ΟΙ ΜΩΜΟΓΕΡΟΙ - ΕΝΑ ΓΝΗΣΙΑ ΛΑΪΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

Από τα ήθη και τα έθιμα των Ποντίων, και από το λαϊκό τους πολιτισμό, ιδιαίτερο εθνογραφικό και δραματολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το λαϊκό παραδοσιακό θέατρό τους, δηλαδή οι μεταμφιέσεις και τα δρώμενα στην περίοδο του Δωδεκάμερου (Χριστούγεννα -Πρωτοχρονιά - Θεοφάνια), που αποτελούσαν τον προπομπό του ερασιτεχνικού θεάτρου των Ποντίων.

Ο θίασος Μωμόγερων του Κ.Ο.Π.Α στην Καλλιθέα το 1975

1. Ο Μωμό(γ)ερον
Η επικρατέστερη ονομασία του θιάσου και της εθιμικής παράστασης των Ποντίων στα Δωδεκάμερα ήταν ο Μωμό(γ)ερον (πληθυντικός: οι Μωμο(γ)ερ’, οι Μωμό(γ)εροι, τα Μωμο(γ)ερα ή νεωτεριστικότερα τα Μωμο(γ)έρια). Η ονομασία αυτή κυριαρχούσε στην καρδιά του ποντιακού Ελληνισμού, δηλαδή στις περιφέρειες Τραπεζούντας και Αργυρούπολης, αλλά και σε άλλες, γειτονικές και μη, περιοχές.
Εκτός από την ονομασία αυτή, κατά περιοχές, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω, υπήρχαν και αρκετές άλλες ονομασίες, που προέρχονταν είτε από τους τοπικούς ομίλους είτε από την παραλλαγή του «έργου» που παρίσταναν είτε από το πρόσωπο ή τα πρόσωπα, τα οποία κυριαρχούσαν στις παραστάσεις.
Ανάμεσά τους βρίσκουμε και λίγες τούρκικες (και μια αρμένικη), επειδή οι θίασοι έδιναν παραστάσεις και σε αρμένικα και τούρκικα ή μεικτά, με Έλληνες και Τούρκους, χωριά, αλλά και, γενικότερα, λόγω της μακραίωνης συμβίωσης των τριών λαών στην ίδια χώρα. Αντίστροφα, στην πόλη της Τραπεζούντας, όπου οι Τούρκοι είχαν πάρει από τους Έλληνες το έθιμο, έκαναν παραστάσεις που τις έλεγαν κι αυτοί «Μωμοέρ». Τις ονομασίες, που διέφεραν από τη βασική, θα τις παραθέσουμε παρακάτω.
Για την ονομασία Μωμό(γ)ερος καθώς και για τις άλλες, δεν έχουμε καμιά γραπτή μαρτυρία παλαιότερη από το άρθρο του Φ. Οικονομίδη (1972), για να βοηθηθούμε στην ετυμολόγησή της.
 Εξάλλου, στην ποντιακή διάλεκτο η λέξη Μωμόερος χρησιμοποιείται αποκλειστικά στην ειδική τούτη περίπτωση των μεταμφιεσμένων του Δωδεκάμερου και, δευτερογενώς, μεταφορικά, για να δηλωθεί η έννοια του πονηρού ανθρώπου. 
Μόνο για το δεύτερο συνθετικό της λέξης μπορεί να είμαστε βέβαιοι, δηλαδή για το γέρος, σε σχέση με τα γεροντικά πρόσωπα των θιάσων με τις καμπούρες, τα άσπρα μαλλιά και τα γένια.
Ως προς το πρώτο συνθετικό, θα μπορούσαμε να προτείνουμε τις αρχαίες λέξεις μώμος, που σημαίνει τον ψόγο, τη μομφή και το θεό του ψόγου, ή μίμος, γιατί και οι δύο λέξεις προσιδιάζουν αρκετά, νομίζω, στις σκωπτικές και μιμητικές παραστάσεις των Μωμόγερων και θυμίζουν τους αρχαίους μίμους.

2. Το Αγραιγιδόπον

Ήταν ονομασία που έδιναν, στην περιφέρεια Κερασούντας, ειδικά για μια μικρή παράσταση ενός θιάσου που γινόταν την Πρωτοχρονιά. Για τα Χριστούγεννα, στην ίδια περιφέρεια, υπήρχε μια άλλη παράσταση ενός άλλου θιάσου που ονομαζόταν Μαϊμούνια ή Χούσποι, όπως θα δούμε παρακάτω.

3. Τ Αι(γ)ιδίτσας

Ονομασία που έδιναν στο ένα από τα τρία μέλη του θιάσου, σε κείνο που ήταν μεταμφιεσμένο σε γιδάκι. Ο θίασος εκτελούσε το έθιμο την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στο χωριό Αντρεάντων της Σαμψούντας. 

4. Το Αλογόπον

Ονομασία που έδιναν στον όμιλο και στην παράσταση της παραλλαγής τους οι κάτοικοι του χωριού Κορόνιξα ή Κορόξενα της Αργυρούπολης και της περιοχής Τζενικίας της Κερασούντας.

 Στην ίδια, ωστόσο την πόλη της Κερασούντας και σε μερικά χωριά της ονόμαζαν τον όμιλο Μαϊμούνια. Η ονομασία Αλογόπον (αλογάκι) προήλθε από το ξύλινο άλογο που καβαλούσε ο επιβλητικός άρχοντας Κιζίλ-ατλής στη μια παραλλαγή, από τις δυο παραπάνω, και ο Αλογάς στην άλλη.

5. Τα Αλογόπα

Την ονομασία αυτή έδιναν στην περιοχή Τσαγράκ της Κερασούντας, στον όμιλο, ο οποίος εμφανιζόταν τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά, παράλληλα με το δεύτερο όμιλο, που λεγόταν Κοσόπα. Αλογόπα θα πει αλογάκια. 

Η ονομασία προήλθε από το ψεύτικο άλογο που καβαλούσε κι εδώ ο Αλογάς, το ένα από τα τρία πρόσωπα του θιάσου. Ο πληθυντικός Αλογόπα δεν εξηγείται από τη σύνθεση του θιάσου. Τσως παλαιότερα να υπήρχαν περισσότερα από ένα άλογα, όπως συμβαίνει σε άλλες παραλλαγές.

6. Ο Αράπ-αγασής

Δεύτερη ονομασία που έδιναν στο θίασο και στην παράσταση στο χωριό Τρουψή της Νι-κόπολης Πόντου, παράλληλα με την πρώτη ονομασία «Τη Καλαντα(ρ)ί τ άλογον». Προέκυψε από το όνομα ενός κύριου προσώπου του θιάσου, του Αράπ-αγασή, και προοριζόταν για το τουρκικό κοινό.

7. 0 Αράπ’ς

Έτσι ονόμαζαν το θίασο και την παράστασή τους σιο χωριό Αλισάρ της Νικόπολης με αφορμή, όπως και στην παραπάνω παραλλαγή της ίδιας περιφέρειας, το κύριο πρόσωπο του Αράπ’.

8. Ο Γκοτζαμάνον

Ονομασία του θιάσου και της παράστασης που έδιναν στο χωριό Ερέστιζι της Νε-οκαισάρειας. Η ονομασία προερχόταν από το κύριο πρόσωπο του ομίλου, τον Γκοτζαμάνον, ο οποίος ήταν άντρας της Νύφης.

9. Το Δικαστήριον

Ονομασία της παράστασης, παράλληλη με την κύρια Μωμόγεροι, που έδιναν στο Σταυ-ρίν της Αργυρού πόλης. Προήλθε από τη σκηνή της δίκης του φονιά Ντερέμπεη (γαιοκτήμονα). Οι φράσεις που χρησιμοποιούσαν ήταν «Παίζ’ νε το δικαστήριον», «ας παίζουμε το δικαστήριον».

10. Τα Κάλαντα

Ονομασία που είχε στο Τσαγράκ της Κερασούντας ένας μικρός θίασος καθώς και η παράστασή του.

11. Τη Καλαντα(ρ)ί’ τ’ άλογον

Σημαίνει του Γενάρη ή της Πρωτοχρονιάς το άλογο. Ήταν ονομασία που έδιναν στην παράσταση του ομίλου τους οι κάτοικοι της Τρουψής, χωριού της περιφέρειας Νικόπολης 

Πόντου. Κι εδώ η ονομασία προήλθε από το ξύλινο άλογο του κύριου προσώπου, του Αράπ-αγασή, ο οποίος έδωσε και την παράλληλη, για τους Τούρκους, ομώνυμή του ονομασία.

12. Ο Κανναβούρης

Ένα παραδοσιακό παιχνίδι που έπαιζαν τη Μεσοπεντηκοστή τα κορίτσια της Άνω Αμισού (Καδίκιοϊ) Σαμψούντας, αλλά και, κατά πάσαν πιθανότητα, έθιμο που διέσωσε αρχαϊκό δρώμενο. Αν και άσχετο με τους Μωμόγερους το περιέλαβα στη συλλογή τούτη, μιας και ανήκει στον Ποντιακό εθιμικό παραστασιακό χώρο.

13. Οι Καρακοτζάδες

Έτσι ονόμαζαν τους μικρούς ομίλους τους και την παράστασή τους οι τουρκόφωνοι κάτοικοι της περιφέρειας Πάφρας, Σημαίνει «μαύροι γέροι» ή «μαύροι σύζυγοι» ή «μαύρο αντρόγυνο», και, είναι πιθανόν η ονομασία να προήλθε από το γεροντικό πρόσωπο του θιάσου, τον Άκμπαμπα (άσπρος μπαμπάς) είτε, πιθανότερο, από το νεανικό πρόσωπο, τον Καράμπαμπα (μαύρο μπαμπά) είτε από το αντρόγυνο του θιάσου. 

Δεν αποκλείεται όμως να είναι και παραφθορά, τοπική, από (ρόβο προς τους Τούρκους, μιας άλλης ονομασίας, σε κοντινή περιφέρεια, της ονομασίας Καραχοτζάδες (μαύροι χοτζάδες), γιατί ο χότζας είναι ιερωμένος των Τούρκων, παπάς, και η διακωμώδησή του με την ονομασία θα ήταν πολύ τολμηρή.

14. Οι Καραχοτζάδες

Ονομασία την οποία τολμούσαν να δώσουν στον έναν από τους δύο θιάσους που είχαν στο Καράνταγ της Σαμψούντας. Σημαίνει μαύροι χοτζάδες.

15. Οι Κετσιτζήδες

Έτσι έλεγαν το δεύτερο θίασο που είχαν στο παραπάνω χο>ριό Καράνταγ. Και οι δύο έδιναν την παράσταση τους τα Χριστούγεννα. Η ονομασία σημαίνει «κατσικάδες».

16. Τα Kόσa

Ονομασία που έδιναν στον όμιλό τους οι κάτοικοι της περιοχής Χερίανας της περιφέρειας Αργυρούπολης, παράλληλα με τις άλλες: Μωμόεροι, Πορδαλάντ, Ουζεΐν Αλής. Η λέξη είναι αρμένικη (Koch = τράγος), με ελληνική κατάληξη πληθυντικού ουδ. (Το κός - τά K0σa).

 Η ονομασία αυτή δόθηκε στο θίασο, γιατί ανάμεσα στα άλλα πρόσωπά του υπήρχε και ένας τράγος που τον υποδυόταν παιδί 14 χρονών, προορισμένο για εικονική θυσία. Η ονομασία συναντιόταν σε μέρη του Πόντου που κατοικούσαν και Αρμένιοι. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε και την πληροφορία του Δ. Η. Οικονομίδη ότι το έθιμο των Μωμόγερων το πήραν από τους Έλληνες και οι Αρμένιοι του Πόντου κι οι Γεωργιανοί.

17. Τα Κοσόπα

Ονομασία που έδιναν στο δεύτερο θίασό τους οι κάτοικοι του Τσαγράκ της Κερασούντας. Ο πρώτος λεγόταν Αλογόπα. Κοόόπα είναι υποκορισιικό του ονόματος Koσa, επομένως ισχύουν όσα λέγονται παραπάνω για τη λέξη. Σημαίνει, λοιπόν, τραγάκια, μόλο που στο μικρό τριμελή θίασο δεν υπήρχε κανένα τραγάκι! Ίσως παλαιότερα να υπήρχαν τράγοι ή τραγάκια και με τον καιρό εξαφανίστηκαν.

18. Οι Κοτσαμάν’

Έτσι λεγόταν ο όμιλος και η παράσταση στη Λιβερά της Τραπεζούντας. Η λέξη έχει την ίδια τούρκικη ρίζα με την ονομασία Γκοτζαμάνον και σημαίνει γέροι. Το περίεργο είναι πως και στην παραλλαγή αυτή δεν υπάρχουν ιδιαίτερα γεροντικά πρόσωπα, και τα νούμερα που εκτελούνται από το θίασο είναι απομακρυσμένα από όλες τις παραδοσιακές σκηνές των άλλων παραλλαγών.

 Μα προπαντός λείπει η βασική σκηνή της σύγκρουσης του γέρου με το νέο. Κι ακόμα δεν υπάρχει κανένας φανερός ή κρυφός γαμπρός, άντρας της Νύφης, για να πάρουμε τη λέξη Kocaman με τη δεύτερη σημασία της (σύζυγος). Θα πρέπει κι εδώ να ξεχάσιηκαν ή να παραλείφθηκαν τα γεροντικά πρόσωπα και οι σχετικές σκηνές, και να έμεινε μόνο το όνομά τους.

19. Τα Μαϊμούνια

Ήταν ονομασία που έδιναν στον όμιλο των Μωμόγερων συο Βεζίνκιοϊ του Καρς και στην Κερασούντα. Η λέξη σημαίνει τους πιθήκους, τις μαϊμούδες, και μεταφορικά τους μασκα-ράδες, τους υποκριτές και τους γελοίους. Είναι φανερή η σχέση του ονόματος με τα πρόσωπα του θιάσου.

20. Η Νύφε

Ονομασία που έδιναν, κοντά στις άλλες (Τοσπαγάς και Τεβέ), στην παράσταση του θιάσου τους οι μεταμφιεσμένοι σιο Βαρκενέζ του Αρνταχάν. Αφορμή για την ονομασία ήταν προφανώς το κεντρικό πρόσο)πο της Νύφης.

21.0 Ουζεΐν Αλής

Έτσι ονομαζόταν η παράσταση που έπαιζαν οι Μωμόγεροι οτη Χερίανα της Αργυρού-πολης. Η ονομασία αναφέρεται στο κεντρικό πρόσωπο του θιάσου που λεγόταν Ουζεΐν Αλής. Είναι πιθανό η χρήση αυτής της ονομασίας, παράλ\ηλα με τις άλλες (Μωμόεροι, Πορδαλάντ’ και Κόδα), να προοριζόταν για τους Τούρκους θεατές.

22. Η παντοδυναμία του Ντερέμπεη

Ονομασία πλαστή, «λόγια», νεοποντιακή, που έδωσαν στην παράστασή τους οι Πόντιοι του «Καλλιτεχνικού Οργανισμού Ποντίων Αθηνών», παίρνοντας αφορμή από έναν τίτλο τον οποίο έδωσε ο λαογράφος Δ. Κ. Παπαδόπουλος σ’ ένα κεφάλαιο της περιγραφής των Μωμόγερων της πατρίδας του.

23. Τα Πιζίλά ή Πεζίλα

Ονομασία λίγο απίθανη και αδιασταύρωτη, που την αναφέρει ο λαογράφος Ανανίας Νι-κολαΐδης, χωρίς να μας πληροφορεί για τον τόπο όπου λέγονταν έτσι τα Μωμογέρια. Πιζίλα, Πεζίλα και Πιζίαλα λέγονταν οι Καλλικάντζαροι στον Πόντο, αλλά και η περίοδος του Δωδεκάμερου.

24. Ο Πορδαλάς, οι Πορδαλάντ’

Ονομασίες που έδιναν στο Άκνταγ-μαντέν της Σεβάστειας και στη Χερίανα της Αργυ-ρούπολης, παράλληλα με την κύρια ονομασία Μωμόερος, Μωμόεροι.

 Το περίεργο κι εδώ είναι ότι και οι δύο παραλλαγές, μόλο που έχουν κι αυτή τη δευτερεύουσα ονομασία, δε διατηρούν τη σχετική με τη λέξη πορδαλάς (κλανιάρης, περδόμενος) χαρακτηριστική ενέργεια της Νύφης στην παράστασή τους, όπως συμβαίνει με τις περισσότερες παραλλαγές, ούτε οι συλλογείς αναφέρουν, τουλάχιστον, τη χαρακτηριστική ενέργεια, ως κωμικό τρυκ του προσώπου Πορδαλάς ή άλλων προσώπων του θιάσου.

 Θα πρέπει, λοιπόν, να υποθέσουμε πάλι ότι την περιλάμβαναν, την ενέργεια αυτή, πα-λαιότερα και την απέβαλαν από σεμνοτυφία, είτε οι λαϊκοί υποκριτές είτε οι συλλογείς του εθίμου. Ωστόσο το όνομα παρέμεινε ως κατάλοιπο αυτού του ουσιώδους για την παράσταση στοιχείου, όπως θα δούμε παρακάτω.

25. Η Τεβέ

Τεβέ (deve) σημαίνει σια τούρκικα καμήλα. Η ονομασία της παράστασης προήλθε από αφορμή την τεχνητή καμήλα που αποτελούσε μέλος του θιάσου στο Βαρκενέζ του Αρνταχάν. Η ονομασία χρησιμοποιόταν παράλληλα με την ονομασία «Νύφε» και «Τοσπαγάς».

26. Ο Τοσπαγάς

Ίσως αυτή να ήταν η δεύτερη, μετά την Νύφε, ονομασία της παράστασης στο Βαρκενέζ. Τοσπαγάς (tospaga) θα πει στα τούρκικα χελώνα και μεταφορικά χοντρός, χοντρούλης. Έτσι λεγόταν ο αρχηγός του ομίλου, ο χοντρός και καμπούρης γέρος σύζυγος της Νύφες, ο οποίος πέθαινε και ανασταινόταν, και σίγουρα από το κύριο αυτό πρόοο)πο θα ονομάστηκε και η παράσταση Τοσπαγάς.

27. Οι Χούσποι ή Χουσπάντ ή τη Χουσπαντίων Και οι τρεις είναι πληθυντικοί του Χούσπος. Την ονομασία αυτή έδιναν στην παράστασή τους στο Αζάτ του Καρς και στα χωριά Αντρεάντων και Φουντουτσάχ της Σαμψούντας, σ’ ανατολή, δηλαδή, και δύση. 

Μόνο που, ενώ στο θίασο του πρώτου χωριού υπήρχαν δύο κεντρικά πρόσωπα, οι Χούσποι -γιοι του Γέρου και της Γραίας και σύζυγοι των Νυφάδων- στους θιάσους του δεύτερου και τρίτου χωριού δεν έχουμε κανέναν Χούσπο. 

Θα πρέπει να αντικαταστάθηκε η ονομασία του προσώπου από την επιχωριάζουσα στην περιοχή ονομασία Καράχοτζας, αλλά έμεινε η παλιά ονομασία του θιάσου, την οποία πιθανόν να εχρεραν οι κάτοικοι του Αντρεάντων και Φουντουτσάχ, από την περιφέρεια Αργυρούπολης, από όπου κατάγονταν, όπως συνέβαινε και με τους κατοίκους του Αζάτ που ήταν κι αυτοί άποικοι, από την περιφέρεια Αργυρούπολης.

 Φαίνεται πως η ονομασία αυτή είναι αρκετά παλιά, ίσως από τις παλαιότερες, μετά την ονομασία Μωμόεροι - Μωμοέρια. 
Η ετυμολογία της λέξης είναι άγνωστη καθώς και η σημασία της.