Η Σαντά. Ιστορική Εισαγωγή

Τοπογραφία - διοίκηση - πληθυσμός - ενορίες - επαγγέλματα

Γιάμπολης (κατ' άλλους Γιάμπολους)

Τοπογραφικά. Η Σαντά βρίσκεται σε απόσταση 10 ωρών (με τα πόδια) Ν.Α. της Τραπεζούντας και 20 ωρών Β.Δ. της Βαϊβούρτης. Η περιοχή της διαιρείται, από τον ποταμό Γιάμπολους, στο ανατολικό και δυτικό τμήμα και ορίζεται από τις το­ποθεσίες: Τελήκ Πουνάρ. Χαΐν Κετιγή, Κουζκλή Πελί, Τσοράκ Κετεγή, Ουτς τας, Ιαρέτ τεπέ, Κιοσάν γιαλί, Κολόσαπασι, Ουλουκλή Πουνάρ, Ταρήκι αμ, Ισχάμ μεζιρεσί, Τσαρτακλή.

Μια κοιλάδα, με κατεύθυνση από βορρά προς νότο, καθώς α­πλώνεται ανάμεσα στα βουνά Καράκαπ (2.550 μ.) και Ζιαρέτ (2.650 μ), σ’ ένα κυμαινόμενο πλάτος από 1.200 ως 1.650 μ., καταλήγει, ως φυσικός δρόμος, στην εύφορη περιοχή του χωριού με τις εφτά ενορίες και τα γραφικά του Παρχάρια.

Πρόκειται για μια καθαρά ελληνική περιοχή, σχεδόν απο­κομμένη από τον έξω κόσμο, με θαυμάσια φυσική οχύρωση και προστασία.

Διοικητικά: Η περιοχή της Σαντάς, όπως το Σταυρίν και η Κρώμνη, υπαγόταν στο Καϊμακαμλίκι Αργυρούπολης του βιλα­ετιού Τραπεζούντας, ενώ εκκλησιαστικά ανήκε, παλιότερα στη Μητρόπολη Χαλδίας (Αργυρούπολης), έπειτα στην Εξαρχία της Παναγίας Σουμελά, μετά τα μέσα του 19ου αι. και τελευταία, πριν από την Ανταλλαγή, στη Μητρόπολη Ροδόπολης (Λιβεράς). Γενικά, τα κοινά της Σαντάς διαχειρίζονταν: Ο έφορος των σχολείων, οι επίτροποι των εκκλησιών, ο μουχτάρης (πρό­εδρος) και οι δύο αζάδες (σύμβουλοι).

Kara Kapan (photo: Erdal Aydin)

Πληθυσμιακά: Σύμφωνα με προξενική μαρτυρία, ο συνολικός πληθυσμός του χωριού, στα μέσα του 19ου αι. (1857), υπολογίζε­ται σε 3.075 ψυχές, από τις οποίες το 59% ήταν Έλληνες και το 41% Κρυπτοχριστιανοί, δηλαδή κρυφοί Έλληνες. Είναι από τους λίγους οικισμούς που δεν είχαν καθόλου μουσουλμάνους. Όμως, στα τέλη του αιώνα, ο πληθυσμός ανεβαίνει στις 6.000-7.000 άτομα. Διατηρείται, μάλιστα, σ’ αυτό το επίπεδο ως τις παραμονές της Ανταλλαγής: οι εφτά κώμες της Σαντάς είχαν, συνολικά, 1.200-1.300 ελληνικές οικογένειες, δηλαδή κάπου 6000 ψυχές.

Οι Σανταίοι ασκούσαν ποικίλα επαγγέλματα, ακόμη και α­στικά, κι ήταν γνωστοί σ’ όλο τον Πόντο ως εξαίρετοι επαγγελ­ματίες: λιθοξόοι, χτίστες, σιδηρουργοί, ζωγράφοι, χαλκείς, κεραμοποιοί, μικρέμποροι, γεωργοί, κτηνοτρόφοι, ιερείς, δάσκαλοι.

Η Σαντά ήταν γνωστή και για τη διασπορά των κατοίκων της. Η Κόχαλη και η Κούχλα της Γεμουράς, καθώς και μια ο­λόκληρη συνοικία του Καραγούλ, κατοικούνταν, εξ ολοκλήρου, από Σανταίους. Επειτα, αρκετοί Σανταίοι ήταν εγκαταστημένοι στη Σάννα, στη Δρόινα και στη Μέσσυνα της Γεμουράς. Τέλος, πολλοί, κατά περιόδους, μετοίκησαν και εγκαταστάθηκαν στη νότια Ρωσία.

Παρά τον όγκο αυτής της διασποράς, υπήρχαν στη Σαντά, αυτή την περίοδο (τέλη 19ου αι.), 15 ιερείς, 8 ναοί, 7 παρεκκλή­σια, 5 σχολεία, 9 δάσκαλοι και κάπου 360 μαθητές.

Παραθέτουμε πίνακα του πληθυσμού, των εκκλησιών και των ιερέων, κατά ενορίες, στα τέλη του 19ου αι. και στις παραμονές της Ανταλλαγής, σε παράλληλη αντιστοιχία.

Αγία Κυριακή - Ισχανάντων

Η Σαντά τέλη του 19ου αι.

ΕΝΟΡΙΕΣ	ΣΠΙΤΙΑ	ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ	ΙΕΡΕΙΣ
1.Πιστοφάντων	300	Άγιος Χριστόφορος (ενοριακή), Άγιος Γεώργιος, Άγιος Παντελεήμονας (παρεκκλήσια)	2
2.Τσακαλάντων	53	Ζωοδόχου Πηγής (ενοριακή), Άγιος Γεώργιος (παρεκκλήσι)	1
3. Ισχανάντων	260	Αγία Κυριακή (ενοριακή), Άγιος Γεώργιος (παρεκκλήσι)	5
4. Τερζάντων	200	Άγιος Θεόδωρος (ενοριακή) , Μεταμόρφωσης (παρεκκλήσι)	2
5.Πινατάντων	60	Προφήτης Ηλίας (ενοριακή), Άγιος Γεώργιος(παρεκκλήσι)	1
6. Κοζλαράντων	60	Πέτρου & Παύλου (ενοριακή)	1
7. Ζουρνατσάντων	120	Άγιος Γεώργιος (ενοριακή), Αγίου Κωνσταντίνου & Ελένης(ενοριακή), Αγία Κυριακή(παρεκκλήσι)	2
ΣΥΝΟΛΟ	1050		14

Άγιος Κωνσταντίνος -Ζουρνατσάντων

Η Σαντά παραμονές της Ανταλλαγής (1923)

Ενορίες	Κύριος Ναός	Παρεκκλήσια	ΙΕΡΕΙΣ	Πληθυσμός
1.Πιστοφάντων	Άγιος Χριστόφορος	Άγιος Γεώργιος,  Άγιος Παντελεήμονας	7-8	400 οικογένειες και πάνω
2.Τσακαλάντων	Ζωοδόχου Πηγής	Άγιος Γεώργιος		60 οικογένειες
3. Ισχανάντων	Αγία Κυριακή	Άγιος Γεώργιος	5-7	300 οικογένειες
4. Τερζάντων				200 οικογένειες και πάνω
5.Πινατάντων	Προφήτης Ηλίας	Άγιος Γεώργιος		150 οικογένειες
6. Κοζλαράντων	Πέτρου και Παύλου			60 οικογένειες
7. Ζουρνατσάντων	Άγιος Γεώργιος,  Αγίου Κωνσταντίνου  και Ελένης	Αγία Κυριακή		170 οικογένειες και πάνω
8.Παρχάρια Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος	Άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης	Μεταμόρφωσης		-

Εκτός από τις ενορίες αυτές, στη Σαντά ανήκαν και τα Φτελένια, μικροί δηλαδή συνοικισμοί: Δώδεκα Αλάτια ενορίας Ι­σχανάντων, Κοπαλάντων ενορίας Ζουρνατσάντων, Χαρατζάντων ενορίας Πινατάντων, Αλιάντων ενορίας Κοζλαράντων.

Σήμερα, σ’ όλη αυτή την έκταση κατοικούν μόνο 150 Τούρ­κοι, κι αυτοί ήρθαν από αλλού. Είναι επήλυδες. Όσο για τις εκ­κλησίες, σχεδόν όλες είναι ερειπωμένες ή μισοερειπωμένες. Μό­νο το παρεκκλήσι της Αγίας Κυριακής, μεταξύ Πιστοφάντων και Ζουρνατσάντων, διατηρείται, και τούτο, γιατί έγινε τζαμί.

Βιβλιογραφία.

1. Μ. Μαραβελάκη- Α. Βακαλόπουλου: Αι προσφυγικαί εγκαταστάσεις εν τη περιοχή Θεσσαλονίκης (ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1955).

2. Επαμ. Κυριακίδη: Ιστορία της Παναγίας Σουμελά

3. Κ. Σπυράντη : "Περί της παρά της Τραπεζούντας κειμένης κωμοπόλεως Σαντάς" , περιοδικό ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ 1896

4. Φιλίππου παπα Χειμωνίδη: "Ιστορία και Στατιστική Σαντάς" εν Αθήναις 1902.

5. S. Ballance, A Bryer, D. Winfield, "Ninettenth Century Monuments" ,Περιοδικό Αρχείον  Πόντου 29 (1968) σελ. 108-129