Είναι ανοιχτό λίγο το πλαίσιο, αν θέλετε, της διάλεξης. Απλώς βασίζεται σε μερικές ιδέες, οι οποίες μπορεί αρχικά να σας ξαφνιάσουν, το λέω και για τον φίλο μου, αλλά μετά στο τέλος, πολύ μετά στο τέλος, όπως θα έλεγε ο Κώστας, θα είμαστε μαζί.
Άρα όσους εκνευρίσουμε στην αρχή της διάλεξης, επειδή είναι λίγο δύσκολο το ύφος, μην ανησυχείτε, θα είναι και στην συνέχεια το ίδιο. Άρα είναι απλώς θέμα συνήθειας, μετά είναι και οι αντοχές.
Είναι λίγο παράξενο, αν θέλετε, να βάλουμε αυτόν τον τίτλο, που επιλέξαμε για αυτή την διάλεξη, γιατί θα δείτε ότι θα σας πάρω από το πρόσωπο. Είναι άλλη έκφραση στα ελληνικά, αλλά θα καταλάβετε σε λίγο.
Τι εννοώ; Εννοώ ότι όταν δεν είσαι ευγενής, προσπαθείς να είσαι ευγενικός. Όταν δεν είσαι του αθλήματος, είσαι αθλητικός. Όταν δεν είσαι του άθλου, είσαι του αθλήματος. Άμα σας τα πουν έτσι, χωρίς να σας προειδοποιήσουν - γι’ αυτό μάλλον με έβαλαν σε αυτήν την απόσταση - θα λέγατε τι εννοεί;
Άρα θα σας δώσω ένα παράδειγμα, χρησιμοποιώντας το θέμα της καινοτομίας, για να καταλάβετε τι εννοώ. Και θα δούμε πώς θα το μεταφέρουμε σαν δομή στο δικό μας το πλαίσιο εδώ . Πρώτα από όλα, ξέρετε, είναι πολλοί άνθρωποι που τους αρέσει να δημοσιεύουν. Μετά, σε άλλους αρέσει να έχουν πατέντες. Άλλους τους αρέσει να έχουν καινοτομίες. Άλλους τους αρέσει να έχουν εφευρέσεις.
Άρα για να καταλάβετε πώς πάει το κριτήριο, εγώ στους μαθητές μου - και είναι όντως μαθητές - τούς λέω: προτιμάς να έχεις εκατό πατέντες ή μια καινοτομία; Προτιμάς να έχεις εκατό καινοτομίες ή μια εφεύρεση;
Βλέπετε μόλις βάζετε αυτό το εκατό και μία είναι π.χ. ας πούμε λένε στα παιδιά είναι πολύ καλό να έχεις ένα μετάλλιο. Και μετά αρχίζουν τα προβλήματα του τύπου ‘είναι όλα τα ίδια;’ Και το βλέπετε μετά με τους μεγάλους αθλητές που λένε: εντάξει, δηλαδή έχει κάνει Παγκόσμιο έχει κάνει αυτό, αυτό, αυτό, λένε όμως: στους Ολυμπιακούς αγώνες δεν πήρα τίποτα.
Το λέει με ένα παράπονο. Και ξαφνικά αναρωτιόμαστε γιατί το λέει με αυτόν τον τρόπο. Άρα υπάρχει ένα άλλο ύφος. Χαίρομαι που είμαστε σε ένα ιστορικό σωματείο και έχει και την έννοια της καινοτομίας, εφόσον δεν το είχε σκεφτεί κάποιος συγκεκριμένα για να γίνει.
Είναι πάντοτε ενδιαφέρον, άμα το σκεφτείτε να είμαστε σε ελλαδικό χώρο και να κάνουμε καινοτομία κάτι το ελληνικό. Εμείς είμαστε στις σπάνιες χώρες. Δηλαδή, άμα πάτε σε μια άλλη χώρα και τους πείτε: θα κάνουμε μια καινοτομία και θα είναι της χώρας σας. Θα σας πει: μα, το ξέρουμε. Ενώ εμείς πρέπει να παλεύουμε και με το θέμα της λήθης.
Δηλαδή το Παγκράτιο είναι από τα πιο παλιά αθλήματα. Υπάρχουν καταγραφές ιστορικές και στην Ελλάδα θα γεννηθεί το 1996. Έχει ενδιαφέρον σαν ιδέα. Μην ανησυχείτε υπάρχουν κι άλλοι τομείς όπου έχουμε πράγματα από την αρχαιότητα και τελικά τα ανακαλύπτουμε πρόσφατα.
Υπενθυμίζω ότι ακόμα και οι Ολυμπιακοί Αγώνες που ξαναγεννήθηκαν στην Ελλάδα ήταν το 1896. Δηλαδή περιμέναμε κάμποσους αιώνες, για να πούμε ότι θα ήταν καλό να είναι στον χώρο που γεννήθηκαν. Δηλαδή αυτό έπρεπε να είχε και επιχείρημα. Υπάρχει πάντοτε αυτή η δυσκολία.
Το άλλο πρόβλημα που έχουμε στην Ελλάδα είναι το εξής: είναι ότι, άμα πούμε κάτι το ελληνικό και το πούμε εμείς, ξαφνικά δεν είναι καλό. Φαίνεται να είναι πιο εύκολο να είσαι φιλέλληνας παρά Έλληνας. Ελπίζω να το προσέξατε αυτό.
Π.χ. άμα ένας ξένος κάνει μια ταινία και την ονομάσει «300» έχει πολύ μεγάλη απήχηση. Άμα έκανε ακριβώς την ίδια ταινία ένας Έλληνας, θα του έλεγαν ποιες είναι οι απόψεις του. Ενώ θα είχε κάνει την ίδια ταινία. Άρα είναι πάνω-κάτω το πρόβλημα άμα το σκεφτείτε και για τον πόλεμο της Τροίας, έχουμε αυτό το θέμα γενικότερα.
Άρα θα μου πείτε από την άλλη πλευρά είναι λογικό, γιατί έχουν πέσει οι αξίες μας, δεν πιστεύουμε πια σε τίποτα, μας καταπατούν όλοι, είμαστε μια μικρή χώρα, ξέρετε αυτά τα κλασικά που ακούμε. Και ιδιαίτερα αυτήν την περίοδο. Βάζουμε στο πακέτο τις κρίσεις. Κρίσεις για όλα.
Άρα λέμε ότι υπάρχουν και αξιακές κρίσεις. Έχει ενδιαφέρον γιατί αυτός που έχει επινοήσει αυτήν την έκφραση, φαίνεται ότι είναι κόπανος από την αρχή. Γιατί άμα έχετε αξιακές κρίσεις, θέλει να πει ότι αλλάζετε αξίες, αλλά είναι πάλι αξίες. Άμα αλλάξετε αξίες, θα είναι πάλι αξίες. Άρα άμα το κοιτάξετε στο πλαίσιο της αξιολογίας, δεν έχει γίνει μια σοβαρή αλλαγή. Το θέμα είναι να μην έχετε πια. Όχι να έχετε κρίση αξιών.
Το θέμα είναι ότι τώρα πώς μπορεί να πούμε ότι ο Ελληνισμός μπορεί να μην έχει αξίες. Άρα εδώ είναι ένα πρόβλημα. Έχει ενδιαφέρον σε μια διάλεξη, ήμασταν στην Κρήτη μάλιστα. Μετά από μια διάλεξη μια δίωρη, έτσι μια μικρή διάλεξη χωρίς καμία ‘απάντηση διάλεξη’.
Μου κάνουν την ερώτηση η οποία ήταν πολύ απλή: για εσάς τι είναι ο Ελληνισμός; Υπενθυμίζω ότι το κοινό ήταν μόνο Έλληνες. Άρα ας αρχίσουμε λοιπόν από τον Ελληνισμό. Για να θέσουμε απλά τα θέματα, ο Ελληνισμός είναι ένα δώρο του Χρόνου στην Ανθρωπότητα. Άρα θα μου πείτε: γιατί να το κάνουμε τόσο αφαιρετικό και να μην πούμε απλώς είναι οι παλιοί που τελικά έγιναν αρχαίοι και μετά εμείς είμαστε η συνέχεια κ.λπ.
Είναι ότι άμα κάνετε αυτό το πράγμα, θα το κάνετε για οποιονδήποτε λαό. Δηλαδή είναι οι παππούδες μου, οι παππούδες των παππούδων μου θα βρω κάποιους παλιούς. Το θέμα είναι, γιατί υπάρχει αποδοχή. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι η Ανθρωπότητα βλέπει θετικά τον Ελληνισμό.
Για όσους πιστεύουν ότι αυτό είναι πολύ γενικό, αρκεί κάθε φορά να κάνετε το εξής τεστ: να μετρήσετε πόσους -ισμους, από όλους τους –ισμους που είχαμε ακούσει, και από μερικούς που θεωρούσαμε ότι ήταν αιώνιοι, έχουν μείνει. Και έχουν μείνει, προσέξτε, θετικά.
Άρα εδώ έχουμε ένα θέμα. Γιατί είναι μια αξία που είναι δύσκολο να την βγάλουμε. Δίνω ένα παράδειγμα στο σχήμα που έχετε εκεί πέρα. Βλέπετε έτος ιδρύσεως 1997, η Αρτέμιδα. Εμείς στην Ελλάδα, ξέρετε, έχουμε αντιπαράθεση για τα πάντα, άρα θα μπορούσα να σας πω: γιατί διαλέξατε αυτήν τη θεά και όχι άλλην.
Το ερώτημα, άμα το σκεφτείτε καλά, είναι ότι έχετε ‘Αθλητικός Σύλλογος Παγκρατίου Αθλήματος’ και στις τέσσερις λέξεις που χρησιμοποίησα τώρα, είναι τρεις – οι δύο έχουν κοινή ρίζα- οι οποίες υπάρχουν εδώ και αιώνες. Συν η άλλη που είναι ονομασία.
Η απεικόνιση δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Ο συμβολισμός περιφέρεται και εδώ, όταν βλέπετε το μείγμα. Η ελληνική σημαία με αυτό το σήμα και με την Παναγία και τον Χριστό, βλέπετε, είναι πάνω-κάτω το μείγμα της Ελλάδας. Άρα αν το βλέπετε διαχρονικά, τότε θεωρείτε ότι ήδη υπάρχει ένα κοινό πλαίσιο.
Αν το βλέπετε διαδοχικά, αναρωτιέστε πώς είναι η συνέχεια. Και αν θεωρείτε ότι είναι ακραίο, να αναρωτηθείτε: τι γυρεύετε εδώ. Τι εννοώ με αυτές τις αναφορές; Το θέμα είναι ότι δεν δίνουμε μεγάλη σημασία στα σύμβολα, γιατί χάνονται με τους αιώνες και εκφυλίζονται.
Στον Ελληνισμό, αν θυμάστε καλά, αρχικά είχαμε ένα πρόβλημα με την λέξη Έλληνας. Μετά είχαμε ένα πρόβλημα με την λέξη Ρωμιός, κάθε φορά είχαμε ένα πρόβλημα εμείς. Άρα μην ανησυχείτε, αυτό είναι διαχρονικό. Απλώς να θυμάστε ότι μόνο οι ζωντανοί έχουν προβλήματα.
Άρα στο θέμα του άθλου, θα μου πείτε γιατί δίνω τόσο μεγάλη σημασία στις λέξεις. Αυτό είναι ειδική αναφορά στους δασκάλους. Γιατί, ο δάσκαλος, όταν δεν είναι πια στον χώρο του αθλητισμού - εννοώ ως μέλος - αλλά αυτός που προετοιμάζει, θα ήταν ενδιαφέρον να δούμε ποια θα ήταν η λέξη που θα επιλέγαμε για αυτόν. Δηλαδή, αυτός που είναι γραμμένος εδώ κάνει έναν άθλημα. Ο δάσκαλος τι κάνει; Άμα πείτε ότι κάνει ένα άθλημα, δεν είναι σωστό. Γιατί δεν το κάνει πια υποτίθεται, εννοώ ας πούμε, δεν είναι στο πρωτάθλημα. Δεν παίζει ο ίδιος και προπονεί τους άλλους.
Εδώ βλέπετε ότι εμφανίζεται μια καινοτομία, η οποία είναι ότι οι μαθητές όλοι κάνουν άθλημα. Ο μόνος που δεν κάνει είναι ο δάσκαλος και είναι τον μόνο που σέβονται. Δηλαδή αυτό το ονομάζουμε - προσέξτε πώς θα το χρησιμοποιήσω, γιατί είναι στα μαθηματικά, δεν έχει την έννοια που έχει κλασικά στα ελληνικά - ο δάσκαλος - μην νευριάσεις Κωστή- είναι ο ανώμαλος. Δηλαδή τι εννοούμε ανωμαλία στα μαθηματικά; Όταν έχουμε μια αλλαγή τοπική, το λέμε ιδιομορφία. Όταν έχουμε μια αλλαγή ολική, το λέμε ανωμαλία. Ο δάσκαλος είναι ο ανώμαλος, γιατί είναι ο μόνος που είναι στον χώρο του αθλήματος και δεν αθλείται.
Και παρ’ όλα αυτά προκαλεί τον σεβασμό. Άρα μετά το θέμα ποιο είναι; Είναι όντως σεβασμός, είναι φήμη, ή είναι κλέος; Άρα ο σεβασμός είναι πολύ επικίνδυνος. Γιατί; Γιατί μερικές φορές οφείλεται στον φόβο. Σας το λέω αυτό, μπορεί βέβαια να σας ενοχλεί, γιατί χρησιμοποιείτε μερικές έννοιες, έτσι χωρίς να το σκεφτείτε αναγκαστικά σε τέτοιο βαθμό. Άρα πρέπει να σκεφτούμε το εξής. Άμα είναι η φήμη, η φήμη ας πούμε είναι ότι ο δάσκαλος ήταν πρωταθλητής τάδε, ή στην Ελλάδα, στα Βαλκάνια, στο Παγκόσμιο, όπου θέλετε. Αυτό εδώ είναι η φήμη, η οποία δεν είναι απαραίτητα συμβατή με αυτό που θα πω τώρα. Η φήμη είναι για αυτόν που είναι γνωστός από τους πολλούς και αποδεκτός από τους πολλούς.
Το κλέος είναι κάπως διαφορετικό και είναι πιο δύσκολο. Το κλέος είναι για αυτόν που είναι αποδεκτός από τους άξιους. Δίνω ένα παράδειγμα χειροπιαστό. Όλα αυτά, επειδή δεν ξέρω πόσα είναι τα μέλη, δεν τα παίρνετε προσωπικά. Άρα αν πάω σε έναν σύλλογο και δω, ας πούμε, ότι σε αυτόν τον σύλλογο, λέω τυχαία νούμερα, έχει 250 άτομα λέω: πολύ καλό.
Πάω σε έναν άλλον σύλλογο έχει 10 άτομα, λέω: εντάξει. Πρώτο κριτήριο, εδώ είναι η φήμη. Μετά πάω σε έναν άλλο σύλλογο και μου λέει, ας πούμε ο Παναγιώτης, αυτός είναι δάσκαλος. Αλλά δεν μου λέει πόσα μέλη είναι, ούτε εγώ τον ρωτάω. Εγώ αυτό που θέλω να ξέρω είναι, αν ένας δάσκαλος ονομάζει δάσκαλο έναν άλλον.
Αν δεν τον ονομάζει, και μου λέει απλώς ότι έχει πολλά μέλη, εγώ ξέρω σε ποια κατηγορία είναι. Αν τον ονομάζει, δεν ρωτάω πόσα μέλη είναι. Το λέω αυτό βέβαια και στους γονείς, γιατί μερικές φορές μπερδεύονται και οι γονείς και λένε: θα πάω το παιδί μου εκεί όπου έχει πολύ κόσμο. Εκεί όπου έχει πολύ κόσμο, να θυμάστε ότι υπάρχουν και πολλοί κόπανοι.
Δίνω ένα παράδειγμα εκτός τομέα, το οποίο έγινε σημαντικό. Είναι το παράδειγμα του Καραθεοδωρή. Για να καταλάβετε σε ποιο πλαίσιο κινούμαι. Ο Καραθεοδωρή πήγε στην Γερμανία, επειδή δεν είχε καμία σχέση με τη Γερμανία. Πήγε στην Γερμανία, επειδή δεν είχε κανένα οικογενειακό πλαίσιο στη Γερμανία. Δεν πήγε στην Γερμανία, για να πάει σε ένα σπουδαίο Πανεπιστήμιο.
Αλλά πήγε στο Göttingen, που ήταν ένα μικρό Πανεπιστήμιο τότε, αλλά υπήρχαν δύο τεράστιοι δάσκαλοι οι οποίοι ήταν ο Klein και ο Hilbert. Το ενδιαφέρον αυτής της προσέγγισης είναι το εξής: στην εποχή του, κανένας από τους γονείς που είναι εδώ δεν θα ήθελε να ήταν ο γονιός του.
Διότι ο Καραθεοδωρή στα 27 του δούλευε ήδη. Ήταν μηχανικός. Ξαφνικά τα παρατάει όλα και λέει τώρα χρειάζομαι δάσκαλο. Και ξαναρχίζει από το πρώτο έτος. Σε άλλη χώρα. Ο Καραθεοδωρή μιλάει από τότε που γεννήθηκε ελληνικά και γαλλικά και πάει σε μια χώρα όπου μιλάνε γερμανικά. Βλέπετε όλα αυτά είναι εντελώς φυσιολογικά. Γιατί σας το λέω αυτό;
Γιατί μετά από χρόνια, το μόνο που θυμόμαστε για εκείνη την εποχή είναι τους δύο δασκάλους που επέλεξε ο Καραθεοδωρή. Γιατί αυτοί έχουν αφήσει όνομα για την Ανθρωπότητα και όχι μόνο για την εποχή. Ενώ βέβαια εκείνη την εποχή θα μπορούσαν οι γονείς του να του πουν: μην πας. Εδώ είναι ακριβώς το ίδιο θέμα που έχουμε. Πολύ συχνά αναρωτιόμαστε αν η Ελλάδα αξίζει ως κράτος.
Είναι λανθασμένη προσέγγιση. Διότι δεν ήμασταν ποτέ, ούτε είμαστε, ούτε θα είμαστε. Γιατί εμείς έχουμε μια πολύ ειδική σχέση με το κράτος και λέμε σήμερα με την λωρίδα.. Αν το κράτος ήταν θετικό για τους Έλληνες, το πρώτο πράγμα που θα έπρεπε να κάνει, είναι να αλλάξει όνομα, για να καταλαβαίνουμε ότι είναι θετικό. Τι εννοώ με αυτό; Αυτός που καταδίκασε τον Προμηθέα, που είναι ένα σύμβολο για μας, είναι ο Δίας. Και χρησιμοποίησε δύο εργαλεία: Το ένα λέγεται Κράτος και το άλλο λέγεται Βία. Να θυμηθείτε επιπλέον την πρόταση του Keynes, ο οποίος λέει ότι το κράτος είναι αυτό που έχει το μονοπώλιο της βίας.
Σας το λέω σε αυτό το πλαίσιο εδώ, γιατί μπορεί να μου πείτε, πώς σχετίζεται με το θέμα της βίας. Γιατί είναι πολλοί που αναρωτιούνται αν ένα άθλημα που εμπεριέχει βία, είναι σωστό ή όχι για την εξέλιξη. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι το εξής: Είναι ότι η Ελλάδα δεν είναι μόνο μια χώρα ή ένας χώρος, είναι και ένας χρόνος.
Αυτός ο χρόνος σχετίζεται με τον Ελληνισμό. Στον Ελληνισμό, το θέμα της πάλης είναι πάρα πολύ σημαντικό. Και γι’ αυτό έχει μείνει η φράση ‘το παλεύουμε για κάτι’, ως μια θετική έννοια. Έχει ενδιαφέρον, γιατί ακόμα και αυτοί που το λένε, δεν έχουν ιδέα βέβαια για πάλη.
Αλλά το παλεύουν. Όταν λέτε ‘πώς πας;’ σε κάποιον και δεν έχει τίποτα να σας πει, λέει: το παλεύουμε. Συνήθως χρησιμοποιεί τον πληθυντικό. Μετά αναρωτιέστε αν παλεύουν οι άλλοι γι’ αυτόν και αν το παλεύει κι αυτός. Αν πάλευε μπορεί και να το βλέπαμε. Αν δεν το βλέπετε όμως, το παλεύει. Αυτές οι εκφράσεις μετά σιγά-σιγά εκφυλίζουν τις έννοιες.
Η αντιπαλότητα, αντιμετωπίζω. Πώς αντιμετωπίζω μια κατάσταση; Είναι πολλοί από εμάς που στην αντιμετώπιση χρησιμοποιούν μόνο την έννοια του μετώπου.
Στις πολεμικές τέχνες, το μέτωπο είναι απλώς ένα σημείο επαφής. Άρα όλοι ασχολούνται με το μέτωπο. Αλλά να ξέρετε ότι, άμα δεν υπάρχει τίποτα πίσω από το μέτωπο, το μέτωπο είναι απλώς μια επαφή.
Και οι επαφές δεν είναι σχέσεις. Κατά συνέπεια καταρρέουν. Αυτό λοιπόν που μας αφορά εδώ είναι το εξής: γιατί ο Ηρακλής έκανε άθλους και δεν έκανε αθλήματα; Θα μπορούσαμε να λέμε τα αθλήματα του Ηρακλή. Ξέρετε εμείς τώρα είμαστε τόσο μεταμοντέρνοι, που θα πούμε και κάποιος θα το βρει αυτό, θα πει: ναι, να λέμε αθλήματα για να μην σοκάρουμε τα παιδιά.
Τι σημαίνει άθλος; Δηλαδή, άμα ρωτούσα τώρα στα παιδιά, βέβαια θα νευρίαζε πολύ η δασκάλα - αλλά τέλος πάντων αντέχει, βλέπω - άμα ρωτούσα στα παιδιά ακόμα και στην κόρη της - που την βλέπω σε διάφορες φωτογραφίες εδώ - τι είναι άθλος; και δώσε μου ένα παράδειγμα από άθλο.
Όταν λέω τα παιδιά, για όσους δεν με ξέρουν, είναι ότι κάνω την ερώτηση στους μεγάλους, αλλά να μην φαίνεται. Έτσι νιώθουν ότι είναι απαλλαγμένοι από την απάντηση, μετά καταλαβαίνουν ότι τους αφορά, μετά ξέρουν ότι δεν έχουν ιδέα ποια απάντηση θα δώσουν και ελπίζουν κάποιο παιδί να πει και κάτι. Σας λέω όλα τα στάδια πριν φτάσετε στην κατάθλιψη. Ο άθλος, ρωτάω τώρα. Πόσες φορές για όσους αθλούνται χρησιμοποιούν την λέξη άθλος σε όλη τη ζωή τους;
-Θεωρώ πολλές.
- Θεωρείς. Αυτό το ‘θεωρώ’ είναι όπως σχέση με το ‘πιστεύω’. Άρα θεωρώ, πιστεύω, νομίζω, τι ήθελα και το πίστεψα.
-Τα δικά μου παιδιά το λένε, πάντως.
- Ναι, μπορεί γιατί σε αντιμετωπίζουν. Άρα εννοώ τι; Το πιο σπουδαίο σαν ρίζα είναι ο άθλος. Ο άθλος μετά, όταν εκφυλίζεται, γίνεται το άθλημα. Όταν εκφυλίζεται ακόμα πιο πολύ, γίνεται αθλητικό και μετά μιλάμε για αθλητισμό. Μετά, αν θέλουμε να το ξε-φτυλίσουμε, επειδή έχει εκφυλιστεί, το ξαναβάζουμε, πιο πάνω και λέμε πρωταθλητισμό. Λέμε, κοιτάξτε τώρα το γελοίο της υπόθεσης, ας πούμε ποιος ήταν πιο πρώτος από τον Ηρακλή. Διότι υπάρχει μια διαφορά.
Ο άθλος είναι: ή τον κάνεις ή δεν τον κάνεις. Δεν είναι ότι τον κάνεις με τόσο βαθμό. Ο άθλος για όσους δεν το έπιασαν με την πρώτη, τώρα το λέω γι’ αυτούς που έχουν έρθει από τα φροντιστήρια, είναι ή μηδέν ή είκοσι. Άρα δεν το λέμε πια μηδέν και είκοσι. Λέμε: το έκανες ή δεν το έκανες; Το παλεύουμε. Εκεί πέρα καταλαβαίνεις ότι ‘το παλεύω’ σημαίνει ότι δεν το έκανε. Γιατί αλλιώς θα έλεγες: το έκανα.
Στον άθλο λοιπόν βλέπετε ότι έχουμε ένα αξιοκρατικό πλαίσιο και έχει ενδιαφέρον όταν κάνουμε αξιολογήσεις και λέμε ότι λειτουργούν αξιοκρατικά. Μόνο αξιοκρατικά δεν λειτουργούν οι αξιολογήσεις.
Διότι είναι μια αυθαίρετη κλίμακα, πάνω στην οποία βάζουμε τους ανθρώπους, για να μπορούμε να τους βάλουμε στο ίδιο επίπεδο. Από τη μια μεριά, λέμε ότι αυτό υπάρχει, το πρώτο πράγμα που κάνουμε είναι ότι βάζουμε τις γυναίκες με τους άντρες, μετά βάζουμε το βάρος, μετά βάζουμε διάφορα, το ύψος.
Βέβαια δεν βάζουμε ακόμα την εγκεφαλική μάζα, που θα ήταν ένα κριτήριο. Μετά από μερικά σοκ. Τι εννοώ μ’ αυτό. Εννοώ ότι, ας πούμε ότι θέλετε να αξιολογήσετε τον Ελληνισμό. Ας κάνουμε μια καινοτομία, εντάξει; Και ας πούμε ότι ο Ελληνισμός κάνει κι αυτός ένα άθλημα εδώ και χρόνια. Διαλέξτε όποιο θέλετε. Και λέω ο Ελληνισμός είναι πρωταθλητής;
Γιατί, αυτό που δεν αντιλαμβανόμαστε, νομίζω ότι τώρα θα το πω πιο απλά και πιο λαϊκά, είναι ότι πρωταθλητής είναι ο πρώτος από όποιον να ‘ναι. Η ιδέα αρχικά με το ‘αθλητής’ είναι αυτός που κάνει τον άθλο. Άρα όταν κάνεις τον άθλο, είναι απλώς ότι το έκανα ή δεν το έκανα. Δηλαδή, όταν ο Θησέας πρέπει να τραβήξει κάτι, για να βγει από κάπου και δεν το έχει κάνει, δεν το έχει κάνει.
Όταν το έκανε, το έκανε. Αυτό το πράγμα, αυτό το κριτήριο είναι απλώς, βλέπετε, το θέμα της ικανότητας. Άρα έχουμε περάσει από το ‘ικανότητα-ανικανότητα’ στο ‘μπορούν όλοι ως ένα βαθμό’. Και το θέμα είναι ότι, άμα μπορούν όλοι ως ένα βαθμό, τότε λέμε ότι το πέτυχαν.
Μετά, έχει ακόμα πιο ενδιαφέρον, βάζουμε το πλαίσιο του διαγωνισμού. Ας πούμε ότι πέφτετε σε μια σειρά όπου δεν είναι πολύ καλοί οι άλλοι παίχτες, εσείς βγαίνετε πρώτος, κερδίζετε το διαγωνισμό, είστε πρωταθλητής. Άρα γιούπι. Μετά σιγά-σιγά τι γίνεται, λέτε ‘ελπίζω να πέσω σε αυτή τη σειρά. Εντάξει, κάνετε και το σταυρό σας. (το δείχνει). Ο Θεός είναι μεγάλος. Και λέτε άμα πέσω στην άλλη σειρά που είναι ο άλλος, που είναι η μπουλντόζα του αθλήματος, στον πρώτο γύρω θα μου πουν ‘γεια σου’.
Ενώ εγώ θα ήθελα να κάνω κάτι. Έχει ενδιαφέρον, ας πούμε και στο body-building, που φαίνεται να είναι εντελώς χυδαίο για μερικούς. Εμένα μου άρεσε μια φορά, ήταν ο Arnold που έκανε μια συνέντευξη, να δείτε ότι είμαι δεκτικός, ακούω από διάφορα και το πιο εντυπωσιακό που είχα ακούσει είναι το εξής: είναι ότι είχαν κάνει την επίδειξή τους όλοι οι άλλοι και μπαίνει ξαφνικά αυτός και ξαφνικά φεύγουνε οι άλλοι.
Αυτή ήταν για μένα η πιο ωραία αξιολόγηση σε επίπεδο αξιολογίας. Δηλαδή, ο άλλος τον είδε και μόνο που τον είδε, πριν κάνει την επίδειξη, λέει: παιδιά δεν είμαστε στην ίδια κατηγορία, κάποιο λάθος έχει γίνει.
Και γι’ αυτό έφυγα και στην πραγματικότητα κέρδισε τον διαγωνισμό με πολύ ελάχιστους διαγωνιζόμενους. Γιατί οι άλλοι είπαν φαίνεται, τι να κάνουμε. Βέβαια εδώ φαίνεται, βλέπετε, είναι διαφορετικό. Εδώ θα ήταν πολύ ενδιαφέρον, φανταστείτε τώρα άμα σας έλεγα κάτι του τύπου Παγκράτιο. Μπαίνουν οι δυο αθλητές, βλέπουν ο ένας τον άλλον, ας πούμε ότι φαίνεται, ο ένας χαιρετάει τον άλλον, του λέει ευχαριστώ πολύ που σε γνώρισα και φεύγει. Δίνω ένα παράδειγμα πιο χειροπιαστό.
-Υπάρχει στο Παγκράτιο, έχει αποδειχτεί.
Ναι, οτιδήποτε λέω, κάνω ότι είναι θεωρητικό. Μετά όσοι ξέρουν, το παίρνουν ποσοστιαία. Ένα άλλο παράδειγμα, έρχεται βέβαια από την Ανατολή, από την Άπω Ανατολή. Είναι ένα πολύ ωραίο παράδειγμα, γιατί μας δίνει ένα κριτήριο το πώς αλλάζουμε την έννοια του Δασκάλου σε έναν τομέα, ενώ φαίνεται να μην είναι ο ίδιος.
Δίνω ένα παράδειγμα. Έχει έναν άνθρωπο που περπατάει σε έναν δρόμο, ξαφνικά υπάρχει μια γέφυρα και βλέπει έναν άλλον, ο οποίος τον σπρώχνει την ώρα που πάει να περπατήσει, πάνω στη γέφυρα και του λέει: η γέφυρα είναι δική μου, θα περπατάς όποτε θέλω εγώ, γιατί με ενοχλείς; Άρα αυτός επιμένει και τελικά του λέει, θα κάνουμε μονομαχία αύριο.
Τώρα αυτός, το παράδειγμα είναι με kung fu, πάει να δει έναν Δάσκαλο του kung fu. Του λέει κάποιος με έχει προκαλέσει, αύριο θα γίνει μονομαχία και εγώ θα πεθάνω - δεν ξέρω. Και τον ρωτάει ο Δάσκαλος του kung fu: υπάρχει ένας τομέας όπου έχεις Kung, δηλαδή που έχεις ένα υψηλό επίπεδο; Και λέει ναι.
Έχω ένα πολύ υψηλό επίπεδο, όταν φτιάχνω τσάι. Τώρα βέβαια για τους Έλληνες που δεν έχουν καθόλου γνώσεις, σ’ αυτό τον τομέα, σας φαίνεται εντελώς εξωπραγματικό. Αν κοιτάξετε λίγο περισσότερο τον τομέα, θα καταλάβετε ότι το τσάι έχει κάποια σχέση. Και του λέει: είναι πολύ απλό.
Την επόμενη ημέρα θα πας και θα κάνεις την διαδικασία του τσαγιού, μπροστά του, χωρίς όμως να φοβηθείς. Και του λέει, μα δε θα φοβηθώ; Λέει: αν πραγματικά έχεις το Kung στο τσάι δεν θα φοβηθείς. Άρα πηγαίνει λοιπόν την επόμενη μέρα και κάνει τη διαδικασία του τσαγιού μπροστά στον άλλον. Και όταν τον βλέπει ο άλλος, του λέει: τώρα θα σε ακολουθώ, Δάσκαλε.
Η μεγαλύτερη νίκη που μπορεί να έχετε είναι αυτή που κερδίζετε χωρίς μάχη. Άμα πάρετε το πολύ απλοϊκό που λέει: πρέπει να νικήσεις, μη σταματάς ως το τέλος…, εντάξει αυτό είναι καλό για τα βουβάλια. Αλλά σε ανώτερο επίπεδο πνευματικό, νομίζω ότι δείχνει το παράδειγμα και ο Χριστός, την αντιπαλότητα την διαχειρίζεται κάποιος με την πνευματικότητα.
Στο χώρο των πολεμικών τεχνών θα μου πείτε, είναι όντως σωστό; Κι όμως θα δείτε σε βάθος χρόνου βέβαια, σπάνια όταν είναι μόνο το πρωτάθλημα, μετά όταν διαρκεί, είναι μερικά ονόματα που μένουν και μερικά ονόματα, απλώς τους λέμε, πρωταθλητές της εποχής. Δηλαδή είναι μερικοί που είχαν κερδίσει το πρωτάθλημα, αλλά μετά εξαφανίστηκαν παντελώς και είναι οι άλλοι και αυτοί είχαν κερδίσει το πρωτάθλημα. Άρα αξιολογικά ήταν το ίδιο επίπεδο, άρα μετά από χρόνια, τους θεωρούμε ότι έχουν αλλάξει τον τομέα.
Είναι όντως Δάσκαλοι. Αυτή είναι η διαφορά. Τη μία την ονομάζω συγχρονική, άρα είναι ο καλύτερος της εποχής, του χρόνου, της χρονιάς. Και οι άλλοι είναι διαχρονικοί. Άμα θέλετε να πετύχετε έναν άθλο πρέπει να είσαστε στον τομέα της καινοτομίας. Η καινοτομία, θα μου πείτε, πώς λειτουργεί;
Είναι λίγο δύσκολο έτσι άμα το πάρουμε αφαιρετικά. Αλλά θα ήθελα να σας δώσω ένα παράδειγμα χειροπιαστό. Όλοι ξέρετε το άλμα εις ύψος και ξέρετε τώρα πώς πηδάνε οι αθλητές. Οι αθλητές πριν δεν πηδούσαν έτσι, είναι η λεγόμενη τεχνική του Fosbury. Πριν το Fosbury δεν πηδούσαν έτσι, πηδούσαν μέσα όπως λέμε εμείς κι όχι απ’ έξω.
Άμα το σκεφτείτε ορθολογικά, θα πείτε: όντως, όταν βλέπετε πώς πηδούσαν πριν και μετά, λέτε: δεν έχει καμία σχέση το ένα με το άλλο. Να ξέρετε όμως ότι η πιο μεγάλη καινοτομία στον τομέα είναι απλώς η εισαγωγή του στρώματος. Άμα πηδήξετε μια φορά με Fosbury πάνω σε άμμο, θα πηδήξετε μία φορά.
Άρα σημαίνει τι; Σημαίνει ότι ξαφνικά, κάποιος του τομέα σκέφτηκε ότι, άμα θέλουμε να πάμε ακόμα πιο ψηλά, από οποιαδήποτε τεχνική, μήπως πρέπει να σκεφτούμε ποια είναι η υποδοχή; Αυτό το θέμα είναι πάρα πολύ σημαντικό και θυμίζει, αν θέλετε, ένα κριτήριο καινοτομίας και είναι το κριτήριο του Da Vinci.
Ο Da Vinci να θυμάστε ότι την ώρα που σκεφτόταν την πτητική μηχανή, πρώτον κανένας άλλος δεν το σκεφτόταν - σιγά μην το σκεφτόταν - και την ώρα που η κοινωνία του δεν σκεφτόταν την πτητική μηχανή, ο Da Vinci αναρωτιόταν πώς προσγειώνεσαι. Γιατί λέει: πες ότι το έκανες, είσαι πάνω.
Πες ότι δεν το έκανες, είσαι κάτω. Δεν πειράζει, δεν το έκανες, θα μείνεις εκεί. Το θέμα είναι πες ότι το έκανες, τα κατάφερες είσαι πάνω. Τώρα πώς προσγειώνεσαι; Είναι ένα ερώτημα που θα πρέπει να κάνετε στον εαυτό σας, πριν απογειωθείτε. Καταλάβατε; Δηλαδή είναι κρίμα να πείτε πού είναι το αλεξίπτωτο, εφόσον είστε επάνω. Πρέπει να το πάρεις από πριν. Εδώ είναι πάλι το ίδιο θέμα, το θέμα της προπόνησης.
Η προπόνηση έχει τεράστια σημασία και δυστυχώς για όσους έχουν ελάχιστη πνευματικότητα, αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι ο αγώνας. Έχει ενδιαφέρον γιατί λέμε ότι είμαστε στον αθλητισμό, είμαστε αθλητικό σωματείο, είμαστε αθλητές και πρωταθλητές.
Αλλά, κάνουμε αγώνα. Αλλά το θέμα είναι γιατί δε λέμε αγωνιστές. Ενώ λέμε πρωταγωνιστές. Έχει ενδιαφέρον, γιατί συνήθως τώρα στο επίπεδο το ελληνικό, πρωταγωνιστής είναι ηθοποιός. Και πάλι θα ήταν ωραίο αν ήταν αληθινό, δηλαδή ‘ήθος’ και ‘ποιώ’.
Τέλος πάντων, το αφήνουμε. Η ιδέα λοιπόν ποια είναι; Γιατί να λεγόμαστε αγωνιστές; Αυτό το θεωρούμε λίγο βαρύ, είναι πολύ. Ενώ ότι παίζουμε αγώνα, ναι. Ας πούμε ότι παίζουμε θέατρο. Αλλά ποιος θα τολμούσε να πει παίζουμε πραγματικότητα; Ενώ μόνο όταν παίζουμε πραγματικότητα, παράγουμε μια πράξη. Ενώ όταν παίζουμε θέατρο, κάνουμε κινήσεις. Το άλλο πρόβλημα, το είχανε θέσει σαν προβληματισμό, είναι το εξής: το πρώτο χτύπημα. Το πρώτο χτύπημα στον τομέα δεν είναι πια σημαντικό. Γιατί πάνω-κάτω όταν έχουμε δύο - εγώ θα τους ονομάζω αγωνιστές, για να μην νομίζετε ότι είναι του τομέα σας, έτσι για μην έχουμε προβλήματα, για να μην το παίρνετε στραβά - όταν έχουμε δύο αγωνιστές, δεν μπαίνουμε ποτέ στη διαδικασία του κανόνα.
Πρώτο χτύπημα, σταματάμε. Πέθανες. Επειδή το έχουμε κάνει, έχουμε και μάρτυρα. Αυτό που προσέχουμε είναι το εξής: άμα πείτε σε δύο αγωνιστές: κάντε κανονικά τον αγώνα, θα δείτε ότι θα κάνουν πολλά χτυπήματα. Άμα τους πείτε: αλλάζουμε τον κανόνα. Ένα χτύπημα, θάνατος. Ξαφνικά θα δείτε ότι θα μεγαλώσει η χρονική περίοδος πριν το πρώτο χτύπημα.
Έχουν δικαίωμα μία ζωή, όχι δύο. Είναι αυτό που κάνουν τα παιδιά, συνήθως τα αγόρια, όταν παίζουν αυτά τα ηλεκτρονικά κάνουν ένα παιχνίδι, αλλά έχουν δικαίωμα εφτά ζωές. Άρα πάνω-κάτω παίζουν όπως να ‘ναι έως τις έξι, στην έβδομη παίζουν διαφορετικά, σου λέει μετά τέλειωσε.
Ενώ το πρόβλημα με τη ζωή είναι ότι μας έχουν δώσει μία. Άρα εκτός αν νομίζετε ότι είστε γάτα, έχουμε ένα πρόβλημα. Γιατί θεωρώ ότι είναι σημαντικό, στις πολεμικές τέχνες το θέμα του άθλου. Για μένα, ο πρώτος άθλος που υπάρχει στις πολεμικές τέχνες είναι, οτιδήποτε και να γίνει να είσαι ζωντανός.
Τεράστιο θέμα. Γιατί; Γιατί μόνο όταν είσαι ζωντανός σε μία μάχη, μπορείς να είσαι αγωνιστής σε έναν πόλεμο. Προσέξτε, δεν το λέω με μία πολεμική έννοια, μην το παίρνετε στραβά, το λέω απλώς σε έναν συνεχόμενο αγώνα. Τι να το κάνω εγώ αν έχω κάποιον που είναι πολύ καλός τη Δευτέρα, και την Τρίτη έχει πεθάνει.
Άρα, εκτός από την περίπτωση που περιμένω την άλλη Δευτέρα για να ξανάρθει, έχω ένα πρόβλημα. Αυτό που με ενδιαφέρει λοιπόν είναι η έννοια της συνέχειας. Τώρα σε σχέση με το Παγκράτιο έχουμε ένα θέμα με την έννοια της συνέχειας. Υπάρχει κάτι που είναι από την αρχαιότητα, ξαναεμφανίζεται κι αναρωτιόμαστε μετά αν μπορούμε να προσδιορίσουμε μια τροχιά, μια πορεία που να το συνδέει. Άρα έχει ενδιαφέρον γιατί από τότε που έχουμε βρεθεί, έχουμε κάνει διάφορες συζητήσεις, όχι με σας και με άλλους. Έχει ενδιαφέρον γιατί η πρώτη αντίδραση που έχουν, οι μη γνώστες, είναι: μα είναι οι ίδιοι κανόνες; Έχει ενδιαφέρον η πρώτη προσέγγιση, δηλαδή λένε: είναι αυτό το πράγμα, μοιάζει με αυτό ή λέμε ότι είναι ακριβώς το ίδιο.
Η πρώτη παρατήρηση είναι αν είναι οι ίδιοι κανόνες, λες και υπάρχουν πολλά αθλήματα που έχουν κρατήσει ακριβώς τους ίδιους κανόνες από τότε που γεννήθηκαν. Μόνο και μόνο αν πάρετε αθλήματα που είναι ακόμα πιο πρόσφατα, υπάρχουν ολόκληρες επιτροπές-ομοσπονδίες που καθορίζουν πώς θα αλλάξουν μερικοί κανόνες.
Άρα είναι σαν να σας έλεγα, ας πούμε στο μπάσκετ, επειδή δεν είναι πια ο ίδιος κανόνας τώρα σε σχέση μ’ αυτό που έγινε πριν μια δεκαετία. Δεν έχει καμία σχέση το ένα με το άλλο. Άρα βλέπουμε ότι μπαίνουμε συνήθως στο κανονιστικό. Το άλλο πρόβλημα είναι το εξής: αν προσπαθούμε να παρουσιάσουμε το Παγκράτιο, απλώς ως ένα άθλημα, μπορεί και να έχουμε διάφορα προβλήματα ανταγωνισμού. Άρα ρωτάω, τώρα να σας το θέσω αλλιώς, να έρθω λίγο πιο κοντά στον Παναγιώτη, έμμεσα βέβαια: ποιο από τα αθλήματα που γνωρίζουμε μπορεί να ονομαστεί άθλος;
Τώρα το παίρνουμε ανάποδα. Η ιδέα ποια είναι; είναι ότι μερικές φορές η διαφορά είναι τόσο μεγάλη που δεν την αντιλαμβανόμαστε ούτε εμείς. Και πρέπει κάποιος άλλος να έρθει και να πει: μα δεν βλέπεις ότι είναι τεράστια η διαφορά; Και δεν έχει καμία σχέση το ένα με το άλλο.
Τα κριτήρια πώς είναι; Ας πούμε ότι θέλουμε να μπούμε σε ένα πλαίσιο συμβατικό και αναρωτιόμαστε πώς θα μπούμε σε αυτό το πλαίσιο. Ένα κριτήριο είναι να έχουμε κοινά σημεία.
Δίνω ένα παράδειγμα, άμα πάρετε ένα άθλημα σχετικά κλασσικό, θα δείτε ότι από την μορφολογία του ανθρώπου μπορείτε πάνω-κάτω να προβλέψετε τι είναι ο τομέας του. Εντάξει; Δηλαδή άμα δείτε μπούτια τεράστια, θα σκεφτείτε την ποδηλασία, π.χ., διότι υπάρχουν διάφορες ασυμμετρίες. Άμα δείτε μία ασυμμετρία στους μυς, δεξί-αριστερό, πρέπει να σκεφτείτε κάτι όπως είναι το τένις.
Όταν βλέπετε μια απόλυτη συμμετρία είναι πάλι άλλο. Δίνω τώρα το παράδειγμα του δεκαθλητή. Ο δεκαθλητής έχει ένα πρόβλημα εξαρχής. Είναι ότι μοιάζει με όλους, αλλά κανένας δεν του μοιάζει. Δηλαδή ποιος μοιάζει στο δεκαθλητή; Ένας άλλος δεκαθλητής. Γιατί; Γιατί κάνει δέκα αθλήματα και πολλά από αυτά τα αθλήματα, αντικρούουν το ένα το άλλο. Καταλάβατε;
Φέρνω ένα παράδειγμα. Ας πούμε ότι κάνετε σφαίρα. Στη σφαίρα είναι πολύ καλό να έχετε ένα χαμηλό κέντρο βάρους, μια μεγάλη μάζα, μια γρήγορη περιστροφή. Κι άμα τα βάλετε τώρα όλα αυτά και θέλετε να κάνετε άλμα εις ύψος, λες: τώρα αυτά τα πράγματα πώς θα τα σηκώσω εγώ εκεί πάνω και πώς θα περάσω από κει πάνω;
Γι’ αυτό, όπως ξέρετε, δεν βλέπετε και πολλούς να κάνουν σφαιροβολία και να κάνουν μετά άλμα εις ύψος. Δεν είπα καν εις μήκος, γιατί εκεί μπορεί να χρησιμοποιήσουν την αδράνεια, η οποία θα μετατραπεί σε κινητική ενέργεια. Το θέμα είναι ότι το βάρος είναι πολύ σημαντικό.
Σας δίνω αυτά τα παραδείγματα για να καταλάβουμε το εξής, μέσα στο πλαίσιο που έχετε και εσείς, είναι τι συγκρίνουμε και αν είναι συγκρίσιμο. Ξαναπαίρνω τον δεκαθλητή. Λέω θα συγκρίνω τους μύες μου στο πάνω μέρος. Tο συγκρίνω με έναν άλλον αθλητή, λέω εντάξει δεν έχει και πολλά, μετά στο κάτω, δεν έχει και πολλά, εκεί πέρα στον κορμό δεν έχει και πολλά και μετά λες: αυτός είναι αθλητής;
Τώρα άμα πάρετε έναν άλλον που έχει μια διαφοροποίηση, θα δείτε ότι όταν τον βάζετε να κάνει τα δέκα αθλήματα, δεν τα καταφέρνει. Δίνω ένα άλλο παράδειγμα αξιολόγησης. Άμα έχετε δέκα αθλήματα και είστε και στα δέκα μέτριοι, είστε ήδη καλοί. Οι περισσότεροι από εμάς άμα τους βάλετε δέκα αθλήματα, στα περισσότερα είναι άσχετοι. Όχι μέτριοι, άσχετοι.
Μέτριος σημαίνει ότι είσαι κοντά στη βάση, άρα έχετε δέκα βαθμολογίες και είσαι δέκα φορές στο δέκα στα είκοσι και λες: είναι μέτριος. Όχι, όχι. Δεν υπάρχει κανένας μέτριος που μπορεί να πετύχει δέκα στα δέκα, ακόμα και αν είναι στα είκοσι. Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι υπάρχει η έννοια της πολλαπλότητας και της ολότητας, δηλαδή είμαστε ένα ολόκληρο πλαίσιο.
Ας πούμε ότι στον δικό σας τον τομέα άμα έχετε μερικούς αθλητές που κάνουν πολύ καλά μερικές κινήσεις και όχι άλλες. Είναι πολύ απλό, όταν θα παίξουν με ένα έμπειρο, θα εντοπίσει αυτά τα ελαττώματα και θα χτυπάει πάνω σε αυτά τα ελαττώματα.
Δίνω ένα παράδειγμα σε άλλον τομέα. Βλέπετε, ας πούμε, ότι έχει ένα αριστερό χέρι αδύναμο και παίρνετε συνεχώς το αριστερό. Δεν ασχολείστε πια με τίποτα άλλο. Ένα παράδειγμα που είδα βιωματικά, μέσω τηλεόρασης.
Έχετε έναν τεράστιο μαντράχαλο, και έχετε μια μπόμπα έτσι και το μόνο που έκανε ήταν να του πιάσει το χέρι. Του πιάνει το χέρι, πηγαίνει ανάποδα πάνω στο χέρι, δεν τα καταφέρνει, επειδή ο άλλος είναι και μπουμπούνας, δεν τα καταφέρνει την πρώτη, το κάνει στη δεύτερη ενώ κανονικά λες: μη το αφήνεις το χέρι έτσι, μην το αφήνεις. Ο άλλος, έχει ενδιαφέρον αν το κοιτάξετε από πλευράς μηχανικής, θα δείτε ότι πιάνει το χέρι από κάτω, και θα βάλει όλο το βάρος πάνω σε ένα χέρι.
Άμα βάλετε το βάρος του σε σχέση με το βάρος του άλλου, δεν είναι τίποτα. Άμα βάλετε όλο το βάρος μόνο στο χέρι, είναι ένα θέμα. Άμα θέλετε, για όσους δεν το πιάνουν με την πρώτη, κάντε το ίδιο πράγμα με ένα δάκτυλο. Και αμέσως τραβήξτε με όλη τη δύναμή σας σε ένα δάκτυλο, όχι σε όλο το κορμί, θα δείτε ότι το δάκτυλο θα φύγει. Είναι ακριβώς το ίδιο.
Ποια είναι η ιδέα; Είναι όταν τους βλέπετε μέσα στον αγωνιστικό χώρο, λέτε είναι ανέκδοτο. Είναι από άλλη κατηγορία, δεν μπορεί. Ο άλλος είναι διπλάσιος. Για όσους πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν αυτά που λέω τώρα, υπάρχουν και σε βίντεο. Άρα, όταν το βλέπετε έτσι, αλλά προσέξτε δεν βλέπετε, κοιτάζετε, δεν έχετε ακόμα την ικανότητα να βλέπετε. Γιατί θα δείτε ότι όταν θα κάνει την πρώτη κίνηση, τότε θα δείτε πόσο επικίνδυνος είναι ο μικρός. Και λες με τον μεγάλο μπορεί και να τα βγάλω πέρα από βλακεία του, με τον μικρό είναι νεκρό το θέμα. Γιατί προσέξτε, όταν λέμε μικρός έχει ύψος 1,83, δεν λέμε και νάνος. Το ύψος του άλλου είναι 2,24 άρα βλέπετε και ως μη ειδικός λες: δεν μπορεί να είναι στην ίδια κατηγορία.
Απλώς ξέρετε, είναι η κατηγορία που δεν υπάρχει πια κατηγορία, η οποία για μένα είναι στην πραγματικότητα η μόνη που είναι σοβαρή. Γιατί, είναι η μόνη η οποία μπαίνει στο ‘επιτρέπονται όλα’. Ενώ το άλλο ‘α, πρόσεξε, είσαι πολύ χοντρός για μένα, πήγαινε στη ζυγαριά, δεν μπορείς με εμένα, άλλος’. Το φαντάζεστε, ας πούμε, σε μια μαχητική προσέγγιση, να είσαι στον αληθινό πόλεμο και να έχει μια ζυγαριά, κάθε φορά βάζεις τον αντίπαλο ‘α, είσαι εκτός κατηγορίας, δεν παίζω με εσένα, επόμενος’. Αυτό δεν έχει γίνει ακόμα εφεύρεση, θα ήταν όντως μια καινοτομία στο στρατό: να κουβαλά ο καθένας τη ζυγαριά και ανάλογα με το βάρος να λέει ‘εγώ είμαι στην καλή κατηγορία’.
Ξέρω ότι χαμογελάτε, αλλά είναι ακριβώς το ίδιο. Θα σας δώσω ένα άλλο παράδειγμα στο σκάκι. Θα μου πείτε, σιγά το βάρος τώρα. Στο σκάκι υπάρχουν μόνο δύο γυναίκες που παίζουν με τους άντρες. Οι άλλες γυναίκες, παίζουν με τις γυναίκες.
Ελπίζω να καταλαβαίνετε τι εννοώ. Τώρα μη μου πείτε, μυϊκό δύναμη, ύψος και βάρος, είναι άλλο θέμα. Σε κάποια φάση αποδέχεσαι ότι άμα μπω εγώ σε μια κατηγορία όπου δεν υπάρχει πια κατηγορία. Να μπω; Εμένα μου αρέσει ένας, ένας, δεν έχει δύο, στο σούμο. Είναι τόσος και παίζει με κάτι βουβάλια και λες: μας πώς του επιτρέπουν;
Λες: έχει ζητήσει εξαίρεση. Φανταστείτε τώρα σε έναν αγώνα, στις κατηγορίες φτερού και μύγας, το φτερό λέει: εγώ, θέλω να μπω στην κατηγορία μύγα. Δεν πειράζει που δεν έχω, μπαίνω. Το φαντάζεστε;
Σας λέω ότι για μένα αυτό είναι αθλητής. Άρα άμα βάλουμε πιο πάνω ακόμα, μπαίνει ο άλλος φτερό οποιαδήποτε κατηγορία και λέει και εγώ μπαίνω στο «βαρέων βαρών». Το φαντάζεστε; Εγώ θέλω να το φανταστείτε μόνο και μόνο και να δω πόσο θα αντέξετε να μην γελάσετε, όταν θα το δείτε. Σαν φωτογραφία, μπαίνει ο άλλος μέσα και μετά έρχεται ο δεύτερος. Βάζετε πρώτα τον βαρύ και μετά έρχεται ο άλλος με το φτερό. Ε, λες, ελπίζω να πετάει γρήγορα. Δίνω τώρα ένα παράδειγμα. Παίρνετε δύο βάρη, εφόσον είμαστε στα βάρη και στη μύγα.
Έχετε δυο βάρη που είναι ακριβώς τα ίδια. Υπάρχει ένα θεώρημα στα μαθηματικά που λέγεται το θεώρημα της μύγας. Το θεώρημα της μύγας είναι εκεί που θα καθίσει η μύγα, κερδίζει το βάρος. Αυτό, τίποτα άλλο, θα μου πείτε: σιγά το πράγμα. Έχει ένα ελάττωμα η μύγα. Είναι να μην σκέφτεται ότι είναι βάρος. Όταν σκέφτεται ότι είναι βάρος, την εξοντώνει. Όσο ξέρει ότι είναι μύγα και πετάει, -το λέω και για τους συμβούλους- πρέπει να προσγειώνεται πολύ λίγο και να ξαναπετάει.
Όσο πρέπει για να γίνει η αξιολόγηση. Εδώ είναι πάλι το ίδιο. Όταν παίζετε με πολύ μεγάλα βάρη, ας πούμε Ολυμπιακά βάρη, είναι καλό να ξέρεις ότι είσαι μύγα. Γιατί μπορείς να χωθείς εκεί που αν το παίξεις ως κλασσικό βάρος, δεν θα μπεις. Γιατί θα σε κοπανήσουν δύο μεγάλα γομάρια για να σε βγάλουν έξω. Ενώ ως μύγα, εντάξει, μύγα είναι. Το θέμα είναι μετά η μύγα ποιες συμμαχίες κάνει. Θα μου πείτε, έχει ανάγκη μια μύγα να κάνει συμμαχίες. Ε, μόνο συμμαχίες έχει ανάγκη μια μύγα. Από εχθρούς έχει όλους τους άλλους, αλλά μεγάλη σημασία έχει η επιλογή.
Τώρα μπαίνω σε ένα πλαίσιο λίγο πιο βαρύ. Στην καθημερινότητα συνήθως επιλέγουμε τους ανθρώπους με τους οποίους θα ζήσουμε. Και πολύ σπάνια επιλέγουμε τους ανθρώπους με τους οποίους θα πεθάνουμε. Όμως αυτό που βλέπουμε είναι ότι, στις διαχρονικές σχέσεις αυτοί που κρατάν είναι μόνο οι δεύτεροι. Έχει ενδιαφέρον αυτό, αν το σκεφτείτε ορθολογικά. Άρα, αυτό σας θυμίζει και ένα σχήμα, που είναι πάντοτε πολύ ωραίο να το έχετε στο νου σας, είναι οι Σπαρτιάτες στις Θερμοπύλες. Οι Σπαρτιάτες, όπως ξέρετε, είναι θνητοί, πεθαίνουν. Οι Πέρσες, όπως ξέρετε, είναι αθάνατοι, μάλιστα λεγόταν και αθάνατοι. Άρα νομίζω ότι ένα από τα πιο ωραία μαθήματα της ιστορίας είναι ότι οι θνητοί έμαθαν στους αθάνατους πώς να πεθαίνουν. Και επειδή κατάφεραν αυτό το μάθημα, αυτοί έγιναν αθάνατοι. Αυτό είναι άθλος. Θα μου πείτε: άμα κοιτάξουμε το αποτέλεσμα, μα δεν είναι άθλος, όχι, γιατί δεν ήταν άθλημα. Ήταν άθλος.
Έχει μεγάλη αξία να ξέρεις ότι θα πας, θα κάνεις έναν αγώνα, ξέρεις ακριβώς πώς θα τελειώσει κι όλο το πρόβλημά σου είναι η διαδικασία. Για όσους αυτό φαίνεται πολύ ακραίο, αυτό ονομάζεται πολύ πιο απλά ζωή. Γιατί όπως ξέρετε όλοι πεθαίνουν, είναι θέμα χρόνου κι όπως λέει η φράση στον Μεσαίωνα στη Γαλλία, λέει: ο θάνατος είναι δύσκολος για όλους, αλλά στο τέλος τα καταφέρνουν όλοι. Άρα όλο το πρόβλημά μας είναι η διαδικασία. Η διαδικασία φαίνεται να μην είναι τόσο σημαντική. Η διαδικασία είναι πολύ σημαντική, γιατί στην πραγματικότητα είναι η μόνη ουσία.
Εξηγώ: γεννιέσαι, πεθαίνεις. Η διαδικασία είναι το γέμισμα. Είναι πώς θα περάσεις από τη μία ημερομηνία στην άλλη. Όσοι πιστεύουν ότι δεν έχουν δεύτερη ημερομηνία, είναι θέμα νοημοσύνης, δεν πειράζει. Αλλά όταν είσαστε πολύ μικροί κι είσαστε πολύ κοντά στην πρώτη ημερομηνία, θεωρείτε ότι η δεύτερη δεν έρχεται.
Όταν είστε πιο κοντά στη δεύτερη, ξαφνικά πάτε πιο συχνά στην εκκλησία. Ο Θεός ήταν πάντα εκεί και στην πρώτη και στη δεύτερη. Απλώς προς τη δεύτερη λες: εντάξει, αφού φτάσαμε που φτάσαμε ως εδώ, μπορεί να πάρουμε και παράταση. Αυτό σας εξηγεί και τη δημογραφική ανάλυση των ανθρώπων που βρίσκονται στην εκκλησία. Άρα βρίσκονται τα πολύ μικρά παιδιά, τα οποία τα έχουν φέρει και πρέπει να κάνουν μεταλαβιά με ένα κρασί που δεν μπορούν να πιουν, κι έχεις πολύ μεγάλους ανθρώπους, οι οποίοι είναι κάπως κοντοί γιατί έχουν κυρτώσει.
Στο ενδιάμεσο βέβαια υπάρχει ο μπαμπάς. Αυτός δεν είναι ούτε από τη μία κατηγορία, ούτε από την άλλη. Σιγά-σιγά πηγαίνει προς την άλλη, αλλά μετά έρχεται άλλος. Η διαδικασία. Θα μου πείτε: τι είναι διαδικασία; Θα πάρουμε το παράδειγμα της εκκλησίας. Πάτε στην εκκλησία. Ε, δεν ξέρετε τι θα πουν; Ξέρετε. Το θέμα είναι πώς θα το πουν, οι ψάλτες πώς θα το πουν. Βλέπετε λοιπόν πώς είναι η ζωή.
Σε έναν αγώνα αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι η διαδικασία του αγώνα κι όχι μόνο το αποτέλεσμα. Όταν είμαστε σε πολύ χαμηλό επίπεδο κοιτάζουμε μόνο το αποτέλεσμα: πήρα ένα πόντο, πήρα δύο πόντους, κέρδισα με ένα πόντο διαφορά και στην πραγματικότητα σε βάθος χρόνου, δεν μένει αυτό. Μένει πώς έγινε. Δίνω ένα παράδειγμα με το σκάκι.
Ο Bobby Fischer έχει γράψει ένα βιβλίο που έχει βάλει μέσα τις πιο ωραίες παρτίδες του. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι έχει βάλει και παρτίδες που έχει χάσει. Ενώ κάποιος που θα ήταν σε πολύ πιο χαμηλό επίπεδο από τον Bobby Fischer, δεν θα τολμούσε να το κάνει αυτό. Φανταστείτε τώρα, θα ρωτήσω τη δασκάλα εδώ. Από όλους τους αγώνες που έχεις κάνει, να μου πεις, ας πούμε, τους δέκα καλύτερους. Και μέσα στους δέκα καλύτερους, μας βάζει και δύο που έχει χάσει. Οι πιο μικροί μαθητές σου σίγουρα θα ξαφνιάζονταν. Κι όμως, όντως, μπορεί εκείνη τη στιγμή, σε αυτό το συγκεκριμένο αγώνα, ο αγώνας σου να ήταν παραδειγματικός. Τώρα έχουν και το βίντεο.
Μερικούς αγώνες, ας πούμε, τους κερδίζουμε και ντρέπεσαι να δείξεις το βίντεο, γιατί δεν έχει τίποτα το ιδιαίτερο, εντάξει. Απλώς ο άλλος έχασε, ενδιαφέρον. Μερικές φορές λοιπόν κερδίζουμε, επειδή ο άλλος χάνει. Αυτό δεν μπορούμε μετά να το διεκδικήσουμε. Ενώ μερικές φορές αυτό που έχει πραγματική αξία είναι πώς παλέψαμε. Επανέρχομαι σε μια παράδοση που έχουμε στα ελληνικά, είναι πολύ απλή: όταν πεθαίνει κάποιος που έχει κάνει κάτι το σημαντικό, του λέμε: άξιος, ενώ έχει πεθάνει. Είναι μέσα και τον λέμε άξιος. Αν πραγματικά έχετε κάνει τον άθλο κι όχι το άθλημα, στο τέλος θα πουν άξιος. Αν κάνατε το άθλημα, στο τέλος, θα πουν καλός.
Καλά τα πήγε ο άνθρωπος, καλό παιδί, αλλά δεν θα αφήσει τίποτα, ήταν απλώς, περαστικός. Το θέμα λοιπόν είναι πόσα αφήνουμε. Στον τομέα του Ελληνισμού - έχει ενδιαφέρον - άμα κοιτάξετε διάφορους πολιτισμούς, είναι μερικοί που πέθαναν. Ξέρετε ότι δεν υπάρχουν πια. Θα έχει ενδιαφέρον να σκεφτείτε, αν κάποιος είπε τη λέξη ‘άξιος’, όταν πέθαναν. Αυτό που προσπαθώ να σας πω τόσην ώρα είναι ότι, ακόμη κι αν σκεφτόσασταν ότι θα μπορούσε να πεθάνει ο Ελληνισμός, στο τέλος της διαδικασίας θα λέγαμε ‘άξιος’. Κι αυτό είναι λίγοι που το έχουν.
Εμείς, λοιπόν, το έχουμε, αλλά δεν το ξέρουμε. Δηλαδή, είμαστε ικανοί να περιμένουμε να πεθάνει ο Ελληνισμός, για να δούμε ότι όλοι οι άλλοι θα λένε άξιος και τότε θα πούμε: καλά, ρε παιδιά, κι εμείς ήμασταν του Ελληνισμού; Είμαστε ικανοί να το κάνουμε αυτό. Λέω λοιπόν να τον συνδυάσουμε τώρα με το θέμα της διδασκαλίας τον άθλο και την καινοτομία. Πώς μπορούμε να συνδυάσουμε τον Ελληνισμό με την καινοτομία και τον άθλο.
Κανονικά είναι καλά παιδιά - δεν μπορώ να πω - θα μπορούσαν να βάλουν οποιοδήποτε τίτλο. Ο Παναγιώτης είναι ανθεκτικός. Λέει: κάτι θα πούμε, αλλά το θέμα είναι δεν ξέρω κατά πόσο, άμα σας ρωτούσα εδώ - ρωτάω και τη δασκάλα - κατά πόσο συνδύασε και τις τρεις λέξεις ή αν την ενόχλησε ή αν φαίνονται να μην είναι σημαντικές.
Όταν έχεις το μέγεθος του Ελληνισμού και καταφέρνεις τον άθλο, είσαι αναγκαστικά καινοτόμος. Γιατί κανονικά εμείς οι Έλληνες θα έπρεπε να ήμασταν νεκροί. Άμα σκεφτείτε ορθολογικά πόσους αντίπαλους, εχθρούς σε όλη την ιστορία μας εδώ και χιλιετίες έχουμε περάσει ή έχουν περάσει πάνω μας ή μας έχουν κάνει κατοχή ή μας έχουν κάνει πειρατεία κλπ. κι είμαστε ακόμη εδώ. Αυτό είναι ήδη ένα θέμα.
Ότι το κάναμε με τις δυνάμεις μας ελπίζω να ξέρετε όλοι ότι είναι γελοίο. Διότι, εμείς οι Έλληνες έχουμε ένα πρόβλημα, μπαίνουμε σε μάχη, μόνο όταν ο άλλος είναι πιο ισχυρός από εμάς. Όταν είναι κατώτερος από εμάς, λιγότερο ισχυρός, δεν ασχολούμαστε, έχουμε τη δημοκρατία για να περνάει η ώρα. Μόλις είναι, ας πούμε, τρεις φορές περισσότεροι, δέκα πέντε φορές περισσότεροι, ξαφνικά λέμε: τώρα είμαι έτοιμος.
Αυτό τώρα, για να το φανταστείτε, θα ήθελα να το κάνετε, εγώ το κάνω και στους σπουδαστές να μετρήσουν όλες τις μάχες που έχει δώσει ο Ελληνισμός και να μετρήσουν τις δυνατότητες των δύο αντιπάλων και να μου πουν σε ποια μάχη ήμασταν εμείς οι περισσότεροι.
Είναι εντυπωσιακό άμα το σκεφτείτε, ενώ θα δείτε ότι σε πολλές χώρες είναι πάρα πολλοί που θεωρούν ότι, άμα δεν είναι περισσότεροι, δεν πάνε στη μάχη. Άρα έχει σχέση με τα κιλά. Ο Ελληνισμός που είναι φτερό, μάλλον χαρτί και φτερό, μπαίνει μόνο και μόνο στην κατηγορία ‘βαρέων βαρών’, αλλιώς δεν παίζει.
Αυτό είναι απίστευτο, άμα το σκεφτείτε, και λέω: όσοι το συνειδητοποιούν αυτό, δεν καταλαβαίνουν ότι υπάρχει μια τεράστια διαφορά, η οποία είναι: ρε, παιδί μου, εγώ τι έχω; Ήλιο, θάλασσα και μια λωρίδα γης, τίποτα άλλο. Από επεκτατισμό πραγματικά δεν κάνουμε τίποτα. Άρα λες μόλις έρχεται κάποιος να μου πάρει ένα κομμάτι από τη θάλασσα, ένα κομμάτι από τον ήλιο, ένα κομμάτι από τη γη, λες: ρε, παιδιά, εντάξει εδώ είμαστε.
Έχω αυτό εδώ το τραπέζι κι έρχεστε τώρα όλοι σας να με πλακώσετε στο ξύλο, για να πάρετε αυτό το τραπέζι. Ε, αν νομίζετε ότι θα περάσετε καλά, είναι όπως λέμε: ελάτε να το πάρετε. Η ιδέα ποια είναι; Εγώ δεν λέω: θα πάω να βάλω τραπέζια παντού. Αυτό είναι η νέα προσέγγιση, όταν έχετε ένα εστιατόριο, βάζετε τραπέζια παντού, στα πεζοδρόμια, ξέρετε. Και μετά έρχεται κάποιος και σας μετράει πόσα τραπέζια έχετε.
Επειδή εσείς έχετε μετά λεφτά, σας λέει ότι έχετε λιγότερα τραπέζια από αυτά που φαίνονται - τα ξέρετε αυτά. Ο Ελληνισμός έχει ένα τραπέζι. Έχετε ποτέ σκεφτεί ότι αυτό το τραπέζι είναι κάλτσα; Δεν το πιάσατε αυτό; Το ‘πρώτη πίστα’, εκεί από όπου φαίνεται η κάλτσα στα μπουζούκια. Προσπαθώ να πάρω όλους του τομείς, για να μην νομίζετε ότι είμαστε μόνο στο σκάκι.
Δηλαδή το θέμα είναι ότι έχεις ένα τραπέζι. Και το πρόβλημά σου είναι αν είναι ‘πρώτη πίστα’ ή όχι. Δεν είναι να έχεις τρία τραπέζια και να είναι όλοι πάτο. Δηλαδή, έχετε τον Έλληνα που κουβαλάει το τραπέζι του. Κι είναι μέσα στην αίθουσα και το πρώτο πρόβλημα είναι πού να το βάλει για να είναι ‘πρώτη πίστα’ και το γελοίο της υπόθεσης ποιο είναι; Είναι ότι δεν ξέρει ότι είναι ήδη πάνω στην πίστα.
Γιατί, έχουμε και τέτοιους Έλληνες. Δηλαδή λένε, υπάρχει φως στο τούνελ; Ο Ελληνισμός ολόκληρος είναι ένας φάρος και λένε αν υπάρχει φως. Ανεβαίνει τα σκαλοπάτια πάνω στο φάρο και συνεχώς σου λέει, υπάρχει φως στο τούνελ; Κανονικά ο άλλος θα έπρεπε να του πει: ρε, μαλάκα, δεν είναι τούνελ, λέγεται φάρος.
Εφόσον λοιπόν υπάρχει φάρος, ο φάρος έχει μια ιδιότητα είναι ότι δεν φωτίζει τον εαυτό του γι’ αυτό λέγεται φάρος. Είναι μερικοί από εμάς που θέλουν να έχουμε φως από τους άλλους κι είσαι μέσα σε φάρο. Δηλαδή το φαντάζεστε, ότι είστε της Ανάστασης, είσαστε μέσα στη εκκλησία και ζητάτε απ’ έξω να ‘ρθει φως.
Αφού θα έρθει από μέσα και λες: πού είναι το φως. Εμείς είμαστε ικανοί - αυτοί που μας εξηγούν ότι έχουμε – ‘αξιακές κρίσεις’ - να ξεχνάμε ότι: από το σκοτάδι φτιάξαμε φως, από το φως αλλάξαμε την πέτρα σε μάρμαρο και από το μάρμαρο κάναμε γλυπτά, τα οποία επειδή είμαστε κουμπούρες, τα ονομάζουμε μάρμαρα. Δηλαδή εσύ κάνεις ολόκληρο πολιτισμό, κάνεις γλυπτά. Τα ξέρει όλη η Ανθρωπότητα και λες: μου έκλεψαν τα μάρμαρα. Πόσο κουμπούρας πρέπει να είσαι; Γιατί τα λέτε μάρμαρα;
Σε λατομείο πήγαν και μας έκλεψαν τα μάρμαρα; Γιατί τα ονομάζεις ακόμα μάρμαρα; Αυτό εδώ είναι η απαξίωση που έχουμε εμείς. Δηλαδή, ενώ έχουμε ένα αντικείμενο, το οποίο έχει γίνει υποκείμενο και αποτελεί κείμενο για την Ανθρωπότητα, εμείς συνεχίζουμε να το ονομάζουμε αντικείμενο. Αυτή η μεγάλη διαφορά προέρχεται από το γεγονός ότι δεν καταλαβαίνουμε καλά τι είμαστε. Στη στρατηγική λέμε το εξής - σας δίνω ένα παράδειγμα.
Όταν πήγα, όπως έκανες εσύ την εισαγωγή σου με το Δάσκαλος, στην Αρμενία, σε ένα συνέδριο δεν ήξεραν πώς να με παρουσιάσουν, όταν είδαν το βιογραφικό. Είπαν: εντάξει, δεν παίζει αυτός. Θα το κάνουμε αλλιώς -μέσα στη Βουλή αυτό - και για να εξηγήσουν στους άλλους ποιος είμαι εγώ, είπαν είναι ο άνθρωπος από τη χώρα που γέννησε τη στρατηγική και - δεν ξέρω γιατί, αλλά - όλοι οι Αρμένιοι κατάλαβαν ότι είμαι Έλληνας. Άμα το κάναμε εδώ στην Ελλάδα θα σκεφτόμασταν Sun Tzu, Clausewitz, Liddell-Hart. Βλέπετε έχει ενδιαφέρον, λοιπόν, ότι άμα δεν ξέρεις πραγματικά ποιος είσαι, ρώτα στους φίλους σου ποιος είσαι.
Άμα δεν έχεις φίλους, κοίτα τι κάνουν οι εχθροί. Εγώ ας πούμε θεωρώ ότι αυτό το τραπέζι δεν είναι πολύ καλό. Αν ξαφνικά σας δω όλους να θέλετε αυτό το τραπέζι, θα πω: ρε παιδιά τι έχει; Αν το μόνο που έχει αυτό το τραπέζι είναι ότι είναι δικό μου, τότε αναρωτιέμαι τι είμαι. Βλέπετε, ενώ στην αρχή λέω το τραπέζι. Έχει μεγάλη σημασία λοιπόν το εξής θέμα: όταν έχεις κάνει άθλο ως πολιτισμός, ως Ελληνισμός, αναρωτιέσαι σε ποιον τομέα είσαι πρωταθλητής. Αυτό είναι πρόβλημα νοημοσύνης. Ο άθλος δεν συγκρίνεται. Ο άθλος είναι ριζικά διαφορετικός. Δηλαδή, αυτό που έχει κάνει ο Ελληνισμός είναι μια διαχρονική καινοτομία.
Δηλαδή, όλοι να θεωρούν ότι το να υπάρχει ακόμα Ελληνισμός με τα δεδομένα που έχουμε, είναι μια απίστευτη καινοτομία. Γιατί κανονικά, ορθολογικά θα έπρεπε να έχουμε εξαφανιστεί. Εμείς, λοιπόν, συνεχίζουμε να λέμε - έχει ενδιαφέρον, γιατί, όπως θυμάστε - ακόμα και το σύνθημά μας είναι: η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει. Δεν λέμε ποτέ: η Ελλάδα ζει.
Το ερώτημα είναι πώς τα καταφέρνεις και δεν πεθαίνεις, εφόσον δε ζεις. Θα μου πεις: άμα δε ζεις, ποιος θα σε σκοτώσει. Όταν λοιπόν όλοι ασχολούμαστε με τα βιοποριστικά και τα προβλήματά μας τα οικονομικά και τέτοια, έχει ενδιαφέρον να σκεφτείτε το εξής: έχετε ποτέ σκεφτεί ότι υπάρχουν άνθρωποι που είναι πάμπλουτοι κι αν μπορούσαν να αγοράσουν - ρε παιδί μου - ένα κομμάτι του πολιτισμού της Ελλάδας, να το αγοράσουν, να είναι δικό τους: αυτό είναι δικό μου.
Στο Las Vegas κάνουν αντίγραφα από διάφορους. Κάνουν από τη Σφίγγα, από τον Πύργο του Άιφελ κλπ. κάνουν αντίγραφα,. Μα όλοι ξέρουν ότι είναι αντίγραφα. Εδώ η ιδέα λοιπόν είναι η εξής: κάποιος θέλει να σας αντιγράψει, κι εσείς δεν ξέρετε ποιον να αντιγράψετε. Αυτό είναι το ερώτημά σας. Δηλαδή λέτε: πώς θα πορευτώ στη ζωή μου; Όλοι οι άλλοι λένε: μακάρι να ήμουν κι εγώ Έλληνας, κι εμείς που είμαστε Έλληνες, λέμε: τι μιζέρια.
Δηλαδή έχουμε ένα παρελθόν, το οποίο - προσέξτε - αγγίζει το μέλλον - να το θυμάστε αυτό σαν έκφραση - κι αναρωτιόμαστε τι να κάνουμε στο παρόν. Αυτό σημαίνει τι πρακτικά; Είναι ότι το ‘γνώθι σαυτόν’ του Σωκράτη, ότι αν πραγματικά ξέρεις τι είσαι, τότε καταλαβαίνεις ότι αυτό που έχει σημασία, είναι όντως η ζωή σου να είναι άθλος, ότι αν τα καταφέρεις είναι μια καινοτομία και αυτό γίνεται, επειδή ανήκεις στον Ελληνισμό, ο οποίος είναι το δώρο του Χρόνου στην Ανθρωπότητα.
Άμα τα συνδυάσετε όλα αυτά, θα δείτε ότι αυτό που ονομάζουμε πολεμικές τέχνες, μπορεί η πιο πολεμική τέχνη που έχουμε εφεύρει να είναι η Ελληνική. Αλλά τη λέμε ελληνική τέχνη και δεν καταλαβαίνουμε ότι είναι πολεμική.
Γιατί, άμα σκεφτείτε τώρα ορθολογικά, ποια όπλα διαθέτουμε για να εντυπωσιάσουμε έναν εχθρό, θα δείτε ότι άμα πάρετε ένα άγαλμα του Πραξιτέλη, θα έχετε ένα θέμα. Μάλλον ο άλλος θα έχει ένα θέμα. Γιατί το άλλο, μετά σου εξηγούν ότι υπάρχουν καινοτομίες, διάφορα.
Ξέρετε οι καρέκλες πάνω στις οποίες είσαστε καθισμένοι, είναι μερικοί που έχουν πληρωθεί για να τις φτιάξουν Αλλά δεν νομίζω να τις θέλετε σαν αντιπροσωπεία. Εδώ λοιπόν εμείς έχουμε αυτή τη δυνατότητα, να σκεφτόμαστε σε ένα πλαίσιο του Ελληνισμού, όπου αυτός ο Ελληνισμός: πρώτον, δεν καθορίζεται από το χώρο αλλά από τον χρόνο - έχει ήδη ένα πάχος χρόνου, είναι βέβαια πάντοτε στην κατηγορία ‘βαρέων βαρών’, δεν μπορεί να πάει πιο κάτω, όσο και φτερό να είναι, κι εμείς το πρόβλημά μας είναι πώς να αδυνατίσουμε.
Δηλαδή, αυτό είναι το θέμα μας, το βάρος. Εμείς έχουμε βάρος, γιατί το κάθε βήμα που κάνει ο Ελληνισμός έχει μια βαρύτητα που είναι η μνήμη. Τόσο απλά. Ξέρετε, πολλοί από εμάς τους Έλληνες, το βλέπω από αυτά που φοράτε... Άρα θα μου πείτε μετά: το φόρεσα τυχαία, δεν φταίω εγώ, δεν με είχαν προειδοποιήσει ότι θα είναι ο Λυγερός. Τέλος πάντων, τώρα την πατήσατε. Άμα κοιτάξετε λοιπόν ποια γράμματα είναι γραμμένα, θα δείτε ότι πολλοί από εσάς έχουν αγγλικά. Στην πραγματικότητα είναι αμερικάνικα. Άμα ξέρατε πόσο θα ήθελαν οι Αμερικανοί που γεννήθηκαν το 1776 να ήταν εδώ ήδη το μείον 1776, τότε θα καταλαβαίνατε ότι αυτό που λέμε εμείς ότι είναι πολύ σημαντικό να έχεις ένα μεγάλο κράτος, είναι καλό.
Εγώ δε σας λέω ότι δεν τρώω τσίχλες. Αλλά το θέμα είναι ότι ξεχνάμε τα πάντα. Δηλαδή είναι μερικοί από σας που φοράνε blue jeans. Το blue jeans είναι από τη Genova, δεν είναι από την Αμερική. Ξέρετε τι φοράτε; Στην πραγματικότητα ήταν για σκηνές, είχαν φέρει όλα αυτά τα υφάσματα για σκηνές.
Ξαφνικά καταρρέει το εμπορικό σύστημα και λένε: τι θα κάνουμε με όλα αυτά τα πράγματα, θα κάνουμε παντελόνια. Έχει ενδιαφέρον λοιπόν, γιατί λέγεται το ‘μπλε της Genova’. Δηλαδή, είναι καθαρά ιταλικό. Άρα το θέμα είναι ότι το κάνουμε μετά blue jeans. Βέβαια, όταν το λες blue jeans, είναι πιο γαμάτο. Άρα άμα τώρα ξαφνικά εγώ πάω εκεί πέρα και αρχίζω να πιάνω σκηνές και να τις κόβω, να σου πω φόρα το. Εσύ μη γελάς, γιατί μπορεί και να το κάνω.
Τι εννοώ μ’ αυτό; Όταν ξεχνάμε την ιστορία και το παρελθόν και τα βλέπουμε όλα συγχρονικά, τότε κάνουμε συγκρίσεις. Να ξέρετε ότι πολύ συχνά μιλάμε για το συγκριτικό πλεονέκτημα. Λοιπόν, ο Ελληνισμός είναι ασύγκριτο πλεονέκτημα. Δεν είναι συγκριτικό πλεονέκτημα. Τι να πεις εσύ τώρα, ότι είσαι πιο πάνω από τον Ελληνισμό, πιο κάτω, πιο δίπλα, στο ίδιο επίπεδο. Τι να πεις; για ποιο πράγμα να μιλήσουμε; Ο Ελληνισμός, εγώ δε σας λέω ότι είναι μοναδικός, μην μπερδευτείτε, εντάξει; Δηλαδή ο αρχαίος αιγυπτιακός πολιτισμός είναι τεράστιο θέμα και αυτό.
Και να θυμάστε ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έλεγαν για εμάς: είσαστε ο λαός που δεν έχει άσπρα μαλλιά. Καταλάβατε; Δηλαδή ήμασταν τόσο νέοι σε σχέση με αυτούς, αυτό που’ χαν ζήσει. Αλλά άμα το σκεφτείτε ότι είμαστε ο λαός που δεν έχει άσπρα μαλλιά, κι όμως έχουμε κάνει καινοτομίες, όπως είναι τα μαθηματικά, όπως είναι η στρατηγική, όπως είναι η γεωμετρία, όπως είναι διάφορα. Δε θα τα πούμε όλα αυτά, ενώ αυτά υπήρχαν από πριν. Σας δίνω ένα παράδειγμα να το θυμάστε:
Η διαφορά μας από την εποχή του Σωκράτη είναι η ίδια από το Σωκράτη και την πρώτη πυραμίδα. Για να καταλάβετε, ας πούμε, πόσο είχαμε προχωρήσει σε σχέση με την καθυστέρηση που είχαμε. Οι πυραμίδες υποτίθεται ότι είναι τέλειες. Είναι φτιαγμένες στο γεγονός ότι μπερδεύουν τον αριθμό π με το 3.
Άμα σκεφτείτε λοιπόν από όλη την ιστορία της ανθρωπότητας, ο πρώτος που σκέφτηκε πραγματικά τον κύκλο, είναι ο Αρχιμήδης… Εντάξει, πρόβλημά μας, αλλά είναι Έλληνας τι να κάνουμε, να τον πετάξουμε, ας πούμε; Το ανώτερο βραβείο στα μαθηματικά έχει το κεφάλι του Αρχιμήδη, σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η Αμερικάνικη Μαθηματική Εταιρεία σαν logo έχει «ΑΓΕΩΜΕΤΗΤΟΣ ΜΗ ΕΙΣΙΤΩ», που είναι καθαρά αμερικάνικη – ξέρετε - αν γνωρίζετε, με το accent και εμείς, ας πούμε, όταν προχωράμε, έχουμε ‘universal’. Έχει ενδιαφέρον, ας πούμε, εντάξει; Για να καταλάβετε ότι, το ανώτερο επίπεδο των μαθηματικών σε παγκόσμιο επίπεδο διεκδικεί ότι πρέπει να έχεις το κεφάλι του Αρχιμήδη πάνω, αλλά εμείς διεκδικούμε ότι κάναμε ένα stage στο University of Arizona. Λέω Αριζόνα, αλλά δεν μας πειράζει, κάντε αλλού.
Προσπαθώ να σας πω το εξής: είναι ότι όλα αυτά που είπαμε σήμερα είναι ταυτολογία. Είναι αυτά που ξέρετε ήδη για εσάς. Απλώς το ερώτημα είναι το εξής: Όταν είστε μόνο της Παλαιάς Διαθήκης, δεν καταλαβαίνετε πόσο καινοτόμα είναι η Καινή Διαθήκη. Κι όμως λέγεται Καινή Διαθήκη, ακριβώς όπως αρχίζει η καινοτομία. Αυτό αν νομίζετε ότι είναι τυχαίο, είναι απλώς ότι έχετε πρόβλημα με το λεξιλόγιο.
Αυτό οφείλεται σε μια αλλαγή φάσης. Άμα σκεφτείτε τώρα ορθολογικά όλα τα πρόσωπα που είναι στον πρώτο τόμο –να το ονομάσω έτσι- όποιος κατάλαβε κατάλαβε, και μετά κοιτάξετε γιατί ο δεύτερος τόμος υπάρχει για ένα πρόσωπο, μάλλον κάτι έκανε. Βέβαια ήταν πιο πρόσφατος. Άρα τι θέλω να πω; Γιατί να μην το συνειδητοποιούμε αυτό όταν έρχεται κάποιος να μας καταπατήσει και να μας πει: ξέρετε, δεν αξίζετε και πολύ ρε παιδί μου, εντάξει το παίζετε σπουδαίοι, γιατί έχετε αυτή την ιστορία, δεν είστε τίποτα.
Εμένα μ’ αρέσει η απάντηση της Αντιγόνης, όταν έρχεται ο Κρέοντας και τής λέει ‘έχει αλλάξει ο Νόμος, τώρα δε θα τον θάψεις, (ο νόμος) είναι αυτός’, το μόνο πράγμα που λέει η Αντιγόνη – άρα, κατηγορία φτερό στον ..άλλον: εσύ, με ποιο δικαίωμα άλλαξες τους κανόνες;
Εμείς αυτό το έχουμε σαν παράδειγμα και τώρα έχουμε ανθρώπους που θεωρούν ότι έχουμε προβλήματα σε πολιτικό επίπεδο. Θέλω να σας πω το εξής: Αν ήμασταν της Αντιγόνης, δεν θα τα είχαμε. Απλώς εμείς είμαστε του Κρέοντα, όταν το αποδεχόμαστε. Άρα δεν πρέπει να το ξεχνάτε ποτέ, ότι είμαστε αυτά τα παιδιά της Αντιγόνης, του Προμηθέα, αυτής της συνέχειας και αν είμαστε τόσα χρόνια εδώ, ενώ άλλοι θα ήθελαν να είναι και αυτοί εδώ, και δεν είναι, είναι ότι μάλλον το αξίζουμε. Αυτά για σήμερα. Ευχαριστώ πολύ, να ‘στε καλά.
Νικος Λυγερος
Άρα όσους εκνευρίσουμε στην αρχή της διάλεξης, επειδή είναι λίγο δύσκολο το ύφος, μην ανησυχείτε, θα είναι και στην συνέχεια το ίδιο. Άρα είναι απλώς θέμα συνήθειας, μετά είναι και οι αντοχές.
Είναι λίγο παράξενο, αν θέλετε, να βάλουμε αυτόν τον τίτλο, που επιλέξαμε για αυτή την διάλεξη, γιατί θα δείτε ότι θα σας πάρω από το πρόσωπο. Είναι άλλη έκφραση στα ελληνικά, αλλά θα καταλάβετε σε λίγο.
Τι εννοώ; Εννοώ ότι όταν δεν είσαι ευγενής, προσπαθείς να είσαι ευγενικός. Όταν δεν είσαι του αθλήματος, είσαι αθλητικός. Όταν δεν είσαι του άθλου, είσαι του αθλήματος. Άμα σας τα πουν έτσι, χωρίς να σας προειδοποιήσουν - γι’ αυτό μάλλον με έβαλαν σε αυτήν την απόσταση - θα λέγατε τι εννοεί;
Άρα θα σας δώσω ένα παράδειγμα, χρησιμοποιώντας το θέμα της καινοτομίας, για να καταλάβετε τι εννοώ. Και θα δούμε πώς θα το μεταφέρουμε σαν δομή στο δικό μας το πλαίσιο εδώ . Πρώτα από όλα, ξέρετε, είναι πολλοί άνθρωποι που τους αρέσει να δημοσιεύουν. Μετά, σε άλλους αρέσει να έχουν πατέντες. Άλλους τους αρέσει να έχουν καινοτομίες. Άλλους τους αρέσει να έχουν εφευρέσεις.
Άρα για να καταλάβετε πώς πάει το κριτήριο, εγώ στους μαθητές μου - και είναι όντως μαθητές - τούς λέω: προτιμάς να έχεις εκατό πατέντες ή μια καινοτομία; Προτιμάς να έχεις εκατό καινοτομίες ή μια εφεύρεση;
Βλέπετε μόλις βάζετε αυτό το εκατό και μία είναι π.χ. ας πούμε λένε στα παιδιά είναι πολύ καλό να έχεις ένα μετάλλιο. Και μετά αρχίζουν τα προβλήματα του τύπου ‘είναι όλα τα ίδια;’ Και το βλέπετε μετά με τους μεγάλους αθλητές που λένε: εντάξει, δηλαδή έχει κάνει Παγκόσμιο έχει κάνει αυτό, αυτό, αυτό, λένε όμως: στους Ολυμπιακούς αγώνες δεν πήρα τίποτα.
Το λέει με ένα παράπονο. Και ξαφνικά αναρωτιόμαστε γιατί το λέει με αυτόν τον τρόπο. Άρα υπάρχει ένα άλλο ύφος. Χαίρομαι που είμαστε σε ένα ιστορικό σωματείο και έχει και την έννοια της καινοτομίας, εφόσον δεν το είχε σκεφτεί κάποιος συγκεκριμένα για να γίνει.
Είναι πάντοτε ενδιαφέρον, άμα το σκεφτείτε να είμαστε σε ελλαδικό χώρο και να κάνουμε καινοτομία κάτι το ελληνικό. Εμείς είμαστε στις σπάνιες χώρες. Δηλαδή, άμα πάτε σε μια άλλη χώρα και τους πείτε: θα κάνουμε μια καινοτομία και θα είναι της χώρας σας. Θα σας πει: μα, το ξέρουμε. Ενώ εμείς πρέπει να παλεύουμε και με το θέμα της λήθης.
Δηλαδή το Παγκράτιο είναι από τα πιο παλιά αθλήματα. Υπάρχουν καταγραφές ιστορικές και στην Ελλάδα θα γεννηθεί το 1996. Έχει ενδιαφέρον σαν ιδέα. Μην ανησυχείτε υπάρχουν κι άλλοι τομείς όπου έχουμε πράγματα από την αρχαιότητα και τελικά τα ανακαλύπτουμε πρόσφατα.
Υπενθυμίζω ότι ακόμα και οι Ολυμπιακοί Αγώνες που ξαναγεννήθηκαν στην Ελλάδα ήταν το 1896. Δηλαδή περιμέναμε κάμποσους αιώνες, για να πούμε ότι θα ήταν καλό να είναι στον χώρο που γεννήθηκαν. Δηλαδή αυτό έπρεπε να είχε και επιχείρημα. Υπάρχει πάντοτε αυτή η δυσκολία.
Το άλλο πρόβλημα που έχουμε στην Ελλάδα είναι το εξής: είναι ότι, άμα πούμε κάτι το ελληνικό και το πούμε εμείς, ξαφνικά δεν είναι καλό. Φαίνεται να είναι πιο εύκολο να είσαι φιλέλληνας παρά Έλληνας. Ελπίζω να το προσέξατε αυτό.
Π.χ. άμα ένας ξένος κάνει μια ταινία και την ονομάσει «300» έχει πολύ μεγάλη απήχηση. Άμα έκανε ακριβώς την ίδια ταινία ένας Έλληνας, θα του έλεγαν ποιες είναι οι απόψεις του. Ενώ θα είχε κάνει την ίδια ταινία. Άρα είναι πάνω-κάτω το πρόβλημα άμα το σκεφτείτε και για τον πόλεμο της Τροίας, έχουμε αυτό το θέμα γενικότερα.
Άρα θα μου πείτε από την άλλη πλευρά είναι λογικό, γιατί έχουν πέσει οι αξίες μας, δεν πιστεύουμε πια σε τίποτα, μας καταπατούν όλοι, είμαστε μια μικρή χώρα, ξέρετε αυτά τα κλασικά που ακούμε. Και ιδιαίτερα αυτήν την περίοδο. Βάζουμε στο πακέτο τις κρίσεις. Κρίσεις για όλα.
Άρα λέμε ότι υπάρχουν και αξιακές κρίσεις. Έχει ενδιαφέρον γιατί αυτός που έχει επινοήσει αυτήν την έκφραση, φαίνεται ότι είναι κόπανος από την αρχή. Γιατί άμα έχετε αξιακές κρίσεις, θέλει να πει ότι αλλάζετε αξίες, αλλά είναι πάλι αξίες. Άμα αλλάξετε αξίες, θα είναι πάλι αξίες. Άρα άμα το κοιτάξετε στο πλαίσιο της αξιολογίας, δεν έχει γίνει μια σοβαρή αλλαγή. Το θέμα είναι να μην έχετε πια. Όχι να έχετε κρίση αξιών.
Το θέμα είναι ότι τώρα πώς μπορεί να πούμε ότι ο Ελληνισμός μπορεί να μην έχει αξίες. Άρα εδώ είναι ένα πρόβλημα. Έχει ενδιαφέρον σε μια διάλεξη, ήμασταν στην Κρήτη μάλιστα. Μετά από μια διάλεξη μια δίωρη, έτσι μια μικρή διάλεξη χωρίς καμία ‘απάντηση διάλεξη’.
Μου κάνουν την ερώτηση η οποία ήταν πολύ απλή: για εσάς τι είναι ο Ελληνισμός; Υπενθυμίζω ότι το κοινό ήταν μόνο Έλληνες. Άρα ας αρχίσουμε λοιπόν από τον Ελληνισμό. Για να θέσουμε απλά τα θέματα, ο Ελληνισμός είναι ένα δώρο του Χρόνου στην Ανθρωπότητα. Άρα θα μου πείτε: γιατί να το κάνουμε τόσο αφαιρετικό και να μην πούμε απλώς είναι οι παλιοί που τελικά έγιναν αρχαίοι και μετά εμείς είμαστε η συνέχεια κ.λπ.
Είναι ότι άμα κάνετε αυτό το πράγμα, θα το κάνετε για οποιονδήποτε λαό. Δηλαδή είναι οι παππούδες μου, οι παππούδες των παππούδων μου θα βρω κάποιους παλιούς. Το θέμα είναι, γιατί υπάρχει αποδοχή. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι η Ανθρωπότητα βλέπει θετικά τον Ελληνισμό.
Για όσους πιστεύουν ότι αυτό είναι πολύ γενικό, αρκεί κάθε φορά να κάνετε το εξής τεστ: να μετρήσετε πόσους -ισμους, από όλους τους –ισμους που είχαμε ακούσει, και από μερικούς που θεωρούσαμε ότι ήταν αιώνιοι, έχουν μείνει. Και έχουν μείνει, προσέξτε, θετικά.
Άρα εδώ έχουμε ένα θέμα. Γιατί είναι μια αξία που είναι δύσκολο να την βγάλουμε. Δίνω ένα παράδειγμα στο σχήμα που έχετε εκεί πέρα. Βλέπετε έτος ιδρύσεως 1997, η Αρτέμιδα. Εμείς στην Ελλάδα, ξέρετε, έχουμε αντιπαράθεση για τα πάντα, άρα θα μπορούσα να σας πω: γιατί διαλέξατε αυτήν τη θεά και όχι άλλην.
Το ερώτημα, άμα το σκεφτείτε καλά, είναι ότι έχετε ‘Αθλητικός Σύλλογος Παγκρατίου Αθλήματος’ και στις τέσσερις λέξεις που χρησιμοποίησα τώρα, είναι τρεις – οι δύο έχουν κοινή ρίζα- οι οποίες υπάρχουν εδώ και αιώνες. Συν η άλλη που είναι ονομασία.
Η απεικόνιση δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Ο συμβολισμός περιφέρεται και εδώ, όταν βλέπετε το μείγμα. Η ελληνική σημαία με αυτό το σήμα και με την Παναγία και τον Χριστό, βλέπετε, είναι πάνω-κάτω το μείγμα της Ελλάδας. Άρα αν το βλέπετε διαχρονικά, τότε θεωρείτε ότι ήδη υπάρχει ένα κοινό πλαίσιο.
Αν το βλέπετε διαδοχικά, αναρωτιέστε πώς είναι η συνέχεια. Και αν θεωρείτε ότι είναι ακραίο, να αναρωτηθείτε: τι γυρεύετε εδώ. Τι εννοώ με αυτές τις αναφορές; Το θέμα είναι ότι δεν δίνουμε μεγάλη σημασία στα σύμβολα, γιατί χάνονται με τους αιώνες και εκφυλίζονται.
Στον Ελληνισμό, αν θυμάστε καλά, αρχικά είχαμε ένα πρόβλημα με την λέξη Έλληνας. Μετά είχαμε ένα πρόβλημα με την λέξη Ρωμιός, κάθε φορά είχαμε ένα πρόβλημα εμείς. Άρα μην ανησυχείτε, αυτό είναι διαχρονικό. Απλώς να θυμάστε ότι μόνο οι ζωντανοί έχουν προβλήματα.
Εδώ βλέπετε ότι εμφανίζεται μια καινοτομία, η οποία είναι ότι οι μαθητές όλοι κάνουν άθλημα. Ο μόνος που δεν κάνει είναι ο δάσκαλος και είναι τον μόνο που σέβονται. Δηλαδή αυτό το ονομάζουμε - προσέξτε πώς θα το χρησιμοποιήσω, γιατί είναι στα μαθηματικά, δεν έχει την έννοια που έχει κλασικά στα ελληνικά - ο δάσκαλος - μην νευριάσεις Κωστή- είναι ο ανώμαλος. Δηλαδή τι εννοούμε ανωμαλία στα μαθηματικά; Όταν έχουμε μια αλλαγή τοπική, το λέμε ιδιομορφία. Όταν έχουμε μια αλλαγή ολική, το λέμε ανωμαλία. Ο δάσκαλος είναι ο ανώμαλος, γιατί είναι ο μόνος που είναι στον χώρο του αθλήματος και δεν αθλείται.
Και παρ’ όλα αυτά προκαλεί τον σεβασμό. Άρα μετά το θέμα ποιο είναι; Είναι όντως σεβασμός, είναι φήμη, ή είναι κλέος; Άρα ο σεβασμός είναι πολύ επικίνδυνος. Γιατί; Γιατί μερικές φορές οφείλεται στον φόβο. Σας το λέω αυτό, μπορεί βέβαια να σας ενοχλεί, γιατί χρησιμοποιείτε μερικές έννοιες, έτσι χωρίς να το σκεφτείτε αναγκαστικά σε τέτοιο βαθμό. Άρα πρέπει να σκεφτούμε το εξής. Άμα είναι η φήμη, η φήμη ας πούμε είναι ότι ο δάσκαλος ήταν πρωταθλητής τάδε, ή στην Ελλάδα, στα Βαλκάνια, στο Παγκόσμιο, όπου θέλετε. Αυτό εδώ είναι η φήμη, η οποία δεν είναι απαραίτητα συμβατή με αυτό που θα πω τώρα. Η φήμη είναι για αυτόν που είναι γνωστός από τους πολλούς και αποδεκτός από τους πολλούς.
Το κλέος είναι κάπως διαφορετικό και είναι πιο δύσκολο. Το κλέος είναι για αυτόν που είναι αποδεκτός από τους άξιους. Δίνω ένα παράδειγμα χειροπιαστό. Όλα αυτά, επειδή δεν ξέρω πόσα είναι τα μέλη, δεν τα παίρνετε προσωπικά. Άρα αν πάω σε έναν σύλλογο και δω, ας πούμε, ότι σε αυτόν τον σύλλογο, λέω τυχαία νούμερα, έχει 250 άτομα λέω: πολύ καλό.
Πάω σε έναν άλλον σύλλογο έχει 10 άτομα, λέω: εντάξει. Πρώτο κριτήριο, εδώ είναι η φήμη. Μετά πάω σε έναν άλλο σύλλογο και μου λέει, ας πούμε ο Παναγιώτης, αυτός είναι δάσκαλος. Αλλά δεν μου λέει πόσα μέλη είναι, ούτε εγώ τον ρωτάω. Εγώ αυτό που θέλω να ξέρω είναι, αν ένας δάσκαλος ονομάζει δάσκαλο έναν άλλον.
Αν δεν τον ονομάζει, και μου λέει απλώς ότι έχει πολλά μέλη, εγώ ξέρω σε ποια κατηγορία είναι. Αν τον ονομάζει, δεν ρωτάω πόσα μέλη είναι. Το λέω αυτό βέβαια και στους γονείς, γιατί μερικές φορές μπερδεύονται και οι γονείς και λένε: θα πάω το παιδί μου εκεί όπου έχει πολύ κόσμο. Εκεί όπου έχει πολύ κόσμο, να θυμάστε ότι υπάρχουν και πολλοί κόπανοι.
Δίνω ένα παράδειγμα εκτός τομέα, το οποίο έγινε σημαντικό. Είναι το παράδειγμα του Καραθεοδωρή. Για να καταλάβετε σε ποιο πλαίσιο κινούμαι. Ο Καραθεοδωρή πήγε στην Γερμανία, επειδή δεν είχε καμία σχέση με τη Γερμανία. Πήγε στην Γερμανία, επειδή δεν είχε κανένα οικογενειακό πλαίσιο στη Γερμανία. Δεν πήγε στην Γερμανία, για να πάει σε ένα σπουδαίο Πανεπιστήμιο.
Αλλά πήγε στο Göttingen, που ήταν ένα μικρό Πανεπιστήμιο τότε, αλλά υπήρχαν δύο τεράστιοι δάσκαλοι οι οποίοι ήταν ο Klein και ο Hilbert. Το ενδιαφέρον αυτής της προσέγγισης είναι το εξής: στην εποχή του, κανένας από τους γονείς που είναι εδώ δεν θα ήθελε να ήταν ο γονιός του.
Διότι ο Καραθεοδωρή στα 27 του δούλευε ήδη. Ήταν μηχανικός. Ξαφνικά τα παρατάει όλα και λέει τώρα χρειάζομαι δάσκαλο. Και ξαναρχίζει από το πρώτο έτος. Σε άλλη χώρα. Ο Καραθεοδωρή μιλάει από τότε που γεννήθηκε ελληνικά και γαλλικά και πάει σε μια χώρα όπου μιλάνε γερμανικά. Βλέπετε όλα αυτά είναι εντελώς φυσιολογικά. Γιατί σας το λέω αυτό;
Γιατί μετά από χρόνια, το μόνο που θυμόμαστε για εκείνη την εποχή είναι τους δύο δασκάλους που επέλεξε ο Καραθεοδωρή. Γιατί αυτοί έχουν αφήσει όνομα για την Ανθρωπότητα και όχι μόνο για την εποχή. Ενώ βέβαια εκείνη την εποχή θα μπορούσαν οι γονείς του να του πουν: μην πας. Εδώ είναι ακριβώς το ίδιο θέμα που έχουμε. Πολύ συχνά αναρωτιόμαστε αν η Ελλάδα αξίζει ως κράτος.
Είναι λανθασμένη προσέγγιση. Διότι δεν ήμασταν ποτέ, ούτε είμαστε, ούτε θα είμαστε. Γιατί εμείς έχουμε μια πολύ ειδική σχέση με το κράτος και λέμε σήμερα με την λωρίδα.. Αν το κράτος ήταν θετικό για τους Έλληνες, το πρώτο πράγμα που θα έπρεπε να κάνει, είναι να αλλάξει όνομα, για να καταλαβαίνουμε ότι είναι θετικό. Τι εννοώ με αυτό; Αυτός που καταδίκασε τον Προμηθέα, που είναι ένα σύμβολο για μας, είναι ο Δίας. Και χρησιμοποίησε δύο εργαλεία: Το ένα λέγεται Κράτος και το άλλο λέγεται Βία. Να θυμηθείτε επιπλέον την πρόταση του Keynes, ο οποίος λέει ότι το κράτος είναι αυτό που έχει το μονοπώλιο της βίας.
Σας το λέω σε αυτό το πλαίσιο εδώ, γιατί μπορεί να μου πείτε, πώς σχετίζεται με το θέμα της βίας. Γιατί είναι πολλοί που αναρωτιούνται αν ένα άθλημα που εμπεριέχει βία, είναι σωστό ή όχι για την εξέλιξη. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι το εξής: Είναι ότι η Ελλάδα δεν είναι μόνο μια χώρα ή ένας χώρος, είναι και ένας χρόνος.
Αυτός ο χρόνος σχετίζεται με τον Ελληνισμό. Στον Ελληνισμό, το θέμα της πάλης είναι πάρα πολύ σημαντικό. Και γι’ αυτό έχει μείνει η φράση ‘το παλεύουμε για κάτι’, ως μια θετική έννοια. Έχει ενδιαφέρον, γιατί ακόμα και αυτοί που το λένε, δεν έχουν ιδέα βέβαια για πάλη.
Αλλά το παλεύουν. Όταν λέτε ‘πώς πας;’ σε κάποιον και δεν έχει τίποτα να σας πει, λέει: το παλεύουμε. Συνήθως χρησιμοποιεί τον πληθυντικό. Μετά αναρωτιέστε αν παλεύουν οι άλλοι γι’ αυτόν και αν το παλεύει κι αυτός. Αν πάλευε μπορεί και να το βλέπαμε. Αν δεν το βλέπετε όμως, το παλεύει. Αυτές οι εκφράσεις μετά σιγά-σιγά εκφυλίζουν τις έννοιες.
Η αντιπαλότητα, αντιμετωπίζω. Πώς αντιμετωπίζω μια κατάσταση; Είναι πολλοί από εμάς που στην αντιμετώπιση χρησιμοποιούν μόνο την έννοια του μετώπου.
Στις πολεμικές τέχνες, το μέτωπο είναι απλώς ένα σημείο επαφής. Άρα όλοι ασχολούνται με το μέτωπο. Αλλά να ξέρετε ότι, άμα δεν υπάρχει τίποτα πίσω από το μέτωπο, το μέτωπο είναι απλώς μια επαφή.
Και οι επαφές δεν είναι σχέσεις. Κατά συνέπεια καταρρέουν. Αυτό λοιπόν που μας αφορά εδώ είναι το εξής: γιατί ο Ηρακλής έκανε άθλους και δεν έκανε αθλήματα; Θα μπορούσαμε να λέμε τα αθλήματα του Ηρακλή. Ξέρετε εμείς τώρα είμαστε τόσο μεταμοντέρνοι, που θα πούμε και κάποιος θα το βρει αυτό, θα πει: ναι, να λέμε αθλήματα για να μην σοκάρουμε τα παιδιά.
Τι σημαίνει άθλος; Δηλαδή, άμα ρωτούσα τώρα στα παιδιά, βέβαια θα νευρίαζε πολύ η δασκάλα - αλλά τέλος πάντων αντέχει, βλέπω - άμα ρωτούσα στα παιδιά ακόμα και στην κόρη της - που την βλέπω σε διάφορες φωτογραφίες εδώ - τι είναι άθλος; και δώσε μου ένα παράδειγμα από άθλο.
Όταν λέω τα παιδιά, για όσους δεν με ξέρουν, είναι ότι κάνω την ερώτηση στους μεγάλους, αλλά να μην φαίνεται. Έτσι νιώθουν ότι είναι απαλλαγμένοι από την απάντηση, μετά καταλαβαίνουν ότι τους αφορά, μετά ξέρουν ότι δεν έχουν ιδέα ποια απάντηση θα δώσουν και ελπίζουν κάποιο παιδί να πει και κάτι. Σας λέω όλα τα στάδια πριν φτάσετε στην κατάθλιψη. Ο άθλος, ρωτάω τώρα. Πόσες φορές για όσους αθλούνται χρησιμοποιούν την λέξη άθλος σε όλη τη ζωή τους;
-Θεωρώ πολλές.
- Θεωρείς. Αυτό το ‘θεωρώ’ είναι όπως σχέση με το ‘πιστεύω’. Άρα θεωρώ, πιστεύω, νομίζω, τι ήθελα και το πίστεψα.
-Τα δικά μου παιδιά το λένε, πάντως.
- Ναι, μπορεί γιατί σε αντιμετωπίζουν. Άρα εννοώ τι; Το πιο σπουδαίο σαν ρίζα είναι ο άθλος. Ο άθλος μετά, όταν εκφυλίζεται, γίνεται το άθλημα. Όταν εκφυλίζεται ακόμα πιο πολύ, γίνεται αθλητικό και μετά μιλάμε για αθλητισμό. Μετά, αν θέλουμε να το ξε-φτυλίσουμε, επειδή έχει εκφυλιστεί, το ξαναβάζουμε, πιο πάνω και λέμε πρωταθλητισμό. Λέμε, κοιτάξτε τώρα το γελοίο της υπόθεσης, ας πούμε ποιος ήταν πιο πρώτος από τον Ηρακλή. Διότι υπάρχει μια διαφορά.
Ο άθλος είναι: ή τον κάνεις ή δεν τον κάνεις. Δεν είναι ότι τον κάνεις με τόσο βαθμό. Ο άθλος για όσους δεν το έπιασαν με την πρώτη, τώρα το λέω γι’ αυτούς που έχουν έρθει από τα φροντιστήρια, είναι ή μηδέν ή είκοσι. Άρα δεν το λέμε πια μηδέν και είκοσι. Λέμε: το έκανες ή δεν το έκανες; Το παλεύουμε. Εκεί πέρα καταλαβαίνεις ότι ‘το παλεύω’ σημαίνει ότι δεν το έκανε. Γιατί αλλιώς θα έλεγες: το έκανα.
Στον άθλο λοιπόν βλέπετε ότι έχουμε ένα αξιοκρατικό πλαίσιο και έχει ενδιαφέρον όταν κάνουμε αξιολογήσεις και λέμε ότι λειτουργούν αξιοκρατικά. Μόνο αξιοκρατικά δεν λειτουργούν οι αξιολογήσεις.
Διότι είναι μια αυθαίρετη κλίμακα, πάνω στην οποία βάζουμε τους ανθρώπους, για να μπορούμε να τους βάλουμε στο ίδιο επίπεδο. Από τη μια μεριά, λέμε ότι αυτό υπάρχει, το πρώτο πράγμα που κάνουμε είναι ότι βάζουμε τις γυναίκες με τους άντρες, μετά βάζουμε το βάρος, μετά βάζουμε διάφορα, το ύψος.
Βέβαια δεν βάζουμε ακόμα την εγκεφαλική μάζα, που θα ήταν ένα κριτήριο. Μετά από μερικά σοκ. Τι εννοώ μ’ αυτό. Εννοώ ότι, ας πούμε ότι θέλετε να αξιολογήσετε τον Ελληνισμό. Ας κάνουμε μια καινοτομία, εντάξει; Και ας πούμε ότι ο Ελληνισμός κάνει κι αυτός ένα άθλημα εδώ και χρόνια. Διαλέξτε όποιο θέλετε. Και λέω ο Ελληνισμός είναι πρωταθλητής;
Γιατί, αυτό που δεν αντιλαμβανόμαστε, νομίζω ότι τώρα θα το πω πιο απλά και πιο λαϊκά, είναι ότι πρωταθλητής είναι ο πρώτος από όποιον να ‘ναι. Η ιδέα αρχικά με το ‘αθλητής’ είναι αυτός που κάνει τον άθλο. Άρα όταν κάνεις τον άθλο, είναι απλώς ότι το έκανα ή δεν το έκανα. Δηλαδή, όταν ο Θησέας πρέπει να τραβήξει κάτι, για να βγει από κάπου και δεν το έχει κάνει, δεν το έχει κάνει.
Όταν το έκανε, το έκανε. Αυτό το πράγμα, αυτό το κριτήριο είναι απλώς, βλέπετε, το θέμα της ικανότητας. Άρα έχουμε περάσει από το ‘ικανότητα-ανικανότητα’ στο ‘μπορούν όλοι ως ένα βαθμό’. Και το θέμα είναι ότι, άμα μπορούν όλοι ως ένα βαθμό, τότε λέμε ότι το πέτυχαν.
Μετά, έχει ακόμα πιο ενδιαφέρον, βάζουμε το πλαίσιο του διαγωνισμού. Ας πούμε ότι πέφτετε σε μια σειρά όπου δεν είναι πολύ καλοί οι άλλοι παίχτες, εσείς βγαίνετε πρώτος, κερδίζετε το διαγωνισμό, είστε πρωταθλητής. Άρα γιούπι. Μετά σιγά-σιγά τι γίνεται, λέτε ‘ελπίζω να πέσω σε αυτή τη σειρά. Εντάξει, κάνετε και το σταυρό σας. (το δείχνει). Ο Θεός είναι μεγάλος. Και λέτε άμα πέσω στην άλλη σειρά που είναι ο άλλος, που είναι η μπουλντόζα του αθλήματος, στον πρώτο γύρω θα μου πουν ‘γεια σου’.
Ενώ εγώ θα ήθελα να κάνω κάτι. Έχει ενδιαφέρον, ας πούμε και στο body-building, που φαίνεται να είναι εντελώς χυδαίο για μερικούς. Εμένα μου άρεσε μια φορά, ήταν ο Arnold που έκανε μια συνέντευξη, να δείτε ότι είμαι δεκτικός, ακούω από διάφορα και το πιο εντυπωσιακό που είχα ακούσει είναι το εξής: είναι ότι είχαν κάνει την επίδειξή τους όλοι οι άλλοι και μπαίνει ξαφνικά αυτός και ξαφνικά φεύγουνε οι άλλοι.
Αυτή ήταν για μένα η πιο ωραία αξιολόγηση σε επίπεδο αξιολογίας. Δηλαδή, ο άλλος τον είδε και μόνο που τον είδε, πριν κάνει την επίδειξη, λέει: παιδιά δεν είμαστε στην ίδια κατηγορία, κάποιο λάθος έχει γίνει.
-Υπάρχει στο Παγκράτιο, έχει αποδειχτεί.
Ναι, οτιδήποτε λέω, κάνω ότι είναι θεωρητικό. Μετά όσοι ξέρουν, το παίρνουν ποσοστιαία. Ένα άλλο παράδειγμα, έρχεται βέβαια από την Ανατολή, από την Άπω Ανατολή. Είναι ένα πολύ ωραίο παράδειγμα, γιατί μας δίνει ένα κριτήριο το πώς αλλάζουμε την έννοια του Δασκάλου σε έναν τομέα, ενώ φαίνεται να μην είναι ο ίδιος.
Δίνω ένα παράδειγμα. Έχει έναν άνθρωπο που περπατάει σε έναν δρόμο, ξαφνικά υπάρχει μια γέφυρα και βλέπει έναν άλλον, ο οποίος τον σπρώχνει την ώρα που πάει να περπατήσει, πάνω στη γέφυρα και του λέει: η γέφυρα είναι δική μου, θα περπατάς όποτε θέλω εγώ, γιατί με ενοχλείς; Άρα αυτός επιμένει και τελικά του λέει, θα κάνουμε μονομαχία αύριο.
Τώρα αυτός, το παράδειγμα είναι με kung fu, πάει να δει έναν Δάσκαλο του kung fu. Του λέει κάποιος με έχει προκαλέσει, αύριο θα γίνει μονομαχία και εγώ θα πεθάνω - δεν ξέρω. Και τον ρωτάει ο Δάσκαλος του kung fu: υπάρχει ένας τομέας όπου έχεις Kung, δηλαδή που έχεις ένα υψηλό επίπεδο; Και λέει ναι.
Έχω ένα πολύ υψηλό επίπεδο, όταν φτιάχνω τσάι. Τώρα βέβαια για τους Έλληνες που δεν έχουν καθόλου γνώσεις, σ’ αυτό τον τομέα, σας φαίνεται εντελώς εξωπραγματικό. Αν κοιτάξετε λίγο περισσότερο τον τομέα, θα καταλάβετε ότι το τσάι έχει κάποια σχέση. Και του λέει: είναι πολύ απλό.
Την επόμενη ημέρα θα πας και θα κάνεις την διαδικασία του τσαγιού, μπροστά του, χωρίς όμως να φοβηθείς. Και του λέει, μα δε θα φοβηθώ; Λέει: αν πραγματικά έχεις το Kung στο τσάι δεν θα φοβηθείς. Άρα πηγαίνει λοιπόν την επόμενη μέρα και κάνει τη διαδικασία του τσαγιού μπροστά στον άλλον. Και όταν τον βλέπει ο άλλος, του λέει: τώρα θα σε ακολουθώ, Δάσκαλε.
Η μεγαλύτερη νίκη που μπορεί να έχετε είναι αυτή που κερδίζετε χωρίς μάχη. Άμα πάρετε το πολύ απλοϊκό που λέει: πρέπει να νικήσεις, μη σταματάς ως το τέλος…, εντάξει αυτό είναι καλό για τα βουβάλια. Αλλά σε ανώτερο επίπεδο πνευματικό, νομίζω ότι δείχνει το παράδειγμα και ο Χριστός, την αντιπαλότητα την διαχειρίζεται κάποιος με την πνευματικότητα.
Στο χώρο των πολεμικών τεχνών θα μου πείτε, είναι όντως σωστό; Κι όμως θα δείτε σε βάθος χρόνου βέβαια, σπάνια όταν είναι μόνο το πρωτάθλημα, μετά όταν διαρκεί, είναι μερικά ονόματα που μένουν και μερικά ονόματα, απλώς τους λέμε, πρωταθλητές της εποχής. Δηλαδή είναι μερικοί που είχαν κερδίσει το πρωτάθλημα, αλλά μετά εξαφανίστηκαν παντελώς και είναι οι άλλοι και αυτοί είχαν κερδίσει το πρωτάθλημα. Άρα αξιολογικά ήταν το ίδιο επίπεδο, άρα μετά από χρόνια, τους θεωρούμε ότι έχουν αλλάξει τον τομέα.
Είναι όντως Δάσκαλοι. Αυτή είναι η διαφορά. Τη μία την ονομάζω συγχρονική, άρα είναι ο καλύτερος της εποχής, του χρόνου, της χρονιάς. Και οι άλλοι είναι διαχρονικοί. Άμα θέλετε να πετύχετε έναν άθλο πρέπει να είσαστε στον τομέα της καινοτομίας. Η καινοτομία, θα μου πείτε, πώς λειτουργεί;
Είναι λίγο δύσκολο έτσι άμα το πάρουμε αφαιρετικά. Αλλά θα ήθελα να σας δώσω ένα παράδειγμα χειροπιαστό. Όλοι ξέρετε το άλμα εις ύψος και ξέρετε τώρα πώς πηδάνε οι αθλητές. Οι αθλητές πριν δεν πηδούσαν έτσι, είναι η λεγόμενη τεχνική του Fosbury. Πριν το Fosbury δεν πηδούσαν έτσι, πηδούσαν μέσα όπως λέμε εμείς κι όχι απ’ έξω.
Άμα το σκεφτείτε ορθολογικά, θα πείτε: όντως, όταν βλέπετε πώς πηδούσαν πριν και μετά, λέτε: δεν έχει καμία σχέση το ένα με το άλλο. Να ξέρετε όμως ότι η πιο μεγάλη καινοτομία στον τομέα είναι απλώς η εισαγωγή του στρώματος. Άμα πηδήξετε μια φορά με Fosbury πάνω σε άμμο, θα πηδήξετε μία φορά.
Άρα σημαίνει τι; Σημαίνει ότι ξαφνικά, κάποιος του τομέα σκέφτηκε ότι, άμα θέλουμε να πάμε ακόμα πιο ψηλά, από οποιαδήποτε τεχνική, μήπως πρέπει να σκεφτούμε ποια είναι η υποδοχή; Αυτό το θέμα είναι πάρα πολύ σημαντικό και θυμίζει, αν θέλετε, ένα κριτήριο καινοτομίας και είναι το κριτήριο του Da Vinci.
Ο Da Vinci να θυμάστε ότι την ώρα που σκεφτόταν την πτητική μηχανή, πρώτον κανένας άλλος δεν το σκεφτόταν - σιγά μην το σκεφτόταν - και την ώρα που η κοινωνία του δεν σκεφτόταν την πτητική μηχανή, ο Da Vinci αναρωτιόταν πώς προσγειώνεσαι. Γιατί λέει: πες ότι το έκανες, είσαι πάνω.
Πες ότι δεν το έκανες, είσαι κάτω. Δεν πειράζει, δεν το έκανες, θα μείνεις εκεί. Το θέμα είναι πες ότι το έκανες, τα κατάφερες είσαι πάνω. Τώρα πώς προσγειώνεσαι; Είναι ένα ερώτημα που θα πρέπει να κάνετε στον εαυτό σας, πριν απογειωθείτε. Καταλάβατε; Δηλαδή είναι κρίμα να πείτε πού είναι το αλεξίπτωτο, εφόσον είστε επάνω. Πρέπει να το πάρεις από πριν. Εδώ είναι πάλι το ίδιο θέμα, το θέμα της προπόνησης.
Η προπόνηση έχει τεράστια σημασία και δυστυχώς για όσους έχουν ελάχιστη πνευματικότητα, αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι ο αγώνας. Έχει ενδιαφέρον γιατί λέμε ότι είμαστε στον αθλητισμό, είμαστε αθλητικό σωματείο, είμαστε αθλητές και πρωταθλητές.
Αλλά, κάνουμε αγώνα. Αλλά το θέμα είναι γιατί δε λέμε αγωνιστές. Ενώ λέμε πρωταγωνιστές. Έχει ενδιαφέρον, γιατί συνήθως τώρα στο επίπεδο το ελληνικό, πρωταγωνιστής είναι ηθοποιός. Και πάλι θα ήταν ωραίο αν ήταν αληθινό, δηλαδή ‘ήθος’ και ‘ποιώ’.
Τέλος πάντων, το αφήνουμε. Η ιδέα λοιπόν ποια είναι; Γιατί να λεγόμαστε αγωνιστές; Αυτό το θεωρούμε λίγο βαρύ, είναι πολύ. Ενώ ότι παίζουμε αγώνα, ναι. Ας πούμε ότι παίζουμε θέατρο. Αλλά ποιος θα τολμούσε να πει παίζουμε πραγματικότητα; Ενώ μόνο όταν παίζουμε πραγματικότητα, παράγουμε μια πράξη. Ενώ όταν παίζουμε θέατρο, κάνουμε κινήσεις. Το άλλο πρόβλημα, το είχανε θέσει σαν προβληματισμό, είναι το εξής: το πρώτο χτύπημα. Το πρώτο χτύπημα στον τομέα δεν είναι πια σημαντικό. Γιατί πάνω-κάτω όταν έχουμε δύο - εγώ θα τους ονομάζω αγωνιστές, για να μην νομίζετε ότι είναι του τομέα σας, έτσι για μην έχουμε προβλήματα, για να μην το παίρνετε στραβά - όταν έχουμε δύο αγωνιστές, δεν μπαίνουμε ποτέ στη διαδικασία του κανόνα.
Πρώτο χτύπημα, σταματάμε. Πέθανες. Επειδή το έχουμε κάνει, έχουμε και μάρτυρα. Αυτό που προσέχουμε είναι το εξής: άμα πείτε σε δύο αγωνιστές: κάντε κανονικά τον αγώνα, θα δείτε ότι θα κάνουν πολλά χτυπήματα. Άμα τους πείτε: αλλάζουμε τον κανόνα. Ένα χτύπημα, θάνατος. Ξαφνικά θα δείτε ότι θα μεγαλώσει η χρονική περίοδος πριν το πρώτο χτύπημα.
Έχουν δικαίωμα μία ζωή, όχι δύο. Είναι αυτό που κάνουν τα παιδιά, συνήθως τα αγόρια, όταν παίζουν αυτά τα ηλεκτρονικά κάνουν ένα παιχνίδι, αλλά έχουν δικαίωμα εφτά ζωές. Άρα πάνω-κάτω παίζουν όπως να ‘ναι έως τις έξι, στην έβδομη παίζουν διαφορετικά, σου λέει μετά τέλειωσε.
Ενώ το πρόβλημα με τη ζωή είναι ότι μας έχουν δώσει μία. Άρα εκτός αν νομίζετε ότι είστε γάτα, έχουμε ένα πρόβλημα. Γιατί θεωρώ ότι είναι σημαντικό, στις πολεμικές τέχνες το θέμα του άθλου. Για μένα, ο πρώτος άθλος που υπάρχει στις πολεμικές τέχνες είναι, οτιδήποτε και να γίνει να είσαι ζωντανός.
Τεράστιο θέμα. Γιατί; Γιατί μόνο όταν είσαι ζωντανός σε μία μάχη, μπορείς να είσαι αγωνιστής σε έναν πόλεμο. Προσέξτε, δεν το λέω με μία πολεμική έννοια, μην το παίρνετε στραβά, το λέω απλώς σε έναν συνεχόμενο αγώνα. Τι να το κάνω εγώ αν έχω κάποιον που είναι πολύ καλός τη Δευτέρα, και την Τρίτη έχει πεθάνει.
Άρα, εκτός από την περίπτωση που περιμένω την άλλη Δευτέρα για να ξανάρθει, έχω ένα πρόβλημα. Αυτό που με ενδιαφέρει λοιπόν είναι η έννοια της συνέχειας. Τώρα σε σχέση με το Παγκράτιο έχουμε ένα θέμα με την έννοια της συνέχειας. Υπάρχει κάτι που είναι από την αρχαιότητα, ξαναεμφανίζεται κι αναρωτιόμαστε μετά αν μπορούμε να προσδιορίσουμε μια τροχιά, μια πορεία που να το συνδέει. Άρα έχει ενδιαφέρον γιατί από τότε που έχουμε βρεθεί, έχουμε κάνει διάφορες συζητήσεις, όχι με σας και με άλλους. Έχει ενδιαφέρον γιατί η πρώτη αντίδραση που έχουν, οι μη γνώστες, είναι: μα είναι οι ίδιοι κανόνες; Έχει ενδιαφέρον η πρώτη προσέγγιση, δηλαδή λένε: είναι αυτό το πράγμα, μοιάζει με αυτό ή λέμε ότι είναι ακριβώς το ίδιο.
Η πρώτη παρατήρηση είναι αν είναι οι ίδιοι κανόνες, λες και υπάρχουν πολλά αθλήματα που έχουν κρατήσει ακριβώς τους ίδιους κανόνες από τότε που γεννήθηκαν. Μόνο και μόνο αν πάρετε αθλήματα που είναι ακόμα πιο πρόσφατα, υπάρχουν ολόκληρες επιτροπές-ομοσπονδίες που καθορίζουν πώς θα αλλάξουν μερικοί κανόνες.
Άρα είναι σαν να σας έλεγα, ας πούμε στο μπάσκετ, επειδή δεν είναι πια ο ίδιος κανόνας τώρα σε σχέση μ’ αυτό που έγινε πριν μια δεκαετία. Δεν έχει καμία σχέση το ένα με το άλλο. Άρα βλέπουμε ότι μπαίνουμε συνήθως στο κανονιστικό. Το άλλο πρόβλημα είναι το εξής: αν προσπαθούμε να παρουσιάσουμε το Παγκράτιο, απλώς ως ένα άθλημα, μπορεί και να έχουμε διάφορα προβλήματα ανταγωνισμού. Άρα ρωτάω, τώρα να σας το θέσω αλλιώς, να έρθω λίγο πιο κοντά στον Παναγιώτη, έμμεσα βέβαια: ποιο από τα αθλήματα που γνωρίζουμε μπορεί να ονομαστεί άθλος;
Τώρα το παίρνουμε ανάποδα. Η ιδέα ποια είναι; είναι ότι μερικές φορές η διαφορά είναι τόσο μεγάλη που δεν την αντιλαμβανόμαστε ούτε εμείς. Και πρέπει κάποιος άλλος να έρθει και να πει: μα δεν βλέπεις ότι είναι τεράστια η διαφορά; Και δεν έχει καμία σχέση το ένα με το άλλο.
Τα κριτήρια πώς είναι; Ας πούμε ότι θέλουμε να μπούμε σε ένα πλαίσιο συμβατικό και αναρωτιόμαστε πώς θα μπούμε σε αυτό το πλαίσιο. Ένα κριτήριο είναι να έχουμε κοινά σημεία.
Δίνω ένα παράδειγμα, άμα πάρετε ένα άθλημα σχετικά κλασσικό, θα δείτε ότι από την μορφολογία του ανθρώπου μπορείτε πάνω-κάτω να προβλέψετε τι είναι ο τομέας του. Εντάξει; Δηλαδή άμα δείτε μπούτια τεράστια, θα σκεφτείτε την ποδηλασία, π.χ., διότι υπάρχουν διάφορες ασυμμετρίες. Άμα δείτε μία ασυμμετρία στους μυς, δεξί-αριστερό, πρέπει να σκεφτείτε κάτι όπως είναι το τένις.
Όταν βλέπετε μια απόλυτη συμμετρία είναι πάλι άλλο. Δίνω τώρα το παράδειγμα του δεκαθλητή. Ο δεκαθλητής έχει ένα πρόβλημα εξαρχής. Είναι ότι μοιάζει με όλους, αλλά κανένας δεν του μοιάζει. Δηλαδή ποιος μοιάζει στο δεκαθλητή; Ένας άλλος δεκαθλητής. Γιατί; Γιατί κάνει δέκα αθλήματα και πολλά από αυτά τα αθλήματα, αντικρούουν το ένα το άλλο. Καταλάβατε;
Φέρνω ένα παράδειγμα. Ας πούμε ότι κάνετε σφαίρα. Στη σφαίρα είναι πολύ καλό να έχετε ένα χαμηλό κέντρο βάρους, μια μεγάλη μάζα, μια γρήγορη περιστροφή. Κι άμα τα βάλετε τώρα όλα αυτά και θέλετε να κάνετε άλμα εις ύψος, λες: τώρα αυτά τα πράγματα πώς θα τα σηκώσω εγώ εκεί πάνω και πώς θα περάσω από κει πάνω;
Γι’ αυτό, όπως ξέρετε, δεν βλέπετε και πολλούς να κάνουν σφαιροβολία και να κάνουν μετά άλμα εις ύψος. Δεν είπα καν εις μήκος, γιατί εκεί μπορεί να χρησιμοποιήσουν την αδράνεια, η οποία θα μετατραπεί σε κινητική ενέργεια. Το θέμα είναι ότι το βάρος είναι πολύ σημαντικό.
Σας δίνω αυτά τα παραδείγματα για να καταλάβουμε το εξής, μέσα στο πλαίσιο που έχετε και εσείς, είναι τι συγκρίνουμε και αν είναι συγκρίσιμο. Ξαναπαίρνω τον δεκαθλητή. Λέω θα συγκρίνω τους μύες μου στο πάνω μέρος. Tο συγκρίνω με έναν άλλον αθλητή, λέω εντάξει δεν έχει και πολλά, μετά στο κάτω, δεν έχει και πολλά, εκεί πέρα στον κορμό δεν έχει και πολλά και μετά λες: αυτός είναι αθλητής;
Τώρα άμα πάρετε έναν άλλον που έχει μια διαφοροποίηση, θα δείτε ότι όταν τον βάζετε να κάνει τα δέκα αθλήματα, δεν τα καταφέρνει. Δίνω ένα άλλο παράδειγμα αξιολόγησης. Άμα έχετε δέκα αθλήματα και είστε και στα δέκα μέτριοι, είστε ήδη καλοί. Οι περισσότεροι από εμάς άμα τους βάλετε δέκα αθλήματα, στα περισσότερα είναι άσχετοι. Όχι μέτριοι, άσχετοι.
Μέτριος σημαίνει ότι είσαι κοντά στη βάση, άρα έχετε δέκα βαθμολογίες και είσαι δέκα φορές στο δέκα στα είκοσι και λες: είναι μέτριος. Όχι, όχι. Δεν υπάρχει κανένας μέτριος που μπορεί να πετύχει δέκα στα δέκα, ακόμα και αν είναι στα είκοσι. Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι υπάρχει η έννοια της πολλαπλότητας και της ολότητας, δηλαδή είμαστε ένα ολόκληρο πλαίσιο.
Ας πούμε ότι στον δικό σας τον τομέα άμα έχετε μερικούς αθλητές που κάνουν πολύ καλά μερικές κινήσεις και όχι άλλες. Είναι πολύ απλό, όταν θα παίξουν με ένα έμπειρο, θα εντοπίσει αυτά τα ελαττώματα και θα χτυπάει πάνω σε αυτά τα ελαττώματα.
Δίνω ένα παράδειγμα σε άλλον τομέα. Βλέπετε, ας πούμε, ότι έχει ένα αριστερό χέρι αδύναμο και παίρνετε συνεχώς το αριστερό. Δεν ασχολείστε πια με τίποτα άλλο. Ένα παράδειγμα που είδα βιωματικά, μέσω τηλεόρασης.
Έχετε έναν τεράστιο μαντράχαλο, και έχετε μια μπόμπα έτσι και το μόνο που έκανε ήταν να του πιάσει το χέρι. Του πιάνει το χέρι, πηγαίνει ανάποδα πάνω στο χέρι, δεν τα καταφέρνει, επειδή ο άλλος είναι και μπουμπούνας, δεν τα καταφέρνει την πρώτη, το κάνει στη δεύτερη ενώ κανονικά λες: μη το αφήνεις το χέρι έτσι, μην το αφήνεις. Ο άλλος, έχει ενδιαφέρον αν το κοιτάξετε από πλευράς μηχανικής, θα δείτε ότι πιάνει το χέρι από κάτω, και θα βάλει όλο το βάρος πάνω σε ένα χέρι.
Άμα βάλετε το βάρος του σε σχέση με το βάρος του άλλου, δεν είναι τίποτα. Άμα βάλετε όλο το βάρος μόνο στο χέρι, είναι ένα θέμα. Άμα θέλετε, για όσους δεν το πιάνουν με την πρώτη, κάντε το ίδιο πράγμα με ένα δάκτυλο. Και αμέσως τραβήξτε με όλη τη δύναμή σας σε ένα δάκτυλο, όχι σε όλο το κορμί, θα δείτε ότι το δάκτυλο θα φύγει. Είναι ακριβώς το ίδιο.
Ποια είναι η ιδέα; Είναι όταν τους βλέπετε μέσα στον αγωνιστικό χώρο, λέτε είναι ανέκδοτο. Είναι από άλλη κατηγορία, δεν μπορεί. Ο άλλος είναι διπλάσιος. Για όσους πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν αυτά που λέω τώρα, υπάρχουν και σε βίντεο. Άρα, όταν το βλέπετε έτσι, αλλά προσέξτε δεν βλέπετε, κοιτάζετε, δεν έχετε ακόμα την ικανότητα να βλέπετε. Γιατί θα δείτε ότι όταν θα κάνει την πρώτη κίνηση, τότε θα δείτε πόσο επικίνδυνος είναι ο μικρός. Και λες με τον μεγάλο μπορεί και να τα βγάλω πέρα από βλακεία του, με τον μικρό είναι νεκρό το θέμα. Γιατί προσέξτε, όταν λέμε μικρός έχει ύψος 1,83, δεν λέμε και νάνος. Το ύψος του άλλου είναι 2,24 άρα βλέπετε και ως μη ειδικός λες: δεν μπορεί να είναι στην ίδια κατηγορία.
Απλώς ξέρετε, είναι η κατηγορία που δεν υπάρχει πια κατηγορία, η οποία για μένα είναι στην πραγματικότητα η μόνη που είναι σοβαρή. Γιατί, είναι η μόνη η οποία μπαίνει στο ‘επιτρέπονται όλα’. Ενώ το άλλο ‘α, πρόσεξε, είσαι πολύ χοντρός για μένα, πήγαινε στη ζυγαριά, δεν μπορείς με εμένα, άλλος’. Το φαντάζεστε, ας πούμε, σε μια μαχητική προσέγγιση, να είσαι στον αληθινό πόλεμο και να έχει μια ζυγαριά, κάθε φορά βάζεις τον αντίπαλο ‘α, είσαι εκτός κατηγορίας, δεν παίζω με εσένα, επόμενος’. Αυτό δεν έχει γίνει ακόμα εφεύρεση, θα ήταν όντως μια καινοτομία στο στρατό: να κουβαλά ο καθένας τη ζυγαριά και ανάλογα με το βάρος να λέει ‘εγώ είμαι στην καλή κατηγορία’.
Ξέρω ότι χαμογελάτε, αλλά είναι ακριβώς το ίδιο. Θα σας δώσω ένα άλλο παράδειγμα στο σκάκι. Θα μου πείτε, σιγά το βάρος τώρα. Στο σκάκι υπάρχουν μόνο δύο γυναίκες που παίζουν με τους άντρες. Οι άλλες γυναίκες, παίζουν με τις γυναίκες.
Ελπίζω να καταλαβαίνετε τι εννοώ. Τώρα μη μου πείτε, μυϊκό δύναμη, ύψος και βάρος, είναι άλλο θέμα. Σε κάποια φάση αποδέχεσαι ότι άμα μπω εγώ σε μια κατηγορία όπου δεν υπάρχει πια κατηγορία. Να μπω; Εμένα μου αρέσει ένας, ένας, δεν έχει δύο, στο σούμο. Είναι τόσος και παίζει με κάτι βουβάλια και λες: μας πώς του επιτρέπουν;
Λες: έχει ζητήσει εξαίρεση. Φανταστείτε τώρα σε έναν αγώνα, στις κατηγορίες φτερού και μύγας, το φτερό λέει: εγώ, θέλω να μπω στην κατηγορία μύγα. Δεν πειράζει που δεν έχω, μπαίνω. Το φαντάζεστε;
Σας λέω ότι για μένα αυτό είναι αθλητής. Άρα άμα βάλουμε πιο πάνω ακόμα, μπαίνει ο άλλος φτερό οποιαδήποτε κατηγορία και λέει και εγώ μπαίνω στο «βαρέων βαρών». Το φαντάζεστε; Εγώ θέλω να το φανταστείτε μόνο και μόνο και να δω πόσο θα αντέξετε να μην γελάσετε, όταν θα το δείτε. Σαν φωτογραφία, μπαίνει ο άλλος μέσα και μετά έρχεται ο δεύτερος. Βάζετε πρώτα τον βαρύ και μετά έρχεται ο άλλος με το φτερό. Ε, λες, ελπίζω να πετάει γρήγορα. Δίνω τώρα ένα παράδειγμα. Παίρνετε δύο βάρη, εφόσον είμαστε στα βάρη και στη μύγα.
Έχετε δυο βάρη που είναι ακριβώς τα ίδια. Υπάρχει ένα θεώρημα στα μαθηματικά που λέγεται το θεώρημα της μύγας. Το θεώρημα της μύγας είναι εκεί που θα καθίσει η μύγα, κερδίζει το βάρος. Αυτό, τίποτα άλλο, θα μου πείτε: σιγά το πράγμα. Έχει ένα ελάττωμα η μύγα. Είναι να μην σκέφτεται ότι είναι βάρος. Όταν σκέφτεται ότι είναι βάρος, την εξοντώνει. Όσο ξέρει ότι είναι μύγα και πετάει, -το λέω και για τους συμβούλους- πρέπει να προσγειώνεται πολύ λίγο και να ξαναπετάει.
Όσο πρέπει για να γίνει η αξιολόγηση. Εδώ είναι πάλι το ίδιο. Όταν παίζετε με πολύ μεγάλα βάρη, ας πούμε Ολυμπιακά βάρη, είναι καλό να ξέρεις ότι είσαι μύγα. Γιατί μπορείς να χωθείς εκεί που αν το παίξεις ως κλασσικό βάρος, δεν θα μπεις. Γιατί θα σε κοπανήσουν δύο μεγάλα γομάρια για να σε βγάλουν έξω. Ενώ ως μύγα, εντάξει, μύγα είναι. Το θέμα είναι μετά η μύγα ποιες συμμαχίες κάνει. Θα μου πείτε, έχει ανάγκη μια μύγα να κάνει συμμαχίες. Ε, μόνο συμμαχίες έχει ανάγκη μια μύγα. Από εχθρούς έχει όλους τους άλλους, αλλά μεγάλη σημασία έχει η επιλογή.
Τώρα μπαίνω σε ένα πλαίσιο λίγο πιο βαρύ. Στην καθημερινότητα συνήθως επιλέγουμε τους ανθρώπους με τους οποίους θα ζήσουμε. Και πολύ σπάνια επιλέγουμε τους ανθρώπους με τους οποίους θα πεθάνουμε. Όμως αυτό που βλέπουμε είναι ότι, στις διαχρονικές σχέσεις αυτοί που κρατάν είναι μόνο οι δεύτεροι. Έχει ενδιαφέρον αυτό, αν το σκεφτείτε ορθολογικά. Άρα, αυτό σας θυμίζει και ένα σχήμα, που είναι πάντοτε πολύ ωραίο να το έχετε στο νου σας, είναι οι Σπαρτιάτες στις Θερμοπύλες. Οι Σπαρτιάτες, όπως ξέρετε, είναι θνητοί, πεθαίνουν. Οι Πέρσες, όπως ξέρετε, είναι αθάνατοι, μάλιστα λεγόταν και αθάνατοι. Άρα νομίζω ότι ένα από τα πιο ωραία μαθήματα της ιστορίας είναι ότι οι θνητοί έμαθαν στους αθάνατους πώς να πεθαίνουν. Και επειδή κατάφεραν αυτό το μάθημα, αυτοί έγιναν αθάνατοι. Αυτό είναι άθλος. Θα μου πείτε: άμα κοιτάξουμε το αποτέλεσμα, μα δεν είναι άθλος, όχι, γιατί δεν ήταν άθλημα. Ήταν άθλος.
Έχει μεγάλη αξία να ξέρεις ότι θα πας, θα κάνεις έναν αγώνα, ξέρεις ακριβώς πώς θα τελειώσει κι όλο το πρόβλημά σου είναι η διαδικασία. Για όσους αυτό φαίνεται πολύ ακραίο, αυτό ονομάζεται πολύ πιο απλά ζωή. Γιατί όπως ξέρετε όλοι πεθαίνουν, είναι θέμα χρόνου κι όπως λέει η φράση στον Μεσαίωνα στη Γαλλία, λέει: ο θάνατος είναι δύσκολος για όλους, αλλά στο τέλος τα καταφέρνουν όλοι. Άρα όλο το πρόβλημά μας είναι η διαδικασία. Η διαδικασία φαίνεται να μην είναι τόσο σημαντική. Η διαδικασία είναι πολύ σημαντική, γιατί στην πραγματικότητα είναι η μόνη ουσία.
Εξηγώ: γεννιέσαι, πεθαίνεις. Η διαδικασία είναι το γέμισμα. Είναι πώς θα περάσεις από τη μία ημερομηνία στην άλλη. Όσοι πιστεύουν ότι δεν έχουν δεύτερη ημερομηνία, είναι θέμα νοημοσύνης, δεν πειράζει. Αλλά όταν είσαστε πολύ μικροί κι είσαστε πολύ κοντά στην πρώτη ημερομηνία, θεωρείτε ότι η δεύτερη δεν έρχεται.
Όταν είστε πιο κοντά στη δεύτερη, ξαφνικά πάτε πιο συχνά στην εκκλησία. Ο Θεός ήταν πάντα εκεί και στην πρώτη και στη δεύτερη. Απλώς προς τη δεύτερη λες: εντάξει, αφού φτάσαμε που φτάσαμε ως εδώ, μπορεί να πάρουμε και παράταση. Αυτό σας εξηγεί και τη δημογραφική ανάλυση των ανθρώπων που βρίσκονται στην εκκλησία. Άρα βρίσκονται τα πολύ μικρά παιδιά, τα οποία τα έχουν φέρει και πρέπει να κάνουν μεταλαβιά με ένα κρασί που δεν μπορούν να πιουν, κι έχεις πολύ μεγάλους ανθρώπους, οι οποίοι είναι κάπως κοντοί γιατί έχουν κυρτώσει.
Στο ενδιάμεσο βέβαια υπάρχει ο μπαμπάς. Αυτός δεν είναι ούτε από τη μία κατηγορία, ούτε από την άλλη. Σιγά-σιγά πηγαίνει προς την άλλη, αλλά μετά έρχεται άλλος. Η διαδικασία. Θα μου πείτε: τι είναι διαδικασία; Θα πάρουμε το παράδειγμα της εκκλησίας. Πάτε στην εκκλησία. Ε, δεν ξέρετε τι θα πουν; Ξέρετε. Το θέμα είναι πώς θα το πουν, οι ψάλτες πώς θα το πουν. Βλέπετε λοιπόν πώς είναι η ζωή.
Σε έναν αγώνα αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι η διαδικασία του αγώνα κι όχι μόνο το αποτέλεσμα. Όταν είμαστε σε πολύ χαμηλό επίπεδο κοιτάζουμε μόνο το αποτέλεσμα: πήρα ένα πόντο, πήρα δύο πόντους, κέρδισα με ένα πόντο διαφορά και στην πραγματικότητα σε βάθος χρόνου, δεν μένει αυτό. Μένει πώς έγινε. Δίνω ένα παράδειγμα με το σκάκι.
Ο Bobby Fischer έχει γράψει ένα βιβλίο που έχει βάλει μέσα τις πιο ωραίες παρτίδες του. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι έχει βάλει και παρτίδες που έχει χάσει. Ενώ κάποιος που θα ήταν σε πολύ πιο χαμηλό επίπεδο από τον Bobby Fischer, δεν θα τολμούσε να το κάνει αυτό. Φανταστείτε τώρα, θα ρωτήσω τη δασκάλα εδώ. Από όλους τους αγώνες που έχεις κάνει, να μου πεις, ας πούμε, τους δέκα καλύτερους. Και μέσα στους δέκα καλύτερους, μας βάζει και δύο που έχει χάσει. Οι πιο μικροί μαθητές σου σίγουρα θα ξαφνιάζονταν. Κι όμως, όντως, μπορεί εκείνη τη στιγμή, σε αυτό το συγκεκριμένο αγώνα, ο αγώνας σου να ήταν παραδειγματικός. Τώρα έχουν και το βίντεο.
Μερικούς αγώνες, ας πούμε, τους κερδίζουμε και ντρέπεσαι να δείξεις το βίντεο, γιατί δεν έχει τίποτα το ιδιαίτερο, εντάξει. Απλώς ο άλλος έχασε, ενδιαφέρον. Μερικές φορές λοιπόν κερδίζουμε, επειδή ο άλλος χάνει. Αυτό δεν μπορούμε μετά να το διεκδικήσουμε. Ενώ μερικές φορές αυτό που έχει πραγματική αξία είναι πώς παλέψαμε. Επανέρχομαι σε μια παράδοση που έχουμε στα ελληνικά, είναι πολύ απλή: όταν πεθαίνει κάποιος που έχει κάνει κάτι το σημαντικό, του λέμε: άξιος, ενώ έχει πεθάνει. Είναι μέσα και τον λέμε άξιος. Αν πραγματικά έχετε κάνει τον άθλο κι όχι το άθλημα, στο τέλος θα πουν άξιος. Αν κάνατε το άθλημα, στο τέλος, θα πουν καλός.
Καλά τα πήγε ο άνθρωπος, καλό παιδί, αλλά δεν θα αφήσει τίποτα, ήταν απλώς, περαστικός. Το θέμα λοιπόν είναι πόσα αφήνουμε. Στον τομέα του Ελληνισμού - έχει ενδιαφέρον - άμα κοιτάξετε διάφορους πολιτισμούς, είναι μερικοί που πέθαναν. Ξέρετε ότι δεν υπάρχουν πια. Θα έχει ενδιαφέρον να σκεφτείτε, αν κάποιος είπε τη λέξη ‘άξιος’, όταν πέθαναν. Αυτό που προσπαθώ να σας πω τόσην ώρα είναι ότι, ακόμη κι αν σκεφτόσασταν ότι θα μπορούσε να πεθάνει ο Ελληνισμός, στο τέλος της διαδικασίας θα λέγαμε ‘άξιος’. Κι αυτό είναι λίγοι που το έχουν.
Εμείς, λοιπόν, το έχουμε, αλλά δεν το ξέρουμε. Δηλαδή, είμαστε ικανοί να περιμένουμε να πεθάνει ο Ελληνισμός, για να δούμε ότι όλοι οι άλλοι θα λένε άξιος και τότε θα πούμε: καλά, ρε παιδιά, κι εμείς ήμασταν του Ελληνισμού; Είμαστε ικανοί να το κάνουμε αυτό. Λέω λοιπόν να τον συνδυάσουμε τώρα με το θέμα της διδασκαλίας τον άθλο και την καινοτομία. Πώς μπορούμε να συνδυάσουμε τον Ελληνισμό με την καινοτομία και τον άθλο.
Κανονικά είναι καλά παιδιά - δεν μπορώ να πω - θα μπορούσαν να βάλουν οποιοδήποτε τίτλο. Ο Παναγιώτης είναι ανθεκτικός. Λέει: κάτι θα πούμε, αλλά το θέμα είναι δεν ξέρω κατά πόσο, άμα σας ρωτούσα εδώ - ρωτάω και τη δασκάλα - κατά πόσο συνδύασε και τις τρεις λέξεις ή αν την ενόχλησε ή αν φαίνονται να μην είναι σημαντικές.
Όταν έχεις το μέγεθος του Ελληνισμού και καταφέρνεις τον άθλο, είσαι αναγκαστικά καινοτόμος. Γιατί κανονικά εμείς οι Έλληνες θα έπρεπε να ήμασταν νεκροί. Άμα σκεφτείτε ορθολογικά πόσους αντίπαλους, εχθρούς σε όλη την ιστορία μας εδώ και χιλιετίες έχουμε περάσει ή έχουν περάσει πάνω μας ή μας έχουν κάνει κατοχή ή μας έχουν κάνει πειρατεία κλπ. κι είμαστε ακόμη εδώ. Αυτό είναι ήδη ένα θέμα.
Ότι το κάναμε με τις δυνάμεις μας ελπίζω να ξέρετε όλοι ότι είναι γελοίο. Διότι, εμείς οι Έλληνες έχουμε ένα πρόβλημα, μπαίνουμε σε μάχη, μόνο όταν ο άλλος είναι πιο ισχυρός από εμάς. Όταν είναι κατώτερος από εμάς, λιγότερο ισχυρός, δεν ασχολούμαστε, έχουμε τη δημοκρατία για να περνάει η ώρα. Μόλις είναι, ας πούμε, τρεις φορές περισσότεροι, δέκα πέντε φορές περισσότεροι, ξαφνικά λέμε: τώρα είμαι έτοιμος.
Αυτό τώρα, για να το φανταστείτε, θα ήθελα να το κάνετε, εγώ το κάνω και στους σπουδαστές να μετρήσουν όλες τις μάχες που έχει δώσει ο Ελληνισμός και να μετρήσουν τις δυνατότητες των δύο αντιπάλων και να μου πουν σε ποια μάχη ήμασταν εμείς οι περισσότεροι.
Είναι εντυπωσιακό άμα το σκεφτείτε, ενώ θα δείτε ότι σε πολλές χώρες είναι πάρα πολλοί που θεωρούν ότι, άμα δεν είναι περισσότεροι, δεν πάνε στη μάχη. Άρα έχει σχέση με τα κιλά. Ο Ελληνισμός που είναι φτερό, μάλλον χαρτί και φτερό, μπαίνει μόνο και μόνο στην κατηγορία ‘βαρέων βαρών’, αλλιώς δεν παίζει.
Αυτό είναι απίστευτο, άμα το σκεφτείτε, και λέω: όσοι το συνειδητοποιούν αυτό, δεν καταλαβαίνουν ότι υπάρχει μια τεράστια διαφορά, η οποία είναι: ρε, παιδί μου, εγώ τι έχω; Ήλιο, θάλασσα και μια λωρίδα γης, τίποτα άλλο. Από επεκτατισμό πραγματικά δεν κάνουμε τίποτα. Άρα λες μόλις έρχεται κάποιος να μου πάρει ένα κομμάτι από τη θάλασσα, ένα κομμάτι από τον ήλιο, ένα κομμάτι από τη γη, λες: ρε, παιδιά, εντάξει εδώ είμαστε.
Έχω αυτό εδώ το τραπέζι κι έρχεστε τώρα όλοι σας να με πλακώσετε στο ξύλο, για να πάρετε αυτό το τραπέζι. Ε, αν νομίζετε ότι θα περάσετε καλά, είναι όπως λέμε: ελάτε να το πάρετε. Η ιδέα ποια είναι; Εγώ δεν λέω: θα πάω να βάλω τραπέζια παντού. Αυτό είναι η νέα προσέγγιση, όταν έχετε ένα εστιατόριο, βάζετε τραπέζια παντού, στα πεζοδρόμια, ξέρετε. Και μετά έρχεται κάποιος και σας μετράει πόσα τραπέζια έχετε.
Επειδή εσείς έχετε μετά λεφτά, σας λέει ότι έχετε λιγότερα τραπέζια από αυτά που φαίνονται - τα ξέρετε αυτά. Ο Ελληνισμός έχει ένα τραπέζι. Έχετε ποτέ σκεφτεί ότι αυτό το τραπέζι είναι κάλτσα; Δεν το πιάσατε αυτό; Το ‘πρώτη πίστα’, εκεί από όπου φαίνεται η κάλτσα στα μπουζούκια. Προσπαθώ να πάρω όλους του τομείς, για να μην νομίζετε ότι είμαστε μόνο στο σκάκι.
Δηλαδή το θέμα είναι ότι έχεις ένα τραπέζι. Και το πρόβλημά σου είναι αν είναι ‘πρώτη πίστα’ ή όχι. Δεν είναι να έχεις τρία τραπέζια και να είναι όλοι πάτο. Δηλαδή, έχετε τον Έλληνα που κουβαλάει το τραπέζι του. Κι είναι μέσα στην αίθουσα και το πρώτο πρόβλημα είναι πού να το βάλει για να είναι ‘πρώτη πίστα’ και το γελοίο της υπόθεσης ποιο είναι; Είναι ότι δεν ξέρει ότι είναι ήδη πάνω στην πίστα.
Γιατί, έχουμε και τέτοιους Έλληνες. Δηλαδή λένε, υπάρχει φως στο τούνελ; Ο Ελληνισμός ολόκληρος είναι ένας φάρος και λένε αν υπάρχει φως. Ανεβαίνει τα σκαλοπάτια πάνω στο φάρο και συνεχώς σου λέει, υπάρχει φως στο τούνελ; Κανονικά ο άλλος θα έπρεπε να του πει: ρε, μαλάκα, δεν είναι τούνελ, λέγεται φάρος.
Εφόσον λοιπόν υπάρχει φάρος, ο φάρος έχει μια ιδιότητα είναι ότι δεν φωτίζει τον εαυτό του γι’ αυτό λέγεται φάρος. Είναι μερικοί από εμάς που θέλουν να έχουμε φως από τους άλλους κι είσαι μέσα σε φάρο. Δηλαδή το φαντάζεστε, ότι είστε της Ανάστασης, είσαστε μέσα στη εκκλησία και ζητάτε απ’ έξω να ‘ρθει φως.
Αφού θα έρθει από μέσα και λες: πού είναι το φως. Εμείς είμαστε ικανοί - αυτοί που μας εξηγούν ότι έχουμε – ‘αξιακές κρίσεις’ - να ξεχνάμε ότι: από το σκοτάδι φτιάξαμε φως, από το φως αλλάξαμε την πέτρα σε μάρμαρο και από το μάρμαρο κάναμε γλυπτά, τα οποία επειδή είμαστε κουμπούρες, τα ονομάζουμε μάρμαρα. Δηλαδή εσύ κάνεις ολόκληρο πολιτισμό, κάνεις γλυπτά. Τα ξέρει όλη η Ανθρωπότητα και λες: μου έκλεψαν τα μάρμαρα. Πόσο κουμπούρας πρέπει να είσαι; Γιατί τα λέτε μάρμαρα;
Σε λατομείο πήγαν και μας έκλεψαν τα μάρμαρα; Γιατί τα ονομάζεις ακόμα μάρμαρα; Αυτό εδώ είναι η απαξίωση που έχουμε εμείς. Δηλαδή, ενώ έχουμε ένα αντικείμενο, το οποίο έχει γίνει υποκείμενο και αποτελεί κείμενο για την Ανθρωπότητα, εμείς συνεχίζουμε να το ονομάζουμε αντικείμενο. Αυτή η μεγάλη διαφορά προέρχεται από το γεγονός ότι δεν καταλαβαίνουμε καλά τι είμαστε. Στη στρατηγική λέμε το εξής - σας δίνω ένα παράδειγμα.
Όταν πήγα, όπως έκανες εσύ την εισαγωγή σου με το Δάσκαλος, στην Αρμενία, σε ένα συνέδριο δεν ήξεραν πώς να με παρουσιάσουν, όταν είδαν το βιογραφικό. Είπαν: εντάξει, δεν παίζει αυτός. Θα το κάνουμε αλλιώς -μέσα στη Βουλή αυτό - και για να εξηγήσουν στους άλλους ποιος είμαι εγώ, είπαν είναι ο άνθρωπος από τη χώρα που γέννησε τη στρατηγική και - δεν ξέρω γιατί, αλλά - όλοι οι Αρμένιοι κατάλαβαν ότι είμαι Έλληνας. Άμα το κάναμε εδώ στην Ελλάδα θα σκεφτόμασταν Sun Tzu, Clausewitz, Liddell-Hart. Βλέπετε έχει ενδιαφέρον, λοιπόν, ότι άμα δεν ξέρεις πραγματικά ποιος είσαι, ρώτα στους φίλους σου ποιος είσαι.
Άμα δεν έχεις φίλους, κοίτα τι κάνουν οι εχθροί. Εγώ ας πούμε θεωρώ ότι αυτό το τραπέζι δεν είναι πολύ καλό. Αν ξαφνικά σας δω όλους να θέλετε αυτό το τραπέζι, θα πω: ρε παιδιά τι έχει; Αν το μόνο που έχει αυτό το τραπέζι είναι ότι είναι δικό μου, τότε αναρωτιέμαι τι είμαι. Βλέπετε, ενώ στην αρχή λέω το τραπέζι. Έχει μεγάλη σημασία λοιπόν το εξής θέμα: όταν έχεις κάνει άθλο ως πολιτισμός, ως Ελληνισμός, αναρωτιέσαι σε ποιον τομέα είσαι πρωταθλητής. Αυτό είναι πρόβλημα νοημοσύνης. Ο άθλος δεν συγκρίνεται. Ο άθλος είναι ριζικά διαφορετικός. Δηλαδή, αυτό που έχει κάνει ο Ελληνισμός είναι μια διαχρονική καινοτομία.
Δηλαδή, όλοι να θεωρούν ότι το να υπάρχει ακόμα Ελληνισμός με τα δεδομένα που έχουμε, είναι μια απίστευτη καινοτομία. Γιατί κανονικά, ορθολογικά θα έπρεπε να έχουμε εξαφανιστεί. Εμείς, λοιπόν, συνεχίζουμε να λέμε - έχει ενδιαφέρον, γιατί, όπως θυμάστε - ακόμα και το σύνθημά μας είναι: η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει. Δεν λέμε ποτέ: η Ελλάδα ζει.
Το ερώτημα είναι πώς τα καταφέρνεις και δεν πεθαίνεις, εφόσον δε ζεις. Θα μου πεις: άμα δε ζεις, ποιος θα σε σκοτώσει. Όταν λοιπόν όλοι ασχολούμαστε με τα βιοποριστικά και τα προβλήματά μας τα οικονομικά και τέτοια, έχει ενδιαφέρον να σκεφτείτε το εξής: έχετε ποτέ σκεφτεί ότι υπάρχουν άνθρωποι που είναι πάμπλουτοι κι αν μπορούσαν να αγοράσουν - ρε παιδί μου - ένα κομμάτι του πολιτισμού της Ελλάδας, να το αγοράσουν, να είναι δικό τους: αυτό είναι δικό μου.
Στο Las Vegas κάνουν αντίγραφα από διάφορους. Κάνουν από τη Σφίγγα, από τον Πύργο του Άιφελ κλπ. κάνουν αντίγραφα,. Μα όλοι ξέρουν ότι είναι αντίγραφα. Εδώ η ιδέα λοιπόν είναι η εξής: κάποιος θέλει να σας αντιγράψει, κι εσείς δεν ξέρετε ποιον να αντιγράψετε. Αυτό είναι το ερώτημά σας. Δηλαδή λέτε: πώς θα πορευτώ στη ζωή μου; Όλοι οι άλλοι λένε: μακάρι να ήμουν κι εγώ Έλληνας, κι εμείς που είμαστε Έλληνες, λέμε: τι μιζέρια.
Δηλαδή έχουμε ένα παρελθόν, το οποίο - προσέξτε - αγγίζει το μέλλον - να το θυμάστε αυτό σαν έκφραση - κι αναρωτιόμαστε τι να κάνουμε στο παρόν. Αυτό σημαίνει τι πρακτικά; Είναι ότι το ‘γνώθι σαυτόν’ του Σωκράτη, ότι αν πραγματικά ξέρεις τι είσαι, τότε καταλαβαίνεις ότι αυτό που έχει σημασία, είναι όντως η ζωή σου να είναι άθλος, ότι αν τα καταφέρεις είναι μια καινοτομία και αυτό γίνεται, επειδή ανήκεις στον Ελληνισμό, ο οποίος είναι το δώρο του Χρόνου στην Ανθρωπότητα.
Άμα τα συνδυάσετε όλα αυτά, θα δείτε ότι αυτό που ονομάζουμε πολεμικές τέχνες, μπορεί η πιο πολεμική τέχνη που έχουμε εφεύρει να είναι η Ελληνική. Αλλά τη λέμε ελληνική τέχνη και δεν καταλαβαίνουμε ότι είναι πολεμική.
Γιατί, άμα σκεφτείτε τώρα ορθολογικά, ποια όπλα διαθέτουμε για να εντυπωσιάσουμε έναν εχθρό, θα δείτε ότι άμα πάρετε ένα άγαλμα του Πραξιτέλη, θα έχετε ένα θέμα. Μάλλον ο άλλος θα έχει ένα θέμα. Γιατί το άλλο, μετά σου εξηγούν ότι υπάρχουν καινοτομίες, διάφορα.
Ξέρετε οι καρέκλες πάνω στις οποίες είσαστε καθισμένοι, είναι μερικοί που έχουν πληρωθεί για να τις φτιάξουν Αλλά δεν νομίζω να τις θέλετε σαν αντιπροσωπεία. Εδώ λοιπόν εμείς έχουμε αυτή τη δυνατότητα, να σκεφτόμαστε σε ένα πλαίσιο του Ελληνισμού, όπου αυτός ο Ελληνισμός: πρώτον, δεν καθορίζεται από το χώρο αλλά από τον χρόνο - έχει ήδη ένα πάχος χρόνου, είναι βέβαια πάντοτε στην κατηγορία ‘βαρέων βαρών’, δεν μπορεί να πάει πιο κάτω, όσο και φτερό να είναι, κι εμείς το πρόβλημά μας είναι πώς να αδυνατίσουμε.
Δηλαδή, αυτό είναι το θέμα μας, το βάρος. Εμείς έχουμε βάρος, γιατί το κάθε βήμα που κάνει ο Ελληνισμός έχει μια βαρύτητα που είναι η μνήμη. Τόσο απλά. Ξέρετε, πολλοί από εμάς τους Έλληνες, το βλέπω από αυτά που φοράτε... Άρα θα μου πείτε μετά: το φόρεσα τυχαία, δεν φταίω εγώ, δεν με είχαν προειδοποιήσει ότι θα είναι ο Λυγερός. Τέλος πάντων, τώρα την πατήσατε. Άμα κοιτάξετε λοιπόν ποια γράμματα είναι γραμμένα, θα δείτε ότι πολλοί από εσάς έχουν αγγλικά. Στην πραγματικότητα είναι αμερικάνικα. Άμα ξέρατε πόσο θα ήθελαν οι Αμερικανοί που γεννήθηκαν το 1776 να ήταν εδώ ήδη το μείον 1776, τότε θα καταλαβαίνατε ότι αυτό που λέμε εμείς ότι είναι πολύ σημαντικό να έχεις ένα μεγάλο κράτος, είναι καλό.
Εγώ δε σας λέω ότι δεν τρώω τσίχλες. Αλλά το θέμα είναι ότι ξεχνάμε τα πάντα. Δηλαδή είναι μερικοί από σας που φοράνε blue jeans. Το blue jeans είναι από τη Genova, δεν είναι από την Αμερική. Ξέρετε τι φοράτε; Στην πραγματικότητα ήταν για σκηνές, είχαν φέρει όλα αυτά τα υφάσματα για σκηνές.
Ξαφνικά καταρρέει το εμπορικό σύστημα και λένε: τι θα κάνουμε με όλα αυτά τα πράγματα, θα κάνουμε παντελόνια. Έχει ενδιαφέρον λοιπόν, γιατί λέγεται το ‘μπλε της Genova’. Δηλαδή, είναι καθαρά ιταλικό. Άρα το θέμα είναι ότι το κάνουμε μετά blue jeans. Βέβαια, όταν το λες blue jeans, είναι πιο γαμάτο. Άρα άμα τώρα ξαφνικά εγώ πάω εκεί πέρα και αρχίζω να πιάνω σκηνές και να τις κόβω, να σου πω φόρα το. Εσύ μη γελάς, γιατί μπορεί και να το κάνω.
Τι εννοώ μ’ αυτό; Όταν ξεχνάμε την ιστορία και το παρελθόν και τα βλέπουμε όλα συγχρονικά, τότε κάνουμε συγκρίσεις. Να ξέρετε ότι πολύ συχνά μιλάμε για το συγκριτικό πλεονέκτημα. Λοιπόν, ο Ελληνισμός είναι ασύγκριτο πλεονέκτημα. Δεν είναι συγκριτικό πλεονέκτημα. Τι να πεις εσύ τώρα, ότι είσαι πιο πάνω από τον Ελληνισμό, πιο κάτω, πιο δίπλα, στο ίδιο επίπεδο. Τι να πεις; για ποιο πράγμα να μιλήσουμε; Ο Ελληνισμός, εγώ δε σας λέω ότι είναι μοναδικός, μην μπερδευτείτε, εντάξει; Δηλαδή ο αρχαίος αιγυπτιακός πολιτισμός είναι τεράστιο θέμα και αυτό.
Και να θυμάστε ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έλεγαν για εμάς: είσαστε ο λαός που δεν έχει άσπρα μαλλιά. Καταλάβατε; Δηλαδή ήμασταν τόσο νέοι σε σχέση με αυτούς, αυτό που’ χαν ζήσει. Αλλά άμα το σκεφτείτε ότι είμαστε ο λαός που δεν έχει άσπρα μαλλιά, κι όμως έχουμε κάνει καινοτομίες, όπως είναι τα μαθηματικά, όπως είναι η στρατηγική, όπως είναι η γεωμετρία, όπως είναι διάφορα. Δε θα τα πούμε όλα αυτά, ενώ αυτά υπήρχαν από πριν. Σας δίνω ένα παράδειγμα να το θυμάστε:
Η διαφορά μας από την εποχή του Σωκράτη είναι η ίδια από το Σωκράτη και την πρώτη πυραμίδα. Για να καταλάβετε, ας πούμε, πόσο είχαμε προχωρήσει σε σχέση με την καθυστέρηση που είχαμε. Οι πυραμίδες υποτίθεται ότι είναι τέλειες. Είναι φτιαγμένες στο γεγονός ότι μπερδεύουν τον αριθμό π με το 3.
Άμα σκεφτείτε λοιπόν από όλη την ιστορία της ανθρωπότητας, ο πρώτος που σκέφτηκε πραγματικά τον κύκλο, είναι ο Αρχιμήδης… Εντάξει, πρόβλημά μας, αλλά είναι Έλληνας τι να κάνουμε, να τον πετάξουμε, ας πούμε; Το ανώτερο βραβείο στα μαθηματικά έχει το κεφάλι του Αρχιμήδη, σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η Αμερικάνικη Μαθηματική Εταιρεία σαν logo έχει «ΑΓΕΩΜΕΤΗΤΟΣ ΜΗ ΕΙΣΙΤΩ», που είναι καθαρά αμερικάνικη – ξέρετε - αν γνωρίζετε, με το accent και εμείς, ας πούμε, όταν προχωράμε, έχουμε ‘universal’. Έχει ενδιαφέρον, ας πούμε, εντάξει; Για να καταλάβετε ότι, το ανώτερο επίπεδο των μαθηματικών σε παγκόσμιο επίπεδο διεκδικεί ότι πρέπει να έχεις το κεφάλι του Αρχιμήδη πάνω, αλλά εμείς διεκδικούμε ότι κάναμε ένα stage στο University of Arizona. Λέω Αριζόνα, αλλά δεν μας πειράζει, κάντε αλλού.
Προσπαθώ να σας πω το εξής: είναι ότι όλα αυτά που είπαμε σήμερα είναι ταυτολογία. Είναι αυτά που ξέρετε ήδη για εσάς. Απλώς το ερώτημα είναι το εξής: Όταν είστε μόνο της Παλαιάς Διαθήκης, δεν καταλαβαίνετε πόσο καινοτόμα είναι η Καινή Διαθήκη. Κι όμως λέγεται Καινή Διαθήκη, ακριβώς όπως αρχίζει η καινοτομία. Αυτό αν νομίζετε ότι είναι τυχαίο, είναι απλώς ότι έχετε πρόβλημα με το λεξιλόγιο.
Αυτό οφείλεται σε μια αλλαγή φάσης. Άμα σκεφτείτε τώρα ορθολογικά όλα τα πρόσωπα που είναι στον πρώτο τόμο –να το ονομάσω έτσι- όποιος κατάλαβε κατάλαβε, και μετά κοιτάξετε γιατί ο δεύτερος τόμος υπάρχει για ένα πρόσωπο, μάλλον κάτι έκανε. Βέβαια ήταν πιο πρόσφατος. Άρα τι θέλω να πω; Γιατί να μην το συνειδητοποιούμε αυτό όταν έρχεται κάποιος να μας καταπατήσει και να μας πει: ξέρετε, δεν αξίζετε και πολύ ρε παιδί μου, εντάξει το παίζετε σπουδαίοι, γιατί έχετε αυτή την ιστορία, δεν είστε τίποτα.
Εμένα μ’ αρέσει η απάντηση της Αντιγόνης, όταν έρχεται ο Κρέοντας και τής λέει ‘έχει αλλάξει ο Νόμος, τώρα δε θα τον θάψεις, (ο νόμος) είναι αυτός’, το μόνο πράγμα που λέει η Αντιγόνη – άρα, κατηγορία φτερό στον ..άλλον: εσύ, με ποιο δικαίωμα άλλαξες τους κανόνες;
Εμείς αυτό το έχουμε σαν παράδειγμα και τώρα έχουμε ανθρώπους που θεωρούν ότι έχουμε προβλήματα σε πολιτικό επίπεδο. Θέλω να σας πω το εξής: Αν ήμασταν της Αντιγόνης, δεν θα τα είχαμε. Απλώς εμείς είμαστε του Κρέοντα, όταν το αποδεχόμαστε. Άρα δεν πρέπει να το ξεχνάτε ποτέ, ότι είμαστε αυτά τα παιδιά της Αντιγόνης, του Προμηθέα, αυτής της συνέχειας και αν είμαστε τόσα χρόνια εδώ, ενώ άλλοι θα ήθελαν να είναι και αυτοί εδώ, και δεν είναι, είναι ότι μάλλον το αξίζουμε. Αυτά για σήμερα. Ευχαριστώ πολύ, να ‘στε καλά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου