Η ΣΩΝΙΤΣΑ

Πρόλογος  του Γιώργου Ζερζελίδη στην έκδοση της νουβέλας του «Η Σωνίτσα»

Προλογίζοντας τη νουβέλα του «Η Σωνίτσα», που εκδόθηκε το 1967, στην Αθήνα, ο Γιώργος Ζερζελίδης γράφει:

Τι τον ήθελε τον πρόλογο ένα διήγημα, θα ’λέγε κανείς· και πολλοί ίσως θα έβρισκαν δίκαιη την παρατήρηση. Το γεγονός όμως και μόνο, ότι και τούτο το διήγημα, που προσφέρομε σήμερα στους αναγνώστες μας, παρμένο από την παράδοση, είναι και γραμμένο σε τοπική ιδιωματική λαλιά της ποντιακής διαλέκτου και γι’ αυτό δεν έχει, σαν διήγημα, μόνο λογοτεχνικό, αλλά και γλωσσικό και λαογραφικό μαζί ενδιαφέρον, χωρίς αμφιβολία δικαιολογεί το προλόγισμά του όπως και το λεξιλόγιο που το συνοδεύει.
 Από την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάνης και την Ανταλλαγή των πληθυσμών (1922), η μετοικεσία των Ελλήνων του Πόντου στην Ελλάδα, έκρινε την τύχη και της ελληνικής ποντιακής διαλέκτου.

15 Αυγούστου 1950 .Ο Γιώργος Ζερζελίδης (πρώτος δεξιά) στο πανηγύρι της Εικοσιφοίνισσας

Μια αρχαιότυπη μητρική γλώσσα, που μέσ’ από χιλιετηρίδες κράτησε αναλλοίωτο και διέσωσε τον εθνικό χαρακτήρα των φορέων της στα μακρινά μεθόρια του ελληνισμού της Ανατολής, στον Πόντο, μεταφερμένη τώρα απ’ τη μια ήπειρο στην άλλη, ήταν καταδικασμένη πια ν’ ανήκει στην Ιστορία: Ύστερα’ από δυο ή τρεις γενεές οι Πόντιοι στην Ελλάδα, ήταν φυσικό ν’ αφομοιωθούν και γλωσσικά με τους γηγενείς και τους λοιπούς έποικους από τη Μικρασία. 
Το μοιραίο τούτο τέλος της ποντιακής διαλέκτου το διαφύγανε τυχαία μόνο τα ιδιώματα των περιφερειών Όφη και Τόνγιας της επαρχίας Τραπεζούντας, ως και το ιδίωμα της Ματσούκας — επαρχίας Ροδοπόλεως σε ορισμένα χωριά της, γιατί οι ελληνόφωνοι κάτοικοί τους, απόγονοι των εξισλαμισμένων Ελλήνων από τα χρόνια των διωγμών, σαν μωαμεθανοί το θρήσκευμα, δε θεωρήθηκαν στα 1922 ανταλλάξιμοι, έμειναν στη γενέτειρα, εξακολουθούν να ομιλούν τη γλώσσα των πατέρων τους, την ελληνοποντιακή, και θα την ομιλούν έως  το αόριστο μέλλον.

Χρέος υπέρτατο των Ποντίων, ιστορικό και εθνικό, πρόβαλε τώρα να τελεστεί το μεγάλο πνευματικό μνημόσυνο του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού του Πόντου. Και τελέστηκε κι εξακολουθεί να γίνεται εδώ και σαράντα χρόνια το μνημόσυνο τούτο, χάρη στην περισυλλογή, την έρευνα και μελέτη των ιστορικών και λαογραφικών στοιχείων και ιδιαίτερα των μνημείων λόγου της ποντιακής διαλέκτου και των ιδιωμάτων της, με τα διάφορα λαογραφικά περιοδικά, τις αυτοτελείς εκδόσεις, το ποντιακό θέατρο και γενικά τις λαογραφικές εκδηλώνεις των Ποντίων.

Η αξιολόγηση της μεγάλης αυτής προσπάθειας είναι έργο της ιστορίας και της επιστήμης της λαογραφίας. Είναι ωστόσο γνωστό, ότι η προσπάθεια αυτή δεν ανέπτυξε κι ανάλογη δραστηριότητα και δεν απέδωσε ίσως όσο θα έπρεπε και στον τομέα της καλλιέργειας του έντεχνου λόγου. Γιατί, θέλεις από την αντίληψη, ότι θα έπρεπε να προηγείται μακροχρόνια έρευνα, μελέτη και αποδελτίωση της ποντιακής διαλέκτου με τα πολλά τοπικά της ιδιώματα, βασισμένη στις λαογραφικές και γλωσσικές συλλογές, θέλεις από αδυναμία και φόβο δημιουργίας σύγχυσης, ο στίχος, ο θεατρικός λόγος, το διήγημα και κάθε άλλο λογοτεχνικό είδος — έστω και με λαογραφικό περιεχόμενο — θεωρήθηκαν αρχικά σαν αντιλαογραφικό είδος προσωπικής δημιουργίας και ξένο προς τα ανώνυμα και γνήσια δημιουργήματα του λαού. Και τούτο αντίθετα με την επίσημη γνώμη των εκπροσώπων της επιστήμης της γλωσσολογίας και λαογραφίας.

Σύμφωνα με τη γνώμη αυτή η ορθή άποψη του ζητήματος είναι ότι δεν είναι καθόλου άσκοπη η λογοτεχνική καλλιέργεια της ποντιακής διαλέκτου. Απλώς το ότι εκατοντάδες χιλιάδων ανθρώπων την αισθάνονται ως μητρική τους γλώσσα και ζουν μ’ αυτή τις αναμνήσεις τους, θα ήταν αρκετός λόγος για να γράφεται σ’ αυτή κάθε λογοτεχνικό είδος.

Απόσπασμα απο την "Σωνίτσα"

Ε μαύρα καιρούς! Ο Μουτάφ’ς ο Πέτρον, ο Τουβάρ-κουσης, ακόμαν τριάντα χρονών αρίφ’ς και κάποσα χρόνα κι άν’ μικτάρ’ς έτον ’ς ση Ζάβεραν.

’Σ έναν τρανόν ανέφορον, χίλα οργέας κι απάν’, ’ς σα δεξό του ποτάμι’ ’ς σην ανατολήν μερέαν εχτίγεν κάποτε η Ζάβερα. ’Σ ση μέσεν έναν ψηλόν τουμπίν, το Λευκέν’ με τον Κάστριον, ας σα δεξά του Ζευτήλ’ η μαχαλά, ας σα ζεβρά χαμελά του Δάβαρ’ η μαχαλά και ψηλά, ’ς σου Κάστρονος το πλευράν, το Λεφτοκαρέν’, πρώτα κι αρχής ντ’ έχτίγεν το χωρίον. Όλ’ οι μικτάρ’ εκεί ’ς σα χωρία ’ς σ’ Άνθεν τη Ματσούκαν, εγκαίριμοι και γεροντάδες αριφάντ’· κ' είνας ο Πέτρον απέσ’ ατουν, ακόμαν νέος, τελήκανλης παιδάς, επέρεν να ’φτάει το μικταρλούκ’. 
Ορτά — ποϊλης, χοντροκοπός κ’ εσμέρ’κον η θωρέα τ’ μετ’ έναν πουΐκ’, μαύρον σκοτίαν, λεγνόμακρον κι άμον καρτάλ’ φτερόν. Οάκερα και το λιπάσ’ν ατ’: Έναν μακρύν κουϊρουκλίν σαλβάρ’ μαύρον καραβόναν, τσοχένεν γελέκ’ και κοντέσ’, μεταξένεν ταραπουλούσ’ ζωνάρ’, ώρα με το κεστέκ' ’ς ση γούλαν ατ’, τοζλούκια με τα τσάπουλας ’ς σα ποδάρ’ ατ’ και φέσ’ με το πιδκίλ’ ’ς σο κιφάλ’ν ατ’. 
Όσα εβγαίν’νεν ας σ’ οσπιτ’ - μικτάρ’ς άνθρωπος—πάντα με το καλαμάρ’ ’ς σα μέσ’ ατ’ και το μουρμουλάρ’ το στουράκ’ ’ς σο χέρ’ εβγαίν’νεν. Ολίγ’ έσαν εκείνα τα χρόνα oι μικτάρ’ π’ έξεραν γράμματα και τεγμέ να ’βάλλ’ναν υπογραφήν με το χέρ’ν ατουν  oι πλέοι ατουν είχαν το μιχίρ’ ’ς σήν τσέπαν και μετ’ εκείνο επάτ’ναν την ιμζάν ατουν.

Ο Πέτρον ρωμαίικα γράμματα πα, όσον να δαβάζ’ το ψαλτήρ’, έξερεν και τούρκικα πα κάποσα έμαθεν δύο χειμων’κούς ’ς σου Σταματί’ το μεκτέπ’ Τιλί-τιλπάης κ’ εξερμένος ’ς σοι Ρωμαίοις και ’ς σοι Τούρκ’ς, πολλά χαβεσλούκ' είχεν ’ς σο μικταρλούκ’. Εγέν’τον πέντε χρόνα ατώρα ας σ’ υπάντρεψεν, τα πέντε πα μικτάρ’ς έτον και ’ς σ’ οσπίτ’ν ατ’ πα καλόν σειράν είχεν. Έναν ντο έτον, παιδία ακόμαν κ’ εχτέθεν κ’ είχεν ατο βαρύν καρδίαν · ατό έτον το τέρτ’ν ατ’. Ζατί άνθρωπος δίχως τέρτ’ ’κ’ ευρίεται κι αν.
 Ζατί άνθρωπος δίχως τέρτ' 'κ' ευρίεται κι αν ευρίεται πα, κάτ’ θά νουνίζ’ κ’ ευρίκ' κ’ ευτάει ατο τέρτ’. Άμα την ορθίαν, του Πέτρονος το τέρτ’ νούνιγμαν πα ’κ’ έσκωνεν, Ο κύρ’ς ατ’ κ’ η μάννα τ’ ακόμαν εζήν’ναν, άμα τσιπ γεροντάδες έσαν, οι μαύροι. Ο μικρόν αδελφός ατ’, ο Γιάννες, έτον με το θείον ατ’ ’ς σή Ρουσίαν κ’ ενούνιζεν, ’ς σο μοθόπωρον απάν’ να στείλ’ και παίρ’ παντρεύ’ ατον και σονλιατεύ’ τ’ οσπίτ’ν ατουν.

Σ σο Ψωμάρ’ απάν’ πα ο Ρυμέν’τς ο Γιώρ’ς, ο Σαλάκ’ς, άναυα τ’ εγεινού τα κορίτσα, είχεν κ’ είναν ορφανήν ανεψάν, του σ’χωρεμέν’ τ’ αδελφού ατ' παιδίν, τή Σωνίτσαν, Ο Πέτρον ο μικτάρ’ς, ιδέαν ’κ’ είδεν ατεν καμίαν, άμα η γυναίκα τ’ η Παρθένα, από μικροθέας έξερεν ατεν και πολλά πα εκούρφιζεν ατεν. 
Ατώρα ας έναν χρόνον κι αδά η χώρα πα έκουεν, όλ’ για την ανεψιάν του Σαλάκ’ έλεγαν. Έμορφον και προκομένον κορτσόπον, έλεγαν, να σαν που θα ’φτάει ατεν νύφεν. Ο Πέτρον πα εθέλεσεν να ελέπ’ άτεν κι ο ίδιον και τα Λαμπροήμερα, όνταν εχόρευαν ’ς σο Λεφτοκαρέν’ ’ς σου Αέρογλη τ' αλών’, εσκώθεν επήγεν κ’ εκείνος με τσοι φίλ’τς ατ’ ’ς ση Λαμπρής το χορόν - μικροί-τρανοί, όλ’ εκεί ετοπλαεύκουσαν — κι οτότε είδεν με τ’ ομμάτια τ’ κ’ εστόχεψεν ατεν:

—     Σαΐ-κι έμορφον κορίτσ’ η Σωνίτσα! ενούν’τσεν ο Πέτρον. ’Σ ση Ζάβεραν απέσ’ άρ’ ατέ έν’, αν έν’, ’ς σ’ εμέτερον το Γιάννεν κερά, είπεν εκείνος εκείνον κ’ εσέγκεν ’ς σο νι-έτ’ν ατ’, άμον το έρ’ται αδελφός ατ’ ας ση Ρουσίαν, να πάγ’νε ψαλαφούν ατεν._t

Αλλομίαν, ακόμαν ο Καλομηνάς ’κ’ εξέβεν έτον, αναχάπαρα ο Πέτρον κάποθεν έμαθεν, πως ότι τη Σωνίτσαν, ατός μαναχόν ’κ έ'ν’, άλλ’ πα έχν ατεν ’ς σ’ ομμάτ’ και ’ς σα σιμά πα θα πάγνε ψαλαφούν ατεν.

Το Σαλάκ’ το γέρον, κατιρτσήν άνθρωπον, έξερεν πως κολά ας σ’ οσπίτ’ν ατ’ ’κ’ ευρίκ’ ατον, εφέκεν ατον υστερνά κι άλλο αδά κι ακεί ’κ’ ετέρεσεν. Έστειλεν χαμάν τη γυναίκαν ατ’, την Παρθέναν, ’ς ση Σαλακίναν ’ς σο Ψωμάρ’, μίαν να ψαλαφά τη Σωνίτσαν, πριν πάγνε ψαλαφούν ατεν άλλ’, κ’ επεκεί - δεμένον δουλείαν - στείλ’ και παίρ’ τον αδελφόν ατ’ ας ση Ρουσίαν.

Άμα η Σαλακίνα, εύλογημέντσα, ξάι ’κ’ εληγόρεσεν, άμον ντ’ εληγόρεσεν ο Πέτρον ο μικτάρ’ς:

—  Πριχού να ρωτά την ανεψάν ατ’ς τη Σωνίτσαν και δίχως τη βουλήν τ’ αντρού ατ’ς, του Σαλάκ’, να δί’ λόγον ’κ’ επορεί, είπεν την Παρθέναν και εδέβασεν ατεν πλαν.