν του παρέδιδε τη Τραπεζούντα, εκεί κανένας κακό δεν θα πάθαινε; Κι όμως τι σφαγή και τι τρόμος ύστερα…  

Ευτυχώς, είπε ο Σχολάριος-άρχοντας, για το βασιλιά Δαβίδ και την οικογένεια του, κι όσους τον ακολούθησαν, ο κατακτητής τήρησε τις υποσχέσεις του.

Οι πληροφορίες, όμως, που αργά και με δυσκολία φτάνουν μέχρις εδώ, δεν είναι και τόσο ενθαρρυντικές, μπήκε στη συζήτηση ο κληρικός Μανουήλ.

Άρχοντες πιέζονται για ν' αλλαξοπιστήσουν  Και δεν μιλάω βέβαια για τον Γεώργιο   Αμυρούτζη, τον Πρωτοβεστιάριο....πρόσθεσε με κάποια περιφρόνηση στη φωνή του. Γι αυτόν τιμές και πλούτη…

Τι αχαριστία! ακούστηκε η Μεγαλο-Κομνηνή, να λέει. Πόσους τίτλους και τιμές δεν γνώρισε κι από τον πατέρα μου και από τον θείο μου Δαβίδ. Κι ορίστε να πηγαινοέρχεται στην "Πόλη" και νάχει σχέσεις με τον Κατακτητή, αυτός κι ο γιος του, που τούρκεψε..  0 Σκεντέρμπεης, έτσι δεν τον φωνάζουν τώρα; Δεν μεταφράζει κώδικες κι ότι άλλο του ζητήσει ο Μεχμέτης;

Δεν είμαστε και τόσο σίγουροι για όλ' αυτά, προσπάθησε να δικαιολογήσει τον Αμυρούτζη, ο Κωνσταντινοπουλίτης άρχοντας. Η απόσταση είναι μεγάλη. Δεν γνωρίζουμε τι πραγματικά συμβαίνει.

Όλα μαθαίνονται, τον αντίσκοψε ο Μανουήλ. Κι ύστερα, πρόσθεσε, από πάντα του ήταν φιλότουρκος, μην το ξεχνούμε.

Τείχη στο  Ντιγιαρμπακίρ

Τον προδοτικό ρόλο που έπαιξε, για να πείσει τον θείο μου Δαβίδ, να παραδώσει αμαχητί την Τραπεζούντα, τον ξεχνούμε; είπε ερεθισμένα η Μεγαλο- Κομνηνή.

Πρωτοξαδέλφια δεν ήταν με τον Μαχμούτ Πασά, τον Τούρκο στρατηγό; Αδελφές δεν ήταν οι μητέρες τους; Ποιος μας εγγυάται πως δεν τα είχαν από νωρίτερα μιλημένα, ώστε να πείσει τον βασιλιά Δαβίδ να μην πολεμήσει; εξήγησε ο Μανουήλ και συνέχισε:

Μα και στο λαό δεν έσπερνε την ηττοπάθεια; Δεν έλεγε πως κανένα κακό δεν θα πάθαιναν, αν με το πρώτο παραδίνονταν; Δεν διέδιδε συνέχεια πως τον στρατό του Πατισάχ τίποτα δεν τον σταματάει;

Επέμενε ο Μανουήλ, μα επέμενε και ο Σχολάριος που είπε:

Πέρασαν δυο χρόνια, από τότε που έπεσε η δοξασμένη Τραπεζούντα και δεν πρέπει, να μας κυριεύει η εμπάθεια.

Μα δεν πρόκειται για εμπάθεια, αλλά για την αλήθεια, συμφώνησε και η Μεγαλο-Κομνηνή με τον Μανουήλ.

Δέσποινα μου, άρχισε με ύφος μειλίχιο ο Σχολάριος. Όλοι δεν τιμούσαμε τον Αμυρούτζη, για την μεγάλη του μόρφωση; Σ' αυτό όλοι συμφώνησαν.

Και δεν ήταν αγαπητός στο λαό, σαν περιπατητικός φιλόσοφος; Και σ' αυτό συμφώνησαν μαζί του.

Λοιπόν, παραδέχεστε όλοι, πως ήταν μορφωμένος, έξυπνος, διπλωμάτης. Κατάλαβε, λοιπόν, πως ο Μωάμεθ Β' θα την έπαιρνε την Τραπεζούντα οπωσδήποτε και μ' απώτερο σκοπό, βέβαια, να εκμηδενίσει τη δυναστεία των Μεγαλο-Κομηνών. Κι αν πιστέψουμε ακόμη πως ο Αμυρούτζης είχε από πριν μυστικές διασυνδέσεις με τον Βεζύρη-αρχιστρατηγό Μαχμούτ, τον ξάδερφό του, κι είχε πειστεί πως σωτηρία δεν υπήρχε, σαν Τραπεζούντιος δεν πονούσε το λαό; Σίγουρα σκέφτηκε, να παραδινόταν η Τραπεζούντα με τη Συνθήκη, ώστε να μη χυθεί αίμα.

Κι όμως και αίμα χύθηκε κι οι κάτοικοι διώχτηκαν από την πόλη, που την κατάστρεψαν, είπε με πόνο η Δέσποινα-Θεοδώρα.

Αυτό, απάντησε στα γρήγορα ο άρχοντας, δεν μπορούσε να το γνωρίζει. 0 Κατακτητής παραβίασε τη Συνθήκη, που υπέγραψε. Στο γράμμα του προς τον Καρδινάλιο Βησσαρίωνα, δεν εκφράζει ο πρωτοβεστιάριος την θλίψη του και το σπαραγμό του για το κακό που ακολούθησε; και πως ο ίδιος λιμοκτονεί;

Δεν μας τα βεβαίωσαν όλα τούτα οι Βενετσιάνοι;

Ακριβώς έτσι είναι, βιάστηκε να προσθέσει και η αρχόντισσα Μαρία, η γυναίκα του. Σαν Καββασίτισσα, η ίδια, στενοχωριόταν με όσα κυκλοφορούσαν για το θείο της.

Για λίγο έπεσε μια καταθλιπτική σιωπή, σαν να βρίσκαν πως μάταια πια τα κουβέντιαζαν όλα τούτα, αφού η Τραπεζούντια αυτοκρατορία δεν υπήρχε πια.

0 Ελληνομαθής Μανουήλ, όμως, δεν ήθελε να κλείσει έτσι αυτή η συζήτηση.

Δεν το άντεχε και είπε:

Τίποτα δεν αποδεικνύει αυτό το γράμμα. Ήταν απλούστατα ένας ελιγμός, μια ψεύτικη κίνηση του Αμυρούτζη. Δυνατός στο λέγειν και στην πένα το ίδιο, θέλησε να ελαφρύνει τη θέση του. Αυτό είναι. Σταμάτησε για μια στιγμή κι ύστερα απόσωσε:

'Υστερα αν το καλοσκεφτούμε, παρά την προδοτική, μεσολαβητική του στάση, πάλι η Τραπεζούντα δεν θα χανόταν   Όχι! Δεν έδωσε όμως εξηγήσεις.

Πως να μιλήσει για την άβουλη στάση του Δαβίδ, μπροστά στην Μεγάλη-Κομνηνή; Όλοι κατάλαβαν τι ήθελε να πει κι ο Μανουήλ συμπλήρωσε:

Η παλιά ρωμαϊκή γέφυρα του Τίγρη ακριβώς νότια του Ντιγιαρμπακίρ.
 Η γέφυρα χτίστηκε γύρω στο 349 μ.Χ.. Φωτο: Mark Pelletier

-Η Τραπεζούντα τώρα χάθηκε.. Να ευχόμαστε, τουλάχιστον, ο Μωχαμέτης να σεβαστεί το μέρος της Συνθήκης, που αφορά τον αυτοκράτορά μας και τους δικούς του. Κι ακόμη να μας ανησυχεί η επεκτατική του μανία που δεν έχει σταματημό.

Τα βλέμματά του δεν τα έχει συνέχεια στραμμένα πάνω στο σύζυγό μου τον γενναίο Χασάν; μίλησε η Θεοδώρα με τη μελωδική της φωνή. Κι όσο μαθαίνει τις επιτυχίες του και πως το πριγκιπάτο του το ξάπλωσε μέχρι τη Περσία, ποιος ξέρει τι μηχανεύεται.

Περισσότερο τον ανησυχεί, είπε ο Μανουήλ, η διπλωματική του ικανότητα. Οι επαφές του με τους Δυτικούς. Το κύρος και η εμπιστοσύνη, με την οποία τον περιβάλλουν οι Ανατολικοί λαοί, αλλά και η Δύση. Κι αν η Τραπεζούντα έπεσε, πάλι θα λευτερωθεί.

Μακάρι! είπαν όλοι με μια φωνή.

Τώρα, όμως, προέχει η έγνοια μας για τον θείο μου Δαβίδ. Γιατί, πως να ηρεμήσει μια τέτοια δυνατή προσωπικότητα, σαν τον Μωάμεθ, όταν ένας βασιλιάς Μεγαλο-Κομνηνός με τα παιδιά του, βρίσκονται στη ζωή; Μήπως του διαφεύγει, πως είναι κατ' ευθείαν απόγονος των Κομνηνών, βυζαντινών αυτοκρατόρων;

Όλοι άκουγαν προσεκτικά την όμορφη και μυαλωμένη πριγκίπισσά τους, που συνεχίζοντας είπε:

Σκέφτηκα, να στείλω ένα γράμμα στο θείο μου Δαβίδ.

Ένα γράμμα; είπαν όλοι ξαφνιασμένοι.

Ναι, ένα γράμμα, που να ζητάω, να μου στείλει ένα από τα τρία του αγόρια ή τον μικρό Αλέξιο, του θείου μου Αλεξάνδρου. Έχοντας, ένα παιδί εδώ, κοντά μου, κάτω από την προστασία του μεγάλου μου συζύγου, θα είμαι πιο ήσυχη.

Όλοι έδειχναν συγκινημένοι. Νοερά εύχονταν να είχαν κοντά τους ένα από τα Μεγαλοκομνηνόπουλα, αφού στις υποσχέσεις του Κατακτητή δεν είχαν καμιά εμπιστοσύνη. "Στα χείλη του είχε την ειρήνη, μα στην καρδιά του τον πόλεμο" όλοι το γνώριζαν.

Μήτε και αντιλήφθηκαν πως στην πόρτα βρισκόταν ο Χασάν με τον ιστορικό του και δύο αξιωματούχους του. Είχε ακούσει τα τελευταία λόγια της αγαπημένης του γυναίκας και κοντοστάθηκε σαστισμένος για μια στιγμή από την απόφασή της να γράψει στον Δαβίδ. Προχώρησε προς την Μεγαλοκομνηνή, χαιρετώντας μ' ένα νεύμα και τους άλλους εκεί. Ψηλός πάνω απ' το κανονικό, με μάτια που έβγαζαν φωτιές σαν άγριου θηρίου και που μόνο στ' αντίκρυσμα της Μεγαλοκομνηνής έπαιρναν λαφίσια τρυφεράδα. Φορούσε τον χρυσοκέντητο μανδύα του με τη σφιχτή ζώνη.

Φλογίστηκαν τα μάγουλα της Θεοδώρας στ' αντίκρυσμά του. Έλαμψαν τα μάτια της. Στα χείλη της διαγράφηκε ένα γοητευτικό μειδίαμα, όμοιο μ' ανοιξιάτικο πρωϊνό.

Δέσποινά μου, της είπε, πλησιάζοντάς την με μια ελαφριά υπόκλιση κι εσείς αγαπητοί μου άρχοντες κι αρχόντισσες, σας χαιρετώ. Ήμουν στην πόρτα σαν άκουσα για την επιστολή και κοίταξε ερωτηματικά την γυναίκα του.

- Κέντρο της πολύωρης συζήτησής μας, πήρε αμέσως το λόγο η Μεγαλη- Κομνηνή, ήταν το κατά πόσο ο Κατακτητής θα σεβαστεί την Συνθήκη, όσον αφορά τον θείο μου και την βασιλική οικογένεια, αφού όλοι γνωρίζουμε πως κάθε διεκδικητή του θρόνου, θέλει να τον εξοντώσει. Σκέφτηκα, λοιπόν, να γράψω στο θείο μου και να του ζητήσω ένα από τα μικρά μου ξαδέλφια. Τι μεγαλύτερη σιγουριά, ένας Μεγαλο-Κομνηνός, με προασπιστή την γενναιότητά του;

Όλοι προσπαθούσαν, ν' αντιληφθούν τις αντιδράσεις του Χασάν. Πως θα το έπαιρνε;

Το θέμα είναι πολύ σοβαρό, άρχισε ο Χασάν. Πρώτον, ποιος μας εγγυάται, πως το γράμμα θα φτάσει στα χέρια του βασιλιά Δαβίδ; Κι αν φτάσει, πράγμα απίθανο, πως θα φυγαδευτεί ο μικρός πρίγκιπας;

Ίσως, εξήγησε η Θεοδώρα, για τον πιο μικρό να μην φανεί τόσο άσπλαχνος ο Μωχαμέτης, στην περίπτωση που θα το πληροφορηθεί. 0 Χασάν την άκουσε με προσοχή και με τρυφεράδα στα μάτια του.

Κι ο πιο μικρός Μεγαλο-Κομνηνός πρίγκιπας είναι ένας κίνδυνος για τον Κατακτητή. Θα είναι ένα σύμβολο, που με την πρώτη ευκαιρία θα μαζευτούν γύρω του όλοι οι Έλληνες. Κι όχι μονάχα η Τραπεζούντα θα λευτερωθεί, μα κι όλη η αυτοκρατορία, όταν συντονιστούν οι προσπάθειες με τη Δύση. Γίνεται, λοιπόν ο Κατακτητής να ενδώσει για να έρθει εδώ ένας Μεγαλο-Κομνηνός, όσο μικρός κι αν είναι; Σε ποιόν; Στον μεγαλύτερο και πιο επικίνδυνο εχθρό του;

Επίτρεψε μου, Δέσποινά μου, να σου επισημάνω, πως ένα παρόμοιο γράμμα, σταλμένο, από σένα στον βασιλιά Δαβίδ, πέφτοντας στα χέρια του Μωάμεθ, θα σήμαινε την θανατική του καταδίκη. Κάτι που τόσο θα το επιθυμεί ο Κατακτητής, όπως καταλαβαίνουμε όλοι. Μην τον υποτιμούμε. Όλα τα σκέφτεται, κι όλα τα πληροφορείται.

Τα λόγια του Χασάν έπεσαν σαν κεραυνός μέρα καλοκαιρινή. Όλοι έπεσαν σε συλλογή, για λίγες στιγμές. Ήταν η μελωδική κι αποφασιστική φωνή της Θεοδώρας, που διέκοψε τις θλιβερές σκέψεις τους.

Κοιλάδα του ποταμού Τίγρη που φαίνεται από τα ανατολικά τείχη του Ντιγιαρμπακίρ

Η ελπίδα όμως, πως κάτι θα μπορέσουμε να κάνουμε και να βγούμε από το αδιέξοδο, δεν πρέπει να μας εγκαταλείψει ποτέ. Μπορεί να γίνει διαφορετικά, αφού έχουμε την δική σου συμπαράσταση Μεγάλε Χασάν;

Σ' αυτό είμαι σύμφωνος, της απάντησε στα γρήγορα ο Χασάν, σίγουρος, πως η Θεοδώρα συνειδητοποίησε το μέγεθος της ευθύνης της, γράφοντας μια τέτοια επιστολή και κολακευμένος για την αναγνώριση της μεγάλης του δύναμης και πρόσθεσε:

Σίγουρα και θα έρθει ώρα να αλλάξουν όλα στο καλύτερο. Το χρέος μου δεν το ξεχνώ. Όμως, Δέσποινά μου, χρειάζεται να προχωρούμε πολύ, μα πολύ προσεκτικά. Πριν γίνει κάποια κίνηση να την εξετάζουμε και να την μελετούμε, απ' όλες τις πλευρές. 0 εχθρός παραμονεύει.

Φίλησε με σεβασμό το χέρι της γυναίκας του, της πανέμορφης Μεγάλης Κομνηνής, ενώ με την ματιά του την πυρπολούσε από την τόση αγάπη που της είχε. Ήταν η ξεχωριστή από τις γυναίκες του!

Με μια κίνηση του κεφαλιού χαιρέτισε τους άρχοντες και τις αρχόντισσες και βιάστηκε ν' απομακρυνθεί, με τον ιστορικό του και τους αξιωματούχους του. Ξένοι πρέσβεις τον περίμεναν. Η Δύση στηριζόταν πάνω του για μια νέα Σταυροφορία.

Αργά, στα δώματά της η Δέσποινα Θεοδώρα, έχοντας δίπλα της τη Θεοδούλη, υπαγόρευε το μοιραίο γράμμα. Παρ' όλη την αγάπη που είχε στον σύντροφό της και την εμπιστοσύνη στη μεγάλη του κρίση, δεν μπόρεσε να παραιτηθεί από την ιδέα της. Μ' έναν έμπιστο μοναχό θα έστελνε το γράμμα.

'Ισως για το μικρό Γεώργιο ή τον αγαπημένο της Αλέξιο να γινόταν κάτι.

(Αρχές του 1463)

ΑΥΓΗ  Β. ΠΑΠΑΚΟΥ