ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΠΟΥ ΑΝΗΓΕΙΡΑΝ ΟΙ ΣΑΝΤΑΙΟΙ ΠΟΥ ΕΠΕΖΗΣΑΝ ΤΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ...

Επιβλητικό με την  ευθύγραμμη σεμνή απλότητά του και αυστηρής σοβαρότητας σαν ενθύμηση  ομαδικής θυσίας ανθρωπίνων ψυχών για υψηλά ιδανικά, είναι το εικονιζόμενο μνημείο το οποίο ανήγειραν στον χώρο της Παναγίας Σουμελά, σε αιωνία μνήμη των νεκρών τους, οι Σανταίοι που επέζησαν του ολοκαυτώματος της γενέτειρας τους και είχαν την καλή τύχη να φθάσουν στην ελεύθερη Πατρίδα μετά το γενικό ξερίζωμα του Ποντιακού Ελληνισμού στα 1922.
Με δέος και συγκέντρωση σταματά ο διαβάτης μπροστά  στο μνημείο της ανείπωτης συμφοράς της  Σαντάς, όπως παραγγέλνει το σύντομο επίγραμμα στην προμετωπίδα του:

ΣΤΑΣΟΥ ΔΙΑΒΑΤΗ ΣΙΩΠΗΛΟΣ  ΚΙ' ΕΥΛΑΒΙΚΑ ΣΤΟΧΑΣΟΥ

 ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΗΣ ΗΡΩΙΚΗΣ  ΕΠΤΑΚΩΜΗΣ ΣΑΝΤΑΣ

ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ  ΣΤΑ 1921.