 |
| Βησσαρίων |
Στην πρωτοπορία του κινήματος του διαφωτισμού στον Πόντο βρέθηκαν το 1880 οι λόγιοι - καθηγητές του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας - «συντάκται» του εβδομαδιαίου περιοδικού «Εύξεινος Πόντος», οι οποίοι, από το πρώτο τεύχος, αναγγέλλοντας την εκδοτική τους προσπάθεια, τονίζουν ότι είχε ως στόχο να βγάλει από την αμάθεια για να ξαναβλαστήσει το «ευθαλές δένδρον της παιδείας», το οποίο θα κρατήσει κάτω από την «αμφιλαφή αυτού σκιάν πάντας τους οργώντας μαθήσεως». Με υπερηφάνεια οι «συντάκται» θυμούνται και αναφέρουν τους μεγάλους Πόντιους διαφωτιστές της Δύσης και του Ελληνισμού, τον ένδοξο Βησσαρίωνα, τον φιλόσοφο Γεώργιο Αμοιρούτζη και τον δεινό ρήτορα Γεώργιο Τραπεζούντιο. Ο πρόλογος στο περιοδικό, που απηχεί τις απόψεις του Δημητρίου Κτενίδη, του Δανιήλ Ξιφιλίνου, του Θεόδωρου Χατζηελ. Γραμματικόπουλου και του Ιωάννη Αθ. Παρχαρίδης, έχει ως εξής:
Δημοσιεύομεν ήδη το πρώτον εβδομαδιαίον φύλλον του Περιοδικού ούτινος την έκδοσιν προ ημερών ανηγγείλαμεν. Η ανάγκη τοιούτου συγγράμματος εν τη εσχατιά ταύτη του Πόντου, όπου εγείρεται το τελευταίον όριον του Ελληνισμού ήτον απαραίτητος, κατεπείγουσα. Η των Ελληνικών γραμμάτων αναγέννησις και ο ουράνιος μαγνητισμός της προόδου και αναμορφώσεως, όστις επ’ εσχάτων κατέλαβεν πάσαν πόλιν πάσαν κοινότητα της Ανατολής, ου σμικρόν συνετέλεσεν εις την αναζωπύρησιν του προς την παιδείαν ζήλου και εν τη μικρά ημών κοινότητι, ήτις προώρισται να αναλάμψη ως φάρος τηλαυγής εις την περιστοιχούσαν ημάς χώραν και να διαλύση το βαθύ σκότος της αμαθίας και βαρβαρότητος. Η πατρίς ημών κατά τας ανεξιχνιάστους του υψίστου βουλάς απολέσασα την προτέραν αυτής λαμπρότητα και εύκλειαν, διεβίωσεν τεσσάρων αιώνων, ασέληνον και ζοφερόν βίον εν τη μακρά σειρά μοιραίων αιώνων, εν τη χώρα, όπου άλλοτε ανεβλάστανεν ευθαλές το δένδρον της παιδείας περιλαμβάνον υπό την αμφιλαφή αυτού σκιάν πάντας τους οργώντας μαθήσεως, βαθεία και παχυλή επεκάθησεν αμάθεια, και περί την δύσιν του Εθνικού ημών βίου παραγαγούσα η πατρίς ημών άνδρας οίος ο κλεινός Βησσαρίων, ο φιλόσοφος Αμοιρούτσης και ο δεινός ρήτωρ Γεώργιος ο Τραπεζούντιος μεταδίδοντας εις την εκ βυθού ανακύπτουσαν Ευρώπην τα προγονικά ημών κειμήλια, (λείπουν 2 σελίδες).
...παρεδόθη εις το σκότος της αμαθείας και διελθούσα αιώνας πικρίας και ταλαιπωριών, διετήρησεν αλώβητον τον εθνικόν ημών χαρακτήρα, και καταπεσούσα δεν συνενταφιάσθη μετά των ερειπίων αυτής, ουδέ συναπέθανε μετά του πολιτικού και κοινωνικού αυτής θανάτου, αλλά μετά βίον μεστόν εθνικών περιπετειών και σκληράς δοκιμασίας, ανακύπτει πάλιν, νέαν αρύεται ζωήν και νέας αναλαμβάνει δυνάμεις και την πριν άγονον και άξεστον χώραν καλύπτουσαν ήδη σεπτά των Μουσών ενδιαιτήματα, και η κατηφής και ζοφερά αναλάμπει ήδη μετά της προτέρας προγονικής εύκλειας και λαμπρότητος, και ζωηρώς πάλιν αναζωογονείται εν αυτή ο προς την παιδείαν ζήλος, το εθνόσημον του νεωτέρου Έλληνος, και περιφανές δείγμα της εκ των προγόνων γνήσιας αυτού καταγωγής.
Ως Έλληνες λοιπόν και ως Έλληνες εις τας εσχατιάς του Πόντου υπερεξακοντισθέντες, διαγεγραμμένοι εκ του εθνικού ημών χάρτου, επεχειρήσαμεν όντως έργον ηράκλειον ούτε τα ανυπέρβλητα κωλύματα ούτε τας ανυπολογίστους χρηματικός ζημίας έχοντες προ οφθαλμών. Εσυστήσαμεν τυπογραφείον λαβόντες υπ’ όψιν το κοινόν καλόν και την κοινήν ωφέλειαν μάλλον ή το ίδιον συμφέρον και την ατομικήν ωφέλειαν. Και το πρώτον έργον, όπερ εξέρχεται εκ των πιεστηρίων είναι το εν λόγω περιοδικόν σύγγραμμα, το οποίον προώρισται να μεταδώση εις τους αναγνώστας ποικίλας γνώσεις, ών αμοιρούσιν οι κάτοικοι των μερών τούτων, στερούμενοι παντελώς των ευεργετικών ωφελημάτων του τύπου.
Τοιούτον λοιπόν σύγγραμμα εκπληρούν τον σκοπόν όν προέθετο, και προς τούτο θα εργασθώμεν όσον ένεστι, δύναται να αναπτύξη το πνεύμα, να ευρύνη τον περιωρισμένον κύκλον των γνώσεων, να χρησιμεύση ως τερπνόν και ψυχαγωγικόν ανάγνωσμα, να διαπλάση τον χαρακτήρα και τα ήθη, και εν τέλει να διασώση δια του τύπου εκ του πανδαμάτορος χρόνου παράδοσίν τινα ή άσμα τι φερόμενον εις το στόμα γέροντος κρονολήρου, ή σύγγραμμα ευρωτιών εν γωνία που τεθαμμένον, την προγονικήν ημών ιστορίαν αφορών.
Και ανελάβομεν το έργον χρηστάς τρέφοντες ελπίδας ότι οι απανταχού Τραπεζούντιοι και λοιποί εκ Πόντου και αλλαχόθεν ομογενείς, των οποίων ο προς την παιδείαν ακραιφνής ζήλος και η φιλομουσία ανήγειρεν ήδη τοσαύτα τεμένη Μουσών καθ’ άπαντα τον Πόντον, συναισθανόμενοι και κατανοούντες την ανάγκην τοιούτου συγγράμματος και αναλογιζόμενοι τας χρηματικάς θυσίας άς υπέστημεν θέλουσιν ενθαρρύνει και υποστηρίξει ημάς όσον ένεστι δι’ έργον, όπερ την εθνικήν ημών παίδευσιν αφορών, παρίσταται τρανόν δείγμα της ζωηράς διανοητικής κινήσεως και του προς την παιδείαν και τα καλά διακαούς ζήλου όστις αείποτε διέκρινε τας απωτάτας ταύτας του Ελληνισμού χώρας.
 |
| Ρήγας Φεραίος |
Αλλά, όπως και να ήταν, ο Ελληνισμός της Ανατολής αφυπνιζόταν από την πρώτη στιγμή, συναντώντας τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, μέσω των συγγραμμάτων που έφταναν στον Πόντο, στα χέρια πολύ λίγων, χωρίς, όμως, η αφύπνιση αυτή να πάρει μια συγκεκριμένη μορφή, γιατί οι ελάχιστοι αφυπνιζόμενοι ήταν ταυτοχρόνως και πολύ φοβισμένοι. Εκείνοι που μεταλαμπάδευσαν, μέχρις ενός ορισμένου σημείου, τα ελληνικά φώτα στη Δύση, δεν ήταν έτοιμοι να ξαναπάρουν το αναπτυγμένο από τους Δυτικούς δικό τους αρχαιοελληνικό φως.
Ξεκινούσε, ωστόσο, ένας σκληρός αγώνας, μια προσπάθεια, που θα έπρεπε να ξεπεράσει τεράστιες δυσκολίες, που είχαν ελάχιστες ομοιότητες με όσες αντιμετώπιζαν οι λαοί της Δυτικής και της Κεντρικής Ευρώπης, πλην των Βαλκανίων, που ήταν βυθισμένα στο οθωμανικό σκοτάδι.
Στην προσπάθεια αυτή, σημαντικό ρόλο έπαιξαν τα «Θούρια» και οι επαναστατικές διακηρύξεις του Ρήγα Φεραίου, που διοχετεύονταν, χειρόγραφα αλλά και έντυπα - πέρα από εκείνα που κατασχέθηκαν στην Τεργέστη το 1897 - στη Βιέννη, στη Λιψία, στις παραδουνάβιες χώρες, στην Ελλάδα, στη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη, και μέσω αυτών και στον Πόντο.
Οι «φιλόμουσοι» σουλτάνοι και ο ρόλος των Ευρωπαίων
Υπάρχουν ορισμένοι, από παλιά μέχρι και σήμερα, που υποστηρίζουν ότι οι Οθωμανοί στάθηκαν φιλικά, αρκετές φορές, στις τάσεις και τις κινήσεις μέσα στην αυτοκρατορία τους, που στόχευαν στην πολιτισμική ανάπτυξη των υπηκόων της. Οι «συντάκται» του εβδομαδιαίου περιοδικού της Τραπεζούντας «Αστήρ του Πόντου» (1884-1886) αναφέρονται στον σκληρό και αγροίκο σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ, αποκαλώντας τον «φιλό-μουσο». Υπογραμμίζοντας το γεγονός ότι ξεκινούν μια - τεράστια, όπως αποδεικνύεται εκ των υστέρων - διαφωτιστική προσπάθεια, λένε, πιο συγκεκριμένα:
«Παρά πάντων ομολογείται, ότι η διανοητική ανάπτυξις και η ηθική διάπλασις και μόρφωσις τα μέγιστα συντελούσιν, όπως οι άνθρωποι και ευδαιμονέστεροι καταστώσι και εις τας τέχνας, τας επιστήμας, το εμπόριον και τον πολιτισμόν επιδίδωσι και προοδεύσωσι. Τούτου δ' ένεκα βεβαίως και έθνη και κοινότητες και ιδιώται μεγάλην προθυμίαν και επιμέλειαν καταβάλουσι προς την καλλιέργειαν και ανάπτυξιν της παιδείας και την διάδοσιν των γραμμάτων και πάσης κοινωφελούς και εκπολιτιστικής γνώσεως.
Μάλιστα δε η Αυτού Μεγαλειότης, ο λίαν φιλόμουσος και φιλόλαος Άναξ ημών Σουλτάν Αβδούλ Χαμίτ Χαν, ο οποίος ως κύριον μέλημα έχει την πρόοδον και ανάπτυξιν του Κράτους αυτού και την ευημερίαν πάντων των υπό το ένδοξον σκήπτρον αυτού διατελούντων υπηκόων άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύματος, εκτός των άλλων ευεργετημάτων, τα οποία επιδαψιλεύει αυτοίς, και της παιδείας και των γραμμάτων και του πολιτισμού ένθερμος προστάτης και κηδεμών υπάρχει».
Μάλιστα δε η Αυτού Μεγαλειότης, ο λίαν φιλόμουσος και φιλόλαος Άναξ ημών Σουλτάν Αβδούλ Χαμίτ Χαν, ο οποίος ως κύριον μέλημα έχει την πρόοδον και ανάπτυξιν του Κράτους αυτού και την ευημερίαν πάντων των υπό το ένδοξον σκήπτρον αυτού διατελούντων υπηκόων άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύματος, εκτός των άλλων ευεργετημάτων, τα οποία επιδαψιλεύει αυτοίς, και της παιδείας και των γραμμάτων και του πολιτισμού ένθερμος προστάτης και κηδεμών υπάρχει».
Στην πραγματικότητα - όπως και σήμερα οι Τούρκοι - οι τότε Οθωμανοί δεν είχαν καμία διάθεση για μεταρρυθμίσεις ή για την παραχώρηση ελευθεριών στους μουσουλμάνους και χριστιανούς υπηκόους τους.
Κάθε μικρή - πάντοτε - παραχώρηση, γινόταν ύστερα από αφόρητες πιέσεις των Ευρωπαίων προς τους σουλτάνους, ιδιαιτέρως μετά τους ρωσοτουρκικούς πολέμους του 19ου αιώνα. Έτσι δόθηκε το Τανζιμάτ το 1839 και το Χάτι Χουμαγιούν το 1856. Βεβαίως, οι Ευρωπαίοι προωθούσαν - και αυτό τους ένοιαζε περισσότερο και όχι οι Οθωμανοί υπήκοοι, οι άνθρωποι, δηλαδή - τα οικονομικά και στρατηγικά τους συμφέροντα στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, που αποτελούσε από τότε το μήλον της έριδος μεταξύ των απανταχού ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας, Γερμανίας και ΗΠΑ.
«Ποντιακή Εγκυκλοπαίδεια» υπήρξαν τα πρώτα περιοδικά
Στη Δύση, μια χιονοστιβάδα επιστημονικών κατακτήσεων, πνευματικών επιτευγμάτων και φιλοσοφικών ρευμάτων απείλησε καθετί παλιό και, μέχρις ενός σημείου, κατόρθωσε να το ξεθεμελιώσει με τον Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση. Αυτός ο κόσμος χωρίζεται από εκείνον της Ανατολής με ένα βαθύ σκοτεινό χάσμα. Από τη μια το φως, από την άλλη το σκοτάδι.
Τα πρώτα περιοδικά των Ποντίων βγαίνουν, ακριβώς, για να φωτίσουν την αφώτιστη Ανατολή και συγκεκριμένα τους Πόντιους, που τότε άρχισαν να χτίζουν σε αρκετά μέρη σχολεία και να χρησιμοποιούν, πολύ δειλά, την τυπογραφία για τη διάδοση του πολιτισμού.
Τα περιοδικά αυτά έχουν να αντιπαλέψουν με την Εκκλησία και τη συντήρηση, που είναι φυσικό να αντιστέκονται σθεναρά, υποστηρίζοντας ότι η παιδεία θα πρέπει να παρέχεται υπό όρους, γιατί, διαφορετικά, οι αφυπνιζόμενοι θα αμφισβητήσουν και ίσως καταργήσουν τις αυθεντίες τους.
Η ύλη των πρώτων περιοδικών των Ποντίων, που γράφεται από τους καθηγητές του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας, περιλαμβάνει όλους τους τομείς γνώσης του ανθρώπου. Τα περιοδικά αυτά αποτελούν την «Ποντιακή Εγκυκλοπαίδεια», κατά το παράδειγμα της «Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας». Να μερικά από τα θέματα που δημοσιεύτηκαν το 1884-1885 στο περιοδικό «Αστήρ του Πόντου», που υπήρξε η συνέχεια του ομογάλακτου περιοδικού «Εύξεινος Πόντος» (1880-1881).
Τα θρησκευτικά θέματα του πρώτου τόμου
Δεν θα μπορούσαν, οπωσδήποτε, οι διαφωτιστές των Ποντίων, να μην ξεκινήσουν, στο τέλος του 19ου αιώνα, με την καταχώρηση στο περιοδικό «Αστήρ του Πόντου» θεμάτων που αφορούν τη θρησκεία. Εκείνο, όμως, που διακρίνει την παρουσίαση των κειμένων για τη θρησκεία, είναι μια ελεύθερη ανάλυση, πέρα από τα στενά πλαίσια των επαγγελματιών θεολόγων και ιερωμένων. Δημοσιεύονται, έτσι, τα θέματα:
Περί του θρησκευτικού αισθήματος (Τεύχ, 1ον σ. 3).
- Η Καθολικότης και αναγκαιότης της θρησκείας (Τεύχ. 2ον σ. 17.
- Περί της παρ’ ημίν καταστάσεως του θρησκεύματος (Τεύχ. 3ον σ. 34).
- Περί της υπάρξεως του Θεού (Τεύχ. 5ον σ. 66). (Το 6ο τεύχ. δεν έχει θρησκευτικό θέμα)
- Περί της του Θεού σοφίας (Τεύχ. 7ον σ. 98).
- Οι χαιρετισμοί της Παναγίας (Τεύχ. 8ον σελ. 114).
- Το τελευταίον σύγγραμμα του Βραΐλα περί ψυχής και Θεού (Τεύχ. 9ον, 10ον και 11 ον σ. 130, 146 και 161. (Στο περιοδικό έχουν σημειώσει μόνον τη σ. 130).
- Περί της του Θεού Προνοίας (Τεύχ. 12ον σ. 178). (Το 13ο τεύχ. δεν έχει θρησκευτικό θέμα)
- Περί της χάριτος ο του Θεού (Τεύχ. 14ον σ. 210). (Το 15ο τεύχ. δεν έχει θρησκευτικό θέμα)
- Περί του Αγίου Πνεύματος (Τεύχ. 16ον σ. 242). (Τα τεύχη 17, 18 και 19 δεν έχουν θρησκευτικό θέμα)
- Περί Εκκλησίας (Τεύχ. 20όν σ. 306). (Τα τεύχη 21 και 22 δεν έχουν θρησκευτικό θέμα)
- Περί του ανθρώπου (Τεύχ. 23ον σ. 354).
- Περί της μελλούσης ζωής (Τεύχ. 24ον σ. 369) (Τα τεύχη 25, 26 και 27 δεν έχουν θρησκευτικό θέμα).
- Περί δεισιδαιμονίας (Τεύχ. 28ον σ. 433).
- Περί ανεξιθρησκείας (Τεύχ. 29ον και 30όν σ. 449). Τα υπόλοιπα τεύχη, έως το 53ο, δεν έχουν θρησκευτικό θέμα, αλλά όλα τα δημοσιεύματα του περιοδικού διαπνέονται από βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα.
- Η Καθολικότης και αναγκαιότης της θρησκείας (Τεύχ. 2ον σ. 17.
- Περί της παρ’ ημίν καταστάσεως του θρησκεύματος (Τεύχ. 3ον σ. 34).
- Περί της υπάρξεως του Θεού (Τεύχ. 5ον σ. 66). (Το 6ο τεύχ. δεν έχει θρησκευτικό θέμα)
- Περί της του Θεού σοφίας (Τεύχ. 7ον σ. 98).
- Οι χαιρετισμοί της Παναγίας (Τεύχ. 8ον σελ. 114).
- Το τελευταίον σύγγραμμα του Βραΐλα περί ψυχής και Θεού (Τεύχ. 9ον, 10ον και 11 ον σ. 130, 146 και 161. (Στο περιοδικό έχουν σημειώσει μόνον τη σ. 130).
- Περί της του Θεού Προνοίας (Τεύχ. 12ον σ. 178). (Το 13ο τεύχ. δεν έχει θρησκευτικό θέμα)
- Περί της χάριτος ο του Θεού (Τεύχ. 14ον σ. 210). (Το 15ο τεύχ. δεν έχει θρησκευτικό θέμα)
- Περί του Αγίου Πνεύματος (Τεύχ. 16ον σ. 242). (Τα τεύχη 17, 18 και 19 δεν έχουν θρησκευτικό θέμα)
- Περί Εκκλησίας (Τεύχ. 20όν σ. 306). (Τα τεύχη 21 και 22 δεν έχουν θρησκευτικό θέμα)
- Περί του ανθρώπου (Τεύχ. 23ον σ. 354).
- Περί της μελλούσης ζωής (Τεύχ. 24ον σ. 369) (Τα τεύχη 25, 26 και 27 δεν έχουν θρησκευτικό θέμα).
- Περί δεισιδαιμονίας (Τεύχ. 28ον σ. 433).
- Περί ανεξιθρησκείας (Τεύχ. 29ον και 30όν σ. 449). Τα υπόλοιπα τεύχη, έως το 53ο, δεν έχουν θρησκευτικό θέμα, αλλά όλα τα δημοσιεύματα του περιοδικού διαπνέονται από βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα.
Πολύ κοντά και τα Ηθικά
Κοντά στα θέματα που αναφέρονται στη θρησκεία, θα πρέπει να τοποθετηθούν και εκείνα που στοχεύουν στην ηθική εξύψωση του ανθρώπου, δηλαδή τα Ηθικά. Καταχωρούνται, λοιπόν, στον πρώτο τόμο του περιοδικού τα παρακάτω θέματα «Περί ηθικής»:
Ο έσω άνθρωπος (Τεύχ. 18ον και 19ον σ. 223).
-Περί της Χριστιανικής ηθικής (Τεύχ. 31 ον σ. 481).
-Περί της Χριστιανικής ηθικής (Τεύχ. 31 ον σ. 481).
- Περί του ηθικού νόμου (Τεύχ. 33ον σ. 513).
- Η σχέσις του ανθρώπου προς τα όντα (Τεύχ. 35ον σ.546).
- Περί καθήκοντος (Τεύχ. 36ον σ. 562).
- Περί καθήκοντος (Τεύχ. 36ον σ. 562).
- Συγκεφαλαίωσις των κυριωτέρων
καθηκόντων του ανθρώπου (Τεύχ. 37ον σ. 576).
- Περί δικαιοσύνης (Τεύχ. 38ον σ. 589).
- Περί γάμου (Τεύχ. 39ον σ. 605).
- Περί έρωτος (Τεύχ. 40όν σ. 621).
- Η γυνή ως σύζυγος και οικοδέσποινα (Τεύχ. 41 ον σ. 637).
- Η γυνή ως μήτηρ (Τεύχ. 43ον και 44ον σ. 669) - Η γυνή ως πολίτις (Τεύχ. 45ον 46ον και 47ον σ. 701).
-Περί των καθηκόντων των γονέων προς τα τέκνα (Τεύχ. 49ον, 50όν 51 ον και 52ον σ. 765).
- Περί δικαιοσύνης (Τεύχ. 38ον σ. 589).
- Περί γάμου (Τεύχ. 39ον σ. 605).
- Περί έρωτος (Τεύχ. 40όν σ. 621).
- Η γυνή ως σύζυγος και οικοδέσποινα (Τεύχ. 41 ον σ. 637).
- Η γυνή ως μήτηρ (Τεύχ. 43ον και 44ον σ. 669) - Η γυνή ως πολίτις (Τεύχ. 45ον 46ον και 47ον σ. 701).
-Περί των καθηκόντων των γονέων προς τα τέκνα (Τεύχ. 49ον, 50όν 51 ον και 52ον σ. 765).
Η υπέρβαση στα Παιδαγωγικά
Στα θέματα που αφορούν την παιδαγωγική, οι συντάκτες του περιοδικού «Αστήρ του Πόντου» προβάλλουν όλα τα σύγχρονα επιτεύγματα αυτής της επιστήμης, της βασικής για την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Σημειώνεται, δηλαδή, μια υπέρβαση, ένα ξεπέρασμα από τα μέχρι τότε καθιερωμένα. Δειλά, βεβαίως, αλλά με πολλή σαφήνεια. Η καταχώρηση παιδαγωγικών θεμάτων αρχίζει με μια σημαντική εισαγωγή που συνεχίστηκε στα τεύχη 1ον 2ον 3ον 5ον 6ον 7ον σ. 4).
Ακολούθησαν τα: Περί γλώσσης (Τεύχ. 8ον 114).
- Περί εκπαιδεύσεως των κορασίων (Τεύχ. 10ον σ. 148).
- Αγωγή των νηπίων (Τεύχ. 12ονσ. 179).
- Η κατ’ οίκον αγωγή των νηπίων (Τεύχη 14ον 15ον 17ον 18ον 20ον 21 ον 22ον 23ον 25ον σ. 210).
- Περί δημοτικών σχολείων (Τεύχ. 27ονσ. 417).
- Η κατ' οίκον αγωγή των νηπίων, ανάγνωσις και γραφή (Τεύχ. 29ον 30όν 31 ον 33ον 35ον 36ον 37ον 38ον και 41 ον σ. 449).
- Σχέσις της κατ’ οίκον αγωγής (Τεύχ. 48ον σ. 749).
- Η ενίσχυσις της μνήμης (Τεύχ. 49ον σ. 768).
- Περί εκπαιδεύσεως των κορασίων (Τεύχ. 10ον σ. 148).
- Αγωγή των νηπίων (Τεύχ. 12ονσ. 179).
- Η κατ’ οίκον αγωγή των νηπίων (Τεύχη 14ον 15ον 17ον 18ον 20ον 21 ον 22ον 23ον 25ον σ. 210).
- Περί δημοτικών σχολείων (Τεύχ. 27ονσ. 417).
- Η κατ' οίκον αγωγή των νηπίων, ανάγνωσις και γραφή (Τεύχ. 29ον 30όν 31 ον 33ον 35ον 36ον 37ον 38ον και 41 ον σ. 449).
- Σχέσις της κατ’ οίκον αγωγής (Τεύχ. 48ον σ. 749).
- Η ενίσχυσις της μνήμης (Τεύχ. 49ον σ. 768).
Τα πρώτα βήματα στη φιλολογία
Με την καταχώρηση θεμάτων για τη φιλολογία οι συντάκτες του περιοδικού «Αστήρ του Πόντου» της Τραπεζούντας επεδίωκαν την εισαγωγή αυτής της επιστήμης στους κύκλους των εκπαιδευτικών και των εκπαιδευόμενων, γιατί αυτή ήταν άγνωστη και όταν έγινε γνωστή συγχεόταν με τη λογοτεχνία. Χαρακτηριστικό είναι ότι, στις αρχές του 20ού αιώνα, οι συγγραφείς στη νότια Ρωσία ονομάζουν πάντοτε τη λογοτεχνία φιλολογία και ποτέ λογοτεχνία. Τα δημοσιεύματα έχουν τους σαφείς τίτλους - και το ανάλογο περιεχόμενο:
Ορισμός της φιλολογίας (Τεύχ. 1ον σ. 8).
- Περί εγκυκλοπαίδειας και μεθοδολογίας των φιλολογικών επιστημών (Τεύχ. 2ον σ. 25).
- Περί εγκυκλοπαίδειας και μεθοδολογίας των φιλολογικών επιστημών (Τεύχ. 2ον σ. 25).
- Οι διάφοροι ορισμοί της φιλολογίας και τις τούτων ο ακριβέστερος (Τεύχ. 5ον σ. 68).
-Διαίρεσις της φιλολογίας (Τεύχ. 8ον σ. 118).
- Βραχέα περί Ρητορικής (Τεύχ. 40ον 41 ον 42ον 43ον 44ον και 45ον σ. 622).
- Η παγκόσμιος γλώσσα (Τεύχ. 52ον σ. 799).
-Διαίρεσις της φιλολογίας (Τεύχ. 8ον σ. 118).
- Βραχέα περί Ρητορικής (Τεύχ. 40ον 41 ον 42ον 43ον 44ον και 45ον σ. 622).
- Η παγκόσμιος γλώσσα (Τεύχ. 52ον σ. 799).
Σημειώνεται ότι για πρώτη φορά αναφέρεται σε έντυπο των Ποντίων ο όρος «εγκυκλοπαίδεια»και αυτό έχει τη σημασία του, γιατί θυμίζει άμεσα τη «Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια», με την οποία εδραιώθηκε ο Διαφωτισμός στη Γαλλία.
Αρχαιολογία η αρχαία ιστορία
Τα αρχαιολογικά δεν αναφέρονται στην αρχαιολογία ως επιστήμη, αλλά αφορούν την ιστορία των Ελλήνων και έχουν ως στόχο την εθνική αφύπνιση, αλλά και τη γνωριμία με τη ζωή των αρχαίων προγόνων και έχουν στενότατη σχέση με τη λαογραφία. Έτσι, έχουν τους εξής τίτλους και το ανάλογο περιεχόμενο τα καταχωρηθέντα στον πρώτο τόμο του περιοδικού «Αστήρ του Πόντου» «αρχαιολογικά»:
Ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων - περί γάμου (Τεύχ. 9ον σ.132).
- Περί των εθίμων του γάμου (Τεύχ. 10ον σ. 150).
- Περί της προς αλλήλους αγάπης και σχέσεως των συζύγων (Τεύχ. 11 ον σ. 164).
- Περί των εν τη γεννήσει εθίμων και της τροφής των τέκνων (Τεύχος 12ον σ. 184).
- Περί των προς σωφρονισμόν των μικρών παιδιών μύθων, νουθεσιών και τιμωριών (Τεύχος 15ον σ. 228).
- Περί των παιδιών των αρχαίων (Τεύχος 16ον σ. 246).
- Περί τροφών (Τεύχος 17ον σ. 259). - Περί των επιδορπίων (Τεύχ. 19ον σ. 291).
- Περί των εθίμων του γάμου (Τεύχ. 10ον σ. 150).
- Περί της προς αλλήλους αγάπης και σχέσεως των συζύγων (Τεύχ. 11 ον σ. 164).
- Περί των εν τη γεννήσει εθίμων και της τροφής των τέκνων (Τεύχος 12ον σ. 184).
- Περί των προς σωφρονισμόν των μικρών παιδιών μύθων, νουθεσιών και τιμωριών (Τεύχος 15ον σ. 228).
- Περί των παιδιών των αρχαίων (Τεύχος 16ον σ. 246).
- Περί τροφών (Τεύχος 17ον σ. 259). - Περί των επιδορπίων (Τεύχ. 19ον σ. 291).
- Περί των ενδυμάτων των αρχαίων (Τεύχ. 20όν σ. 310).
- Περί γυναικείων ενδυμάτων (Τεύχ. 21 ον σ. 324).
- Περί των οικιακών σκευών και επίπλων (Τεύχ. 23ον σ. 356).
- Περί των μερών της ημέρας, του έτους και των μηνών των αρχαίων (τεύχ. 25ον σ. 399).
-Περί των παρά τοις αρχαίοις σχολείων και των εν αυτοίς μαθημάτων (Τεύχ. 26ον σ. 404).
- Περί γυμναστικής (τεύχ. 27ον και 31 ον σ. 455).
-Περί των έργων των αρχαίων (Τεύχ. 33ον και 36ον σ. 519).
- Περί των παρά τοις αρχαίοις καλών τεχνών (Τεύχ. 38ον σ. 598).
- Περί νεωδομίας (Τεύχ. 39ον σ. 607).
- Περί της ταφής των τεθνεώτων (Τεύχος 46ον σ. 722).
- Περί γυναικείων ενδυμάτων (Τεύχ. 21 ον σ. 324).
- Περί των οικιακών σκευών και επίπλων (Τεύχ. 23ον σ. 356).
- Περί των μερών της ημέρας, του έτους και των μηνών των αρχαίων (τεύχ. 25ον σ. 399).
-Περί των παρά τοις αρχαίοις σχολείων και των εν αυτοίς μαθημάτων (Τεύχ. 26ον σ. 404).
- Περί γυμναστικής (τεύχ. 27ον και 31 ον σ. 455).
-Περί των έργων των αρχαίων (Τεύχ. 33ον και 36ον σ. 519).
- Περί των παρά τοις αρχαίοις καλών τεχνών (Τεύχ. 38ον σ. 598).
- Περί νεωδομίας (Τεύχ. 39ον σ. 607).
- Περί της ταφής των τεθνεώτων (Τεύχος 46ον σ. 722).
Ο εισαγωγικός τίτλος «Ιστορικά» στα θέματα που περιλαμβάνονται σε αυτά ανταποκρίνεται πλήρως προς το περιεχόμενο των δημοσιευόμενων κειμένων. Είναι αυτά: Οι εν Κορσική Έλληνες (τεύχ. 46ον σ. 725).
- Περί Σόλωνος (Τεύχ. 48ον 49ον 50όν και 52ον σ. 755).
- Περί Σόλωνος (Τεύχ. 48ον 49ον 50όν και 52ον σ. 755).
Η δημοσίευση θεμάτων ιστορίας συνεχίζεται με περισσότερη συχνότητα στον δεύτερο τόμο του περιοδικού «Αστήρ του Πόντου», των ετών 1884-1886.
Τα «φυσικά» του Διαφωτισμού
Στο πρώτο μέρος των δημοσιεύσεων για τον Διαφωτισμό στον Πόντο (τεύχος 6 του περιοδικού «Ποντιακά») σημειωνόταν ότι ο Γάλλος θετικιστής φιλόσοφος Αύγουστος Κοντ (August Komte, 1798-1857) έδωσε τον πιο επιτυχημένο ορισμό του ιδεολογικού και πολιτιστικού αυτού κινήματος του 18ου αιώνα: «Ο Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανηλικιότητα (τη νηπιακή ηλικία), την οφειλόμενη σε δικό του φταίξιμο». Παρακάμπτοντας το «δικό του φταίξιμο», θα μπορούσε κανείς να πει ότι έξοδος από τη νηπιακή ηλικία δεν νοείται χωρίς τη γνώση της φύσης. Έτσι, οι διαφωτιστές που έγραφαν στο περιοδικό «Αστήρ του Πόντου» δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη γνωριμία αυτή και δημοσιεύουν πολλά θέματα για τα Φυσικά, όπως: Η μελέτη της φύσεως (Τεύχ. 1 ον σ. 7). -Περί των φυσικών επιστημών (Τεύχ. 2ον και 3ον σ. 23).
- Περί αστρονομίας (Τεύχ. 5ον 6ον 7ον σ. 70).
- Το Σύμπαν (Τεύχ. 8ον σ. 133).
- Περί της ύλης (Τεύχ. 11ον σ. 165).
- Περί των φυσικών δυνάμεων (τεύχ. 12ον σ. 182).
- Περί της δημιουργίας του παντός (τεύχ. 15ον 16ον και 17ον σ. 229).
- Η ουράνιος σφαίρα (Τεύχ. 19ον σ. 293).
- Νεφελώματα (Τεύχ. 21ον σ. 325).
- Αστερισμοί (Τ. 23ον σ. 358).
- Απλανείς αστέρες (Τ. 29ον 32ον και 35ον σ. 456).
- Δυαδικοί και πολλαπλοί αστέρες (Τ. 37ον σ. 581). - Χρωματισμός των αστέρων (Τ. 39ον σ. 609).
- Περιοδικοί αστέρες (Τ. 40όν σ. 625).
- Περί του Ηλίου (Τ. 43ον σ. 676).
- Διαστάσεις και φύσις του Ηλίου (Τ. 46ον σ. 724).
- Αι δια των τηλεσκοπίων ορώμεναι κηλίδες του Ηλίου (Τ. 47ον σ. 737).
- Περί αερολίθων (Τ. 48ον σ. 752).
- Περί αστρονομίας (Τεύχ. 5ον 6ον 7ον σ. 70).
- Το Σύμπαν (Τεύχ. 8ον σ. 133).
- Περί της ύλης (Τεύχ. 11ον σ. 165).
- Περί των φυσικών δυνάμεων (τεύχ. 12ον σ. 182).
- Περί της δημιουργίας του παντός (τεύχ. 15ον 16ον και 17ον σ. 229).
- Η ουράνιος σφαίρα (Τεύχ. 19ον σ. 293).
- Νεφελώματα (Τεύχ. 21ον σ. 325).
- Αστερισμοί (Τ. 23ον σ. 358).
- Απλανείς αστέρες (Τ. 29ον 32ον και 35ον σ. 456).
- Δυαδικοί και πολλαπλοί αστέρες (Τ. 37ον σ. 581). - Χρωματισμός των αστέρων (Τ. 39ον σ. 609).
- Περιοδικοί αστέρες (Τ. 40όν σ. 625).
- Περί του Ηλίου (Τ. 43ον σ. 676).
- Διαστάσεις και φύσις του Ηλίου (Τ. 46ον σ. 724).
- Αι δια των τηλεσκοπίων ορώμεναι κηλίδες του Ηλίου (Τ. 47ον σ. 737).
- Περί αερολίθων (Τ. 48ον σ. 752).
Για την οικονομική ανάπτυξη
Μολονότι οι Έλληνες και οι Αρμένιοι αποτελούσαν μοναδικές δυνάμεις ανάπτυξης στην Τουρκία, οι διαφωτιστές του Πόντου θεώρησαν εντελώς απαραίτητο να εισαγάγουν τους Ελληνοπόντιους στα σύγχρονα ρεύματα της οικονομίας, με άρθρα, όπως τα ακόλουθα, που δημοσιεύονταν με τον γενικότερο τίτλο ΠΛΟΥΤΟΛΟΓΙΚΑ: Ορισμός και διαίρεσις της πλουτολογίας (Τεύχ. 1ον σελ. 6).
-Αι ανάγκαι του ανθρώπου και αι προς θεραπείαν αυτών εργασίαι (Τεύχ. 2ον σ. 21).
- Περί χρησιμότητος και αξίας (Τεύχ. 3ον σ. 37).
- Η επιστήμη του απλοϊκού Ριχάρδου παρά Βενιαμίν Φραγκλίνου (Τεύχ. 6ον 7ον 8ον 10ον και 11 ον σ. 87).
- Περί της παραγωγής (Τεύχ. 15ον σ. 232).
- Περί φιλοπονίας (Τεύχος 17ον σ. 263).
- Περί του καταμερισμού των έργων (Τεύχ. 19ον σ. 296).
- Περί κεφαλαίου και αποταμιεύσεως (Τεύχ. 21 ον σ, 326).
- Περί δραστηριότητος των κεφαλαίων (Τεύχ, 22ον σ. 345).
- Περί των μέσων συγκοινωνίας (Τεύχ. 26ον σ. 406).
-Αι ανάγκαι του ανθρώπου και αι προς θεραπείαν αυτών εργασίαι (Τεύχ. 2ον σ. 21).
- Περί χρησιμότητος και αξίας (Τεύχ. 3ον σ. 37).
- Η επιστήμη του απλοϊκού Ριχάρδου παρά Βενιαμίν Φραγκλίνου (Τεύχ. 6ον 7ον 8ον 10ον και 11 ον σ. 87).
- Περί της παραγωγής (Τεύχ. 15ον σ. 232).
- Περί φιλοπονίας (Τεύχος 17ον σ. 263).
- Περί του καταμερισμού των έργων (Τεύχ. 19ον σ. 296).
- Περί κεφαλαίου και αποταμιεύσεως (Τεύχ. 21 ον σ, 326).
- Περί δραστηριότητος των κεφαλαίων (Τεύχ, 22ον σ. 345).
- Περί των μέσων συγκοινωνίας (Τεύχ. 26ον σ. 406).
Τη θέση του είχε και ο αγροτικός τομέας
Η οικονομία του Πόντου και γενικότερα της Μικράς Ασίας ήταν στα τέλη του 19ου αιώνα αποκλειστικά, σχεδόν, αγροτική. Το εμπόριο, που το υπηρετούσαν Έλληνες, Αρμένιοι και Εβραίοι, αλλά και η βιοτεχνία κατείχαν ένα ελάχιστο ποσοστό από το σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων. Επόμενο ήταν να στραφούν οι διαφωτιστές του Πόντου και προς τον αγροτικό τομέα, με άρθρα όσο το δυνατόν πιο εκλαϊκευμένα, όπως τα παρακάτω, που περιλαμβάνονται στα ΓΕΩΠΟΝΙΚΑ: Περί ελαίας (Τεύχ. 28ον 29ον 32ον 34ον 37ον και 38ον σ. 439).
- Περί υγρασίας και ξηρασίας (Τεύχ. 42ον σ. 659).
— Περί της επενεργείας του ιώδους φωτός επί της αναπτύξεως των φυτών και ζώων (Τεύχ. 43ον σ. 678).
- Περί υδάτων (Τεύχ. 45ον σ. 709).
— Περί της στασιμότητος της παρ’ ημίν γεωργίας (Τεύχ. 47ον σ. 738).
— Περί της επενεργείας του ιώδους φωτός επί της αναπτύξεως των φυτών και ζώων (Τεύχ. 43ον σ. 678).
- Περί υδάτων (Τεύχ. 45ον σ. 709).
— Περί της στασιμότητος της παρ’ ημίν γεωργίας (Τεύχ. 47ον σ. 738).
Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε από τους διαφωτιστές του Πόντου στη μελέτη της γλώσσας, με την παρουσίαση ειδικών άρθρων για την ποντιακή διάλεκτο και με την παράθεση κειμένων από την ελληνοποντιακή παράδοση. Τέτοια άρθρα ήταν τα: Περί των εν Πόντω διαλέκτων (τεύχ. 1ον σ. 9).
- Τα εν χρήσει στοιχεία (τεύχ. 2ον σ. 27).
- Περί των εν Πόντω μύθων (τεύχ. 3ον σ. 41).
- Τα εν χρήσει στοιχεία (τεύχ. 2ον σ. 27).
- Περί των εν Πόντω μύθων (τεύχ. 3ον σ. 41).
- Ποντικά παραμύθια.
1. Ο τεπεκιόης (τεύχ. 5ον σ. 72).
2. Ατματσάς και η ποθίκα.
3. Ο λύκο και το πρόβατο (τεύχ. 6ον σ. 90).
4.Ο θώπεκας κι ο αρκο.
5. Ασλάντς κι ο λύκον κι αλεπόν (τεύχ. 7ον σ. 103).
6. Αλεπόν π’ εξαγόρευεν (τεύχ. 8ον σ. 121).
7. Ο τεπεκιο(γ)ης κατά το διαλεκτικόν ιδίωμα των Κερασουντίων (Τεύχ. 9ον σ. 135).
8. 0 βασιλέας με το κέρατον (τεύχ. 10ον σ. 153).
9. Το βασιλόπουλον και το οψάριν.
10. Τοι ψεύτα το παιδίν (τεύχ. 11 ον σελ. 169).
11. Αλεπόν και τ’ αρνόπον (τεύχος 12ον σ. 186).
12. Η σαχταρίτσα (τεύχ. 14ον και 15ον σ. 213).
13. Ο βροθακίτσ (τεύχ. 16ον 17ον 18ον και 19ον σ. 247).
14. Το στραβόν το λύκον είδα (τεύχ. 21 ον σ. 329).
15. Τα τρία βασιλόπουλα (τεύχ. 23ον 24ον και 25ον σ. 360).
16. Αλεπόν τρώει κι’ η ζέπυρα πρέσκεται.
17. Πολλά μη λεγνύντς, τσακούνταν τα μέσα σ’ σ.
18. Άμον ντο λαλεί ο κολογκυθάς... (τεύχ. 26ον σ. 408).
19. Ο Γιαννίτσ
20. Αδά που καμ τρώει (τεύχ. 27ον σ. 424).
21. Τα τρία αδέλφεα. (τεύχ. 30όν και 31ον σ. 472).
22. Ο λύκον (τεύχ. 33ον σ. 521).
23. Τα δύο αρκατάσα (τεύχ. 36ον σ. 568).
24. Το γυναίκισμαν (τεύχ. 37ον σ. 610.)
1. Ο τεπεκιόης (τεύχ. 5ον σ. 72).
2. Ατματσάς και η ποθίκα.
3. Ο λύκο και το πρόβατο (τεύχ. 6ον σ. 90).
4.Ο θώπεκας κι ο αρκο.
5. Ασλάντς κι ο λύκον κι αλεπόν (τεύχ. 7ον σ. 103).
6. Αλεπόν π’ εξαγόρευεν (τεύχ. 8ον σ. 121).
7. Ο τεπεκιο(γ)ης κατά το διαλεκτικόν ιδίωμα των Κερασουντίων (Τεύχ. 9ον σ. 135).
8. 0 βασιλέας με το κέρατον (τεύχ. 10ον σ. 153).
9. Το βασιλόπουλον και το οψάριν.
10. Τοι ψεύτα το παιδίν (τεύχ. 11 ον σελ. 169).
11. Αλεπόν και τ’ αρνόπον (τεύχος 12ον σ. 186).
12. Η σαχταρίτσα (τεύχ. 14ον και 15ον σ. 213).
13. Ο βροθακίτσ (τεύχ. 16ον 17ον 18ον και 19ον σ. 247).
14. Το στραβόν το λύκον είδα (τεύχ. 21 ον σ. 329).
15. Τα τρία βασιλόπουλα (τεύχ. 23ον 24ον και 25ον σ. 360).
16. Αλεπόν τρώει κι’ η ζέπυρα πρέσκεται.
17. Πολλά μη λεγνύντς, τσακούνταν τα μέσα σ’ σ.
18. Άμον ντο λαλεί ο κολογκυθάς... (τεύχ. 26ον σ. 408).
19. Ο Γιαννίτσ
20. Αδά που καμ τρώει (τεύχ. 27ον σ. 424).
21. Τα τρία αδέλφεα. (τεύχ. 30όν και 31ον σ. 472).
22. Ο λύκον (τεύχ. 33ον σ. 521).
23. Τα δύο αρκατάσα (τεύχ. 36ον σ. 568).
24. Το γυναίκισμαν (τεύχ. 37ον σ. 610.)
Εμπέδωση με τη λογοτεχνία
Όλη η παραπάνω παράθεση ανθρωπιστικών (ουμανιστικών) κειμένων δεν θα μπορούσε να εμπεδωθεί, παρά μόνον με τη λογοτεχνία, που εξυψώνει τον άνθρωπο και τον κάνει ικανό να αφομοιώσει και να κάνει πράξη στη ζωή του τα καλά που του προσφέρουν οι επιστήμες και η τεχνολογία. Μόνον ένας ευαισθητοποιημένος από τη λογοτεχνία άνθρωπος μπορεί να χρησιμοποιήσει σωστά την επιστήμη και την τεχνολογία, οι οποίες, τις περισσότερες φορές, πέφτουν στα χέρια αναίσθητων και ασυνείδητων ατόμων, εκείνων που κάνουν πολέμους, συσσωρεύουν άσκεφτα και μάταια τεράστια πλούτη και κάνουν τους άλλους ανθρώπους δυστυχείς. Οι Πόντιοι λένε και γι’ αυτούς: «Χαϊβάν έρθεν κ’ επέρασεν καλαπαλούκ’ εποίκεν».
Τα λογοτεχνήματα - ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ που φιλοξενούνται στο περιοδικό "Αστήρ του Πόντου" από τους Πόντιους διαφωτιστές προέρχονται από ξένες δημοσιεύσεις και έχουν τους χαρακτηριστικούς τίτλους: Ωραίον περιστατικόν. - Καρφίτσα και βελόνη (τεύχ. 1 ον σ. 10).
- Ο ηρωισμός νεάνιδος (τεύχ. 2ον και 3ον σ. 28).
-Το περιδέραιον. (τεύχ. 5 ον και 6ον σ. 75).
- 0 μικρός βοσκός (τεύχ. 7ον8ον9ον 10ον 11ον 13ον και 14ον σ. 105).
-Άννα και Ευδοξία ή αι δύο εξαδέλφαι (τεύχ. 16ον 17ον και 18ον σ. 251).
- Ο αγροτικός γραμματοκομιστής (τεύχ. 19ον και 20όν σ. 300).
- Θήρας αναμνήσεις (τεύχ. 22ον 23ον και 24ον σ. 346).
- Αγαθός δαίμων εν οδοιπορία (τεύχ. 26ον και 27ον σ. 410).
- Οικογενειακόν δράμα (τεύχ. 28ον σ. 441).
— Ερατώ (τεύχ. 29ον 30όν 31 ον 32ον 33ον και 34ον σ. 553).
- Ο ηρωισμός νεάνιδος (τεύχ. 2ον και 3ον σ. 28).
-Το περιδέραιον. (τεύχ. 5 ον και 6ον σ. 75).
- 0 μικρός βοσκός (τεύχ. 7ον8ον9ον 10ον 11ον 13ον και 14ον σ. 105).
-Άννα και Ευδοξία ή αι δύο εξαδέλφαι (τεύχ. 16ον 17ον και 18ον σ. 251).
- Ο αγροτικός γραμματοκομιστής (τεύχ. 19ον και 20όν σ. 300).
- Θήρας αναμνήσεις (τεύχ. 22ον 23ον και 24ον σ. 346).
- Αγαθός δαίμων εν οδοιπορία (τεύχ. 26ον και 27ον σ. 410).
- Οικογενειακόν δράμα (τεύχ. 28ον σ. 441).
— Ερατώ (τεύχ. 29ον 30όν 31 ον 32ον 33ον και 34ον σ. 553).
— Η κόμησσα Σοφία Ποτόκη (τεύχ. 37ον σ. 584).
- Ιουλία (τεύχ. 38ον 39ον 40όν 41 ον και 42ον σ. 597).
- Ο άγιος Νικόλαος και ο προφήτης Ηλίας και ο χωρικός (τεύχ. 44ον σ. 693).
- Αυτοκτονία μελίσσης ή ολίγα τινά περί των κατά την νήσον Πρίγκηπον (τεύχ. 47ον 48ον 49ον 50όν και 51 ον σ. 740).
- Ιουλία (τεύχ. 38ον 39ον 40όν 41 ον και 42ον σ. 597).
- Ο άγιος Νικόλαος και ο προφήτης Ηλίας και ο χωρικός (τεύχ. 44ον σ. 693).
- Αυτοκτονία μελίσσης ή ολίγα τινά περί των κατά την νήσον Πρίγκηπον (τεύχ. 47ον 48ον 49ον 50όν και 51 ον σ. 740).
Από την παράθεση όλων των παραπάνω δημοσιευμάτων του περιοδικού της Τραπεζούντας "Αστήρ του Πόντου" μπορεί κανείς να γνωρίσει και να εκτιμήσει αναλόγως το βαρύ έργο που ανέλαβαν οι διαφωτιστές στον Πόντο, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Αποτελούν όλα αδιάψευστα στοιχεία του γεγονότος ότι ο Διαφωτισμός, αργά μεν αλλά σίγουρα πέρασε τα σύνορα του Πόντου και συνέβαλε σε μια αλλαγή, που ήταν περισσότερο ορατή μέσα στον 20ό αιώνα.
Πάνος Καϊσίδης
Δημοσιογράφος-Συγγραφέας
Δημοσιογράφος-Συγγραφέας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου