Το θέατρο των Ποντίων & ο Ερμής Μουρατίδης

Μέχρι τη στιγμή που ο Ερμής Μουρατίδης παρου­σίασε τη μελέτη του για το ποντιακό θέατρο, οι γνώσεις για αυτό ήταν ελάχιστες, αφού οι πολύ λίγοι που γνώριζαν κάποια πράγματα, αρκούνταν στο να δημοσι­εύουν τις πληροφορίες τους μόνον στα ποντιακά έντυπα και σπάνια σε λαϊκά περιοδικά πανελλήνιας κυκλοφο­ρίας, όπως ο «Θησαυρός», το «Ρομάντσο» και ο «Θεα­τής».

Οι πολλοί γνώριζαν ότι ποντιακό θέατρο είναι τα έργα του Φίλωνα Κτενίδη «Ο ξενιτέας», ο «Μάραντον» κ. τ. λ., και του Στάθη Ευσταθιάδη «Ας έλεπαν τ' ομμάτια μ'», «Ο Φίλ'ππον» κ. τ. λ.

Κάποιοι, στα χωριά, όπως στο Γερακαριό Κιλκίς, έτυχε να γνωρίζουν και το έργο «Λαζάραγας» του Γεώργου Κ. Φωτιάδη. Δεν είναι βέβαιο αν γνώριζαν και το όνομα του συγγραφέα του «Λαζάραγα», γιατί κάποιος μεγάλης ηλικίας που ρωτήθηκε, απάντησε με πολλή φυσικότητα: «Κια, τον Λαζάραγαν έπαιζαμε, ντο να εξέρω...».

Γνώριζαν, ακόμη, όσοι εργάζονταν στα μέσα ενημέρωσης, ότι θέατρο είναι και τα γραφτά των συνταξιούχων δασκάλων, που εμπιστεύονταν στο χαρτί την αγάπη τους για την αλησμόνητη πατρίδα, γνωρίζο­ντας ίσως ότι δεν επρόκειτο να δρέψουν θεατρικές δάφ­νες.

Με τον ερχομό του Μουρατίδη, βεβαίως, το ποντιακό θέατρο δεν έγινε πασίγνωστο. Χρειάστηκε να καταβληθούν ακόμη πάρα πολλές προσπάθειες, για να μάθουν την ιστορία του ποντιακού θεάτρου, σε πρώτη φάση, τουλάχιστον οι Πόντιοι.

 Κάποιος, που έχει σχεδόν αποκλειστική του δουλειά τις παραστάσεις ποντιακού θεάτρου, δεν γνώριζε ούτε το περιεχόμενο των τριών βι­βλίων - τόσα είχαν τυπωθεί τότε - του Μουρατίδη.

Μετά το τέλος εκδήλωσης αφιερωμένης στο ποντιακό θέατρο, πλησίασε τους εισηγητές και ρώτησε: «Αναφέρατε τόσα έργα στις ομιλίες σας. Πού είναι αυτά τα έργα;». «Μέσα στη βιβλιοθήκη του συλλόγου σας, στο μεσαίο ράφι», του απάντησε ένας από αυτούς. Εκείνος κοίταζε με απορία. «Είναι μέσα στα βιβλία του Ερμή Μουρατίδη», του εί­παν, για να τον βγάλουν από τη δύσκολη θέση.

Δεν είναι εύκολη δουλειά να βρεις όλα εκείνα τα στοι­χεία που ψάχνεις, για να γράψεις ιστορία, γιατί πολλά από τα αρχεία βρίσκονται στα χέρια άσχετων κληρονό­μων, μερικές φορές οι ίδιοι οι γνώστες προσώπων και γεγονότων δεν διευκολύνουν από ιδιοτροπία τον ερευ­νητή, και άλλοτε οι πηγές των πληροφοριών βρίσκονται σε κάποια δημόσια βιβλιοθήκη στο εξωτερικό, όπου ο φτωχός, συνήθως, ερευνητής δεν μπορεί να φτάσει και να έχει πρόσβαση.

Δεν είναι λίγες οι φορές που ο ερευνητής κάνει υπέ­ρογκα για το βαλάντιο του έξοδα, για να αγοράσει π. χ. τα αντίγραφα μερικών σελίδων από κάποιο γραφτό που χρειάζεται ή και να αγοράσει κάποιο έντυπο από ανθρώ­πους που το μόνο που γνωρίζουν είναι ότι αυτό το έντυ­πο, ως παλιό, έχει αξία.

Μην μείνει, λοιπόν, κανείς με την εντύπωση ότι κάποι­ος ερευνητής, όπως ο Ερμής Μουρατίδης που έγραψε την ιστορία του ποντιακού θεάτρου, πήγε σε δυο - τρία μέρη, όλοι έκαναν αμάν να τον εξυπηρετήσουν και εκεί­νος είχε τα πάντα στα χέρια του από την καλοσύνη των άλλων.

Όχι, η κακία των άλλων, πολλές φορές κάνει και τον ερευνητή κακό και δύστροπο, επειδή δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί να υπάρχει η άρνηση εκεί που θα έπρεπε να περισσεύει η εγκάρδια προσφορά. Αυτοί που θα δώ­σουν κάποια πληροφορία δεν έχουν τίποτε να χάσουν ή μάλλον θα χάσουν κάποιες σελίδες από τα έντυπα που κρύβουν, γιατί θα τα φάνε οι ποντικοί.

Στο σημείο αυτό δεν πρέπει να μείνουν έξω από την κριτική οι φορείς των Ποντίων, που ψοφάνε για το «βριμ βριμ» και τις προεδρικές καρέκλες και δεν δίνουν δεκά­ρα για την προσπάθεια που γίνεται για την έρευνα και προβολή του πολιτισμού των Ποντίων.

Πριν παρουσιάσει τις μελέτες του ο Ερμής Μουρατί­δης, είχαν ασχοληθεί αρκετοί άλλοι με το ποντιακό θέα­τρο, πάντοτε, όμως, ευκαιριακά και αποσπασματικά και ποτέ συστηματικά.

'Οταν δηλαδή κάποιος από τους γνω­στούς Πόντιους λογίους εύρισκε κάπου μια πληροφορία για το θέατρο, έσπευδε να τη δημοσιεύσει, αναφέροντας μερικές φορές ακόμη και λανθασμένες πληροφορίες ή και βγάζοντας λανθασμένα συμπεράσματα για συγγρα­φείς και έργα, για παραστάσεις, σκηνοθέτες και ηθοποι­ούς.

Πιο συστηματικά από όλους ασχολήθηκε με την ιστο­ρία του ποντιακού θεάτρου, αλλά και με την ιδιαιτερότητά του ο μεγάλος Πόντιος ερευνητής Ιορδάνης Παμπούκης ή Βαμβακίδης, γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών, από τις γνώσεις και το αρχείο του οποίου άντλησε πολλά ο Μουρατίδης και αρκετές φορές καθοδηγήθηκε από εκείνον στις έρευνές του.

Υπήρξαν και άλλοι που ασχολήθηκαν ευκαιριακά,όπως ήδη τονίστηκε, με το ποντιακό θέατρο.

 Ανάμεσα τους άνθρωποι του θεάτρου, όπως ο πολύς Πόλυς Χάιτας, που έγραφε στο ποντιακό ιδίωμα τις αναφορές του στο ποντιακό θέατρο, φιλόλογοι, όπως ο Χρήστος Σαμουηλίδης, που ενδιέτριψε περισσότερο στο παραδοσι­ακό δρώμενο «Μωμόγεροι», ο δημοσιογράφος Νίκος Καπνάς, ο αξιωματικός του στρατού Ξένος Ξενίτας ή Ξενοφών Άκογλου, ο μουσικός Δημήτριος Κουτσογιαννόπουλος, ο βιοτέχνης Γιώργος Τσουλφάς, ο δημοσιο­γράφος Γιώργος Λαμψίδης, ο Οδυσσέας Λαμψίδης, που αν και βυζαντινολόγος, δεν άφησε τομέα του πολιτισμού των Ποντίων αδιερεύνητο, ο Κώστας Βροχόπουλος και αρκετοί άλλοι.

Πάντοτε, όμως, ευκαιριακά και χωρίς σύ­στημα. Από όλους αυτούς και από άλλους, πήρε πολλά ο Μουρατίδης και τα χρησιμοποίησε γόνιμα.

Παλαιότερα, ανάμεσα στους Πόντιους λογίους, γί­νονταν έντονες και μακρές συζητήσεις για θέματα που αφορούσαν το ποντιακό θέατρο. Οι συζητήσεις αυτές δημοσιεύονταν σε ποντιακά περιοδικά, όπως «Το πο­ντιακό θέατρο» ή «Το ποντιακό», τα «Χρονικά του Πό­ντου», τα «Ποντιακά Φύλλα», η «Ποντιακή Εστία».

Ο Σταύρος Κανονίδης απαντούσε στον Ιορδάνη Παμπούκη ότι πιθανολογούσε πως ο άλλος θεατρικός συγγραφέας, που έγραψε το έργο «Η δολοφόνος», ή και οι άλλοι, με το όνομα Φωτιάδης ήταν ο Γεώργος.

Ο Μουρατίδης με τις έρευνές του ξεκαθάρισε πολλές τέτοιες συγχύσεις, όπως στο παράδειγμα που αναφέρθηκε πιο πάνω, αποδεικνύοντας με στοιχεία ότι ο Παναγιώτης Φωτιάδης ή Μαρκήσιος ήταν ο συγγραφέας της «Δολοφόνου». Μετά από αρκετά χρόνια, από τον Βασίλη Ραφαηλίδη, έγινε γνωστό ότι και ο πατέρας του Παναγιώτης Ραφαηλίδης έγραψε στη Ρωσία θεατρικό έργο με τίτλο «Η δολοφό­νος». Το έργο αυτό δημοσιεύτηκε το 2004 σε συνέχειες στο περιοδικό «Ποντιακή Εστία».

Ο Ερμής Μουρατίδης ξεκαθάρισε και μία άλλη, πολύ σημαντική σύγχυση. Απέδειξε ότι το ποντιακό θέατρο δεν ήταν και δεν μπορεί να είναι μόνον λαογραφικό, όπως λανθασμένα ή σκόπιμα το ήθελαν μερικοί, αλλά ότι αρκετοί συγγραφείς του είναι κοινωνικοί ανατόμοι, που τοποθετούν στο χειρουργικό κρεβάτι την κοινωνία που ζουν και χώνουν βαθιά το νυστέρι της κριτικής τους σε καταστάσεις, σε πράξεις και στάσεις των ανθρώπων, μέσα και απέναντι στα γεγονότα.

 Ο Γεώργιος Κ. Φωτι­άδης π. χ., πριν από την επανάσταση του 1917 στη Ρω­σία και πριν ξεσπάσει η πρώτη επαναστατική εξέγερση του 1905 - στην οποία ο Γ.Κ Φωτιάδης συμμετείχε -, την οσμίζεται στον αέρα και κάνει αιχμές στα έργα του για αυτήν ή μιλάει ξεκάθαρα, όπως την ίδια περίπου εποχή - στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα - ο Αντον Τσέχωφ, μέσα από τον «Βυσσινόκηπό του» φωνάζει στους συγχρό­νους του ότι η αλλαγή έρχεται και τους καλεί: «Μην μένετε πίσω, φίλοι μου!».

Εκτός από τη γνωριμία με το δραματολόγιο του ποντιακού θεάτρου, δηλαδή τα έργα που υπάρχουν, ολόκληρα ή ημιτελή, μια εργασία πολυδάπανη και επίπονη που έκανε ο Μουρατί­δης, ο αναγνώστης των βιβλίων του έχει την ευκαιρία να πα­ρακολουθήσει την εξέλιξη του θεάτρου στον Πόντο, από τα αρχαία χρόνια μέχρι και πρό­σφατα, να μυηθεί στην ουσία του θεάτρου, γνωρίζοντας τη θεατρική δομή των έργων, όπως αναφέρεται από τον συγγραφέα με τη χρήση και την εξήγηση θεατρικών όρων, που ίδιοι ή κάπως αλλαγ­μένοι, εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται πάντα.

Ο μελλοντικός ιστορικός του ποντιακού θεάτρου εξο­πλίζεται με μια εξαιρετικά προσεγμένη βιβλιογραφία, που σε κάθε βιβλίο του αναφέρει ο Μουρατίδης.

Ακόμη και ταπεινά δημοσιεύματα σε άγνωστες εφημερίδες και περιοδικά, περνούν μέσα στη βιβλιογραφία, κάτι που σπυρί σπυρί, με πολλή αγάπη, αλλά και πολλές αντιξοότητες - για να μην πούμε μεγάλη αδιαφορία ορισμένων - τα μάζεψε ο συγγραφέας, για να δώσει μια όσο το δυ­νατόν πληρέστερη συγκομιδή.

Αξίζει, λοιπόν, να διαβαστούν τα βιβλία του Μουρατίδη, γιατί επιπλέ­ον, μέσα σε αυτά υπάρχει κατα­γραμμένο ένα ση­μαντικό κομμάτι του πολιτισμού των Ελλήνων του Εύ­ξεινου Πόντου.

Ομιλία του δημοσιογράφου - συγγραφέα Πάνου Καϊσίδη κατά την παρουσίαση βιβλί­ου του Μουρατίδη στον Σύλλογο Καυκασίων Καλα­μαριάς).