Τα Ονόματα των Μηνών στην Ποντιακή Διάλεκτο

Παραθέτουμε πιο κάτω τα ονόματα των μηνών στη διάλεκτο του Πόντου και, παράλλη­λα, την προέλευση τους. Η προσεκτική μελέτη τους οδηγεί στη διαπίστωση ότι στη διαμόρ­φωση τους, σαφής υπήρξε η επίδραση της λατινικής γλώσσας, της ορθόδοξης λατρείας καθώς και των γεωργικών ασχολιών.

Σαρίκαμις

α. Ο Καλαντάρτς (= Ιανουάριος): Προέρχεται από τη λατινική λέξη calendarium (= βιβλίο των καλανδών). Στο Μεσαίωνα, η λέξη έγινε καλανδάριον. Ακολούθησε η παραγωγή της λέξης κάλαντα. Στη λατινική γλώσσα υπάρχει η λέξη calendae (dies) (= νουμηνία, η πρώτη ημέρα κάθε ρωμαϊκού μήνα).

 Από εδώ πήραν το όνομα τους και τα άσματα, που άδονται κυρί­ως την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και αργότερα των Χριστουγέννων. Ως Καλαντάρτς ήταν γνωστός στη Σάντα, στην Τραπεζούντα και στη Χαλδία, ενώ ως Καλαντάρης στην Ινέπολη, στην Κερασούντα, στην Οινόη και στη Σινώπη.

 Χαρακτηριστική η παροιμία από το Αντρεάντων Αμισού του Πόντου: Καλανταρί' αγοούρα (αγγούρια του Γενάρη). Η παροιμία λεγόταν και λέγεται για όσους επιζητούν ανεπίκαιρα και ουτοπικά πράγματα.

β. Ο Κούντουρον (= Φεβρουάριος): Ο Άνθιμος Α. Παπαδόπουλος ανάγει την προέλευ­ση του ονόματος του μηνός στη σύνθεση των λέξεων κοντός + ουρά. Οι  Δ. Ε. Τομπαΐδης - Χ. Π. Συμεωνίδης κάνουν λόγο για την τουρκική λέξη kundra ή kundura (= είδος υποδήματος), η οποία προέρχεται από το μεσαιωνικό ελληνικό κόντουρος (= κολοβός, βραχύς).

Συνεπώς, η τουρκική λέξη kundura σημαίνει είδος κοντού υποδήματος. Τόσο η άποψη του αειμνήστου Α. Α. Παπαδόπουλου όσο και των Δ. Ε. Τομπαΐδη — Χ. Π. Συμεωνίδη είναι εύλογες, αφού αυτός ο μήνας έχει λιγότερες ημέρες από τους άλλους (2 ή 3).

γ. Ο Μαρτς (= Μάρτιος): Το όνομα του μηνός προήλθε από τη λατινική λέξη Martius και αυτή από το όνομα του θεού του πολέμου Mars, γενική Martis (= ο θεός Άρης, και με­ταφορικά ο πόλεμος, ο αγώνας).

 Από τον μήνα αυτό οι Ρωμαίοι άρχιζαν τις εκστρατείες τους και τις επεκτατικές συγκρούσεις με τους άλλους λαούς. Μάρτς λεγόταν στα Κοτύωρα, στην Αμισό, στη Σάντα, στην Τραπεζούντα και στη Χαλδία.

Το όνομα του μήνα εντάχθηκε στην παροιμία: «Μαρτέσα ευτάει», η οποία δηλώνει τις συχνές μεταβολές του καιρού κατά τη διάρ­κεια του μήνα (ήλιος - συννεφιά - βροχή — χιόνι), αλλά, μεταφορικά, τον ασθενή χαρακτήρα ενός ανθρώπου.

δ. Ο Απρίλτς (= Απρίλιος): Η ονομασία του μήνα προέρχεται από τη λατινική λέξη aprilis, η οποία παράγεται από το λατινικό ρήμα aperio (= ανοίγω, μεταφορικά ανθίζω), επει­δή κατά τον μήνα αυτό, τέταρτο του ρωμαϊκού  ημερολόγιου, ανοίγουν (= ανθίζουν) τα πά­ντα: δένδρα, λουλούδια, καιρός. Στα Κοτύωρα τον έλεγαν Αγιωργίτα και Αεργίτα.

ε. Ο Καλομηνάς (= Μάιος): Το όνομα του μήνα προέρχεται από τη σύνθεση των λέξε­ων καλός + μήνας. Τον μήνα αυτό καλοσυνεύει ο καιρός και μαζί του τα πάντα, αλλά και η διάθεση των ανθρώπων γίνεται ευχάριστη, ύστερα από τη βαρυχειμωνιά. Η γενική Καλομηνά απέκτησε επιρρηματική σημασία και δηλώνει: κατά τη διάρκεια του μήνα Μάιου. 

Επειδή κατά τον μήνα αυτό συντελούνταν, συνήθως, η γέννηση μοσχαριών, έδιναν το όνομα του στα θηλυκά (= η Καλομήνα).

στ) Ο Κερασινός και Κερασάρτς (= ο Ιούνιος): Πήρε το όνομα τους ο μήνας αυτός από την ωρίμανση των κερασιών. Η γενική του μήνα Κερασινού απέκτησε επιρρηματική ση­μασία και δηλώνει: κατά τη διάρκεια του Κερασινού (Ιουνίου).

ζ. Ο Χορτοθέρτς (= ο Ιούλιος): Ο μήνας πήρε το όνομα του από την εργασία του θερισμού των πάσης φύσεως χόρτων για αποθήκευση τους ως ζωοτροφή για τους χειμερινούς μήνες, ιδία, όμως, από τον θερισμό των σιτηρών. Στη Ματσούκα ονομαζόταν Θερ'νός, ενώ στην Κερασούντα, στα Κοτύωρα, στην Τρίπολη, στη Χαλδία και στη Σάντα τον έλεγαν Χορτοθέρτς.

Gumushane- Αργυρούπολη

η. Ο  Άγουστον, Αύγοστος και Αύγουστον (= ο Αύγουστος). Ο μήνας οφείλει το όνο­μα του στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Οκταβιανό Αύγουστο (= σεβαστός). Είναι χαραακτηριστικός ο έμμετρος στίχος, που δηλώνει υπόσχεση μάνας προς την αδημονούσα θυγατέρα της για γάμο:

Γιαβρού μ', θα υπαντρεύω σε τ' Αυγούστ' τη Παναΐας (= τον Δεκαπενταύγουστο).

Στα Κοτύωρα ονομαζόταν Αύγουστος. Το ίδιο και στη Χαλδία. Ενώ στην Οινόη Αύγοστος και στην Ινέπολη Άγοστος.

θ. Ο Σταυρίτες ή Σταυρενός ή Σταυρίτας (= ο Σεπτέμβριος): Ο μήνας πήρε το όνομα του από την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, που τελεί η ορθόδοξη Εκκλησία στις 14 Σεπτεμβρίου. Σταυρίτες ονομαζόταν στην Κερασούντα, στα Κοτύωρα, στη Σάντα και στην Οινόη, ενώ Σταυρενός στην Ινέπολη.

ι. Ο Τρυγομηνάς (= ο Οκτώβριος): Το όνομα του ο μήνας το οφείλει στη γεωργική εργασία του τρύγου των σταφυλιών. Στα Σούρμενα ονομαζόταν Οκτώβριος, στην Ινέπολη και στα Κοτύωρα Αη Δημήτρης, στην Οινόη Αη Δημήτρης και Πατάλτς, από την εορτή του μεγαλομάρτυρα Αγίου Δημητρίου στις 26 Οκτωβρίου. Ασύνηθες είναι το όνομα Γότσαγης.

ια. Ο Αεργίτες (= Νοέμβριος): Ο μήνας έλαβε το όνομα του από τον εορτασμό των εγκαινίων του ναού του Μεγαλομάρτυρα Αγίου Γεωργίου και τη μετακομιδή του λειψάνου του. Στην Κερασούντα ονομαζόταν Αγιγιωργίτης και Αγιγιωργίτες, στον Όφη, στη Σάντα, στην Τραπεζούντα και στη Χαλδία Αεργίτες και στη Σινώπη Αηγιωργίτης. Οι Κοτυωρίτες τον έλεγαν Γότσαγης.

ιβ. Ο Χριστιανάρτς ή Χριστουγεννάρτς (= Δεκέμβριος): Ο μήνας έλαβε το όνομα του από το κοσμοϊστορικό γεγονός της γέννησης του θεού της αληθινής αγάπης, του Χριστού.

 Στην Ινέπολη λεγόταν και Σαρανταήμερος (από τη νηστεία των σαράντα ημερών, δηλαδή τη νηστεία των Χριστουγέννων). Στην Κερασούντα και στην Τρίπολη λεγόταν Χριστιεννάρης. Ως Χριστιανάρτς ήταν γνωστός στη Σάντα και στη Χαλδία, ενώ στη Ροδόπολη Χριστουγεννάρτς.

Παραθέσαμε τα πιο συνήθη ονόματα των μηνών του έτους στον Πόντο, τα οποία χρησι­μοποιούσαν οι Έλληνες στις μεγάλες πόλεις, αλλά και στους οικισμούς.

Κλείνουμε με την παρατήρηση ότι ο παγανισμός (σημ. σύνταξης, παγανισμός = ειδωλολατρεία, σε αντίθεση με τον χριστιανισμό) έχει τόσο βαθιές ρίζες, ώστε εισχώρησε και σε αυτό ακόμη τον χώρο της ονομασίας των μηνών. Και τούτο είναι εύλογο, αφού ο παγανισμός είναι έντονα αποτυπωμένος στο DNA του λαού και γιαυτό δύσκολα ξετινάζεται.

Ο συγγραφέας άντλησε πληροφορίες από σχετικές μελέτες των Νίκου Ανδριώτη, Έλσας Γαλανίδου — Μπαλφούσια, Στέφανου Κουμανούδη, Άλκης Κυριακίδου — Νέστορος, Δημή­τρη Λουκάτου, Άνθιμου Α. Παπαδόπουλου, Δημοσθένη Ηλ. Οικονομίδη, Δημήτρη Τομπαΐδη — Χαράλαμπου Συμεωνίδη και Παντελή Μελανοφρύδη.

Γ. Κ. Χατζόπουλος

Φιλόλογος, τ. λυκειάρχης και συγγραφέας.

Πηγη:Περιοδικό "ΠΟΝΤΙΑΚΑ"