Σάντα- Σαντά

Οι πρώτοι Έλληνες έφτασαν στην περιοχή της Σά­ντας  (ή Σαντάς) λίγο μετά την άλωση της Τραπεζούντας, από τα Πλάτανα και την Θοανία (Τόνια).

Για να προφυλάγονται αναγκάστηκαν να συγκροτή­σουν πολεμικές ομάδες, τους γενναίους φιράρ’ς (αντάρ­τες), και σε συνδυασμό με τη σπουδαία φυσική θέση και την αυτονομία που είχε χορηγηθεί, το 1725, η Σάντα κα­τόρθωσε να επιβιώσει. Όπως γράφει ο Δημήτρης Ψαθάς «είχε κάποια ησυχία και σιγουριά... κλεισμένη κα­θώς ήταν μέσα στα ψηλά βουνά της...».

Η κοινωνική οργάνωση ακολουθούσε την αρχαία ελ­ληνική δομή. Ισχυρή κοι­νοτική διοίκηση, εκκλησίες, σχολεία, σε κάθε χωριό και ανώτατο όργανο η Γενική Δημογεροντία ή Σύνοδος που την αποτελούσαν εκπρόσωποι από όλα τα χωριά.

Οι επτά οικισμοί της Σαντάς («Επτάκωμος Σάντα»), που αναπτύχθηκαν στην πορεία του χρόνου και ζούσαν οι Έλληνες μέχρι τη γενοκτονία ήταν οι εξής:

1.  Πιστοφάντων, με 1700 κατοίκους το 1914. Είχε τρεις εκκλησίες, Αγία Κυριακή, Άγιος Παντελεήμων, Άγιος Χριστόφορος και ένα σχολείο πρωτοβάθμιας εκ­παίδευσης.

2.  Ζουρνατζάντων με 1300 κατοίκους το 1914. Είχε τρεις εκκλησίες, Άγιος Γεώργιος, Άγιος Κωνσταντίνος, Αγία Κυριακή και ένα σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαί­δευσης.

3.   Τσακαλάντων. Το 1914 είχε 300 κατοίκους και δυο εκκλησίες, Ζωοδόχου Πηγής και Άγιος Γεώργιος και ένα σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

4.   Ισχανάντων. Το 1914 είχε 1200 κατοίκους και δύο εκκλησίες, Αγία Κυριακή και Άγιος Γεώργιος, κα­θώς και δύο δημοτικά σχολεία, ένα εκ των οποίων θηλέων.

5.   Κοζλαράντων, με 400 κατοίκους το 1914, δύο εκ­κλησίες, Αποστόλου Πέτρου, Αποστόλου Παύλου και ένα σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

6.   Πινιατάντων, με 400 κατοίκους, δύο εκκλησίες, Προφήτη Ηλία και Αγίου Γεωργίου και ένα σχολείο πρωτοβάθμιας  εκπαίδευσης.

7.   Τερζάντων, με 1200 κατοίκους, δύο εκκλησίες Άγιος Θεόδωρος και Μεταμόρφωσης.

Εκτός από αυτά τα επτά χωριά - ενορίες υπήρχαν και οι εξής οικισμοί - φτελένια: Τρανόν Φτελέν, Δώδεκα Αλάτα, Κοπαλάντων, Χαρατσάντων, Αλιάντων.
Το 1902 η Σάντα αριθμούσε γύρω στους 6.000 κατοίκους. Ο πλη­θυσμός της ήταν αμιγώς ελληνικός, όπως καταγράφεται από το δίστιχο «Η Σάντα εν’ κωμόπολη με εφτά ενορίας, με καθαρόν λληνισμόν και πολλά εγκλησίας».

Τα χωριά της Σαντάς είναι χτισμένα σε υψόμετρο πε­ρίπου 1600 μέτρων και χωρίζονται στο ανατολικό και δυτικό μέρος από τον μοναδικό ποταμό της Σαντάς, τον Γιάμπολη. Στο ανατολικό μέρος βρίσκεται μόνο το χω­ριό  των Ζουρνατσάντων και στο δυτικό τα υπό­λοιπα έξι. 

Ισχανάντων

Την εικόνα της επτάκωμης Σάντας συνθέτουν πανύψηλα βουνά καλυμμένα με βαθυπράσινα έλατα, απόκρημνοι βράχοι, βαθιά φαράγγια, καταπράσινα λι­βάδια, σπηλιές, κρυστάλλινα νερά, μαγευτικά «παρχάρια» - βοσκοτόπια. Ο ιστορικός της Σάντας Μιλτιάδης Νυμφόπουλος στο έργο του «Ιστορία Σάντας του Πό­ντου» γράφει: «Είναι χώρα πετρώδης, ψυχρή, άγονη, αποκλεισμένη από τα ομιχλώδη βουνά της, μόνο ο Θεός την έβλεπε».
Στα μέσα του 19ου αιώνα αρκετοί Έλλη­νες του Πόντου, μεταξύ των οποίων και Σανταίοι, κα­ταφεύγουν προς τη Γεωργία, την Αρμενία και το νότιο μέρος της Ρωσίας, για αναζήτηση εργασίας. 
Οι Σανταίοι διακρίνονται για την τέχνη τους στις οικοδομικές εργα­σίες και ειδικότερα στην επεξεργασία της πέτρας. Αρκε­τοί σπουδάζουν στο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας και γίνονται δάσκαλοι στον Πόντο και στη Ρωσία.

σ.σ.
1. Η ονομασία Πιστοφάντων προέρχεται απο το Πιστόφ( πυροβόλο όπλο) + -άντων :τοπωνυμικό επίθημα στα ελληνικά.
2. Ζουρνατζάντων προέρχεται απο το ζουρνά- τουρκική zurna < περσική سرنای (surnāy): ένα όργανο + -άντων.
3. Τσακαλάντων  προέρχεται απο το Τσακάλ(ι) +  -άντων.
4.Τερζάντων προέρχεται απο το τερζής(ράφτης) +  -άντων.
5. Ισχανάντων προέρχεται απο το Ισχάν (πρίγκηπας στα Αρμένικα) +  -άντων