Ο σχηματισμός των ενοριών Σάντας

Για τον σχηματισμό των ενοριών εκφέρομαι την παρακάτω γνώμη:
Οι ενορίες Ζουρνατσάντων και Τερζάντων θα ήσαν κατοικημένες κατά τον Μεσαίωνα, γιατί όχι μονάχα είχαν γύρω τους εκτάσεις κατάλληλες για καλλιέργεια, αλλά και βρέθηκαν σ’ αυτές ασβεστοχτισμένες εκκλησίες που μαρτυρούσαν την ύπαρξη λαμπρού πολιτισμού στη Σάντα κατά τον Μεσαίωνα.
 Κατά τον Μεσαίωνα Θα ήσαν κατοικημένα άλλα 2-3 μικρά χωριά γύρω από τα όμορφα παρεκκλήσια του Άη Γιάννη, της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Γεωργίου του Μαρέττα, γιατί τα παρεκκλήσια αυτά ήσαν περικυκλωμένα από καλλιεργήσιμες εκτάσεις. 
Η ενορία Πιστοφάντων που είχε αρκετές καλλιεργήσιμες εκτάσεις, φαίνεται πώς κατοικήθηκε μετά την άλωση από φυγάδες, τους Αλμιώτες του Τάσκιοπρι.
Η ενορία  Ισχανάντων που είχε πάρα πολλές καλλιεργήσιμες εκτάσεις κατοικήθηκε κι αυτή μετά την άλωση από φυγάδες τού τουρκοχωριού  Ισχάν. Για τα χωριά Πινατάντων και Κοζλαράντων παραδεχόμαστε την γνώμη του Φίλιππου Χειμωνίδη, για το Τσακαλάντων όμως σχηματίσαμε ιδιαίτερη γνώμη ύστερα από την εμφάνιση τσακαλιών κατά το φθινόπωρο τού 1911 γύρω από την ενορία Ισχανάντων.
 Μετά το 1911 πολλοί Σανταίοι συμφώνησαν  ότι, όπως στο 1911 έτσι και στους περασμένους αιώνες θα έτυχε να εμφανιστούν τσακάλια σε κάποιο σημείο της Σάντας και κυρίως γύρω από το Τσακαλάντων, έτσι  μετέδωσαν το όνομά τους στο χωριό αυτό που πριν θα είχε διαφορετικό όνομα.

Τα γύρω από τα παρεκκλήσια του Αη Γιάννη, της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Γεωργίου του Μαρέττα μικρά χωριά που είπαμε, ερημώθηκαν φαίνεται στην εποχή της τουρκοκρατίας άπό τον φόβο των ληστειών και των επιδρομών, και οι κάτοικοί τους βρήκαν άσυλο στις μεγάλες ενορίες Πιστοφάντων, Ισχανάντων και Τερζάντων. Αυτό όμως πού αναγράφει ο Φίλιππος Χειμωνίδης ότι προ του 1850 οι προεστοί του Ζουρνατσάντων συζητούσαν κάτω από ένα θεόρατο έλατο που φύτρωσε στην σημερινή τοποθεσία τής εκκλησίας του Αγίου Κωνσταντίνου χωρίς να υποψιαστούν τι κρύβει το δέντρο κάτω από τις ρίζες του, αυτό δείχνει καθαρά 

1) ότι ο πληθυσμός τού χωριού αυτού ξέχασε τέλεια την ύπαρξη της εκκλησίας του Αγίου Κωνσταντίνου, και 

2) ότι είμαστε υποχρεωμένοι γι’ αυτόν τον λόγο να παραδεχθούμε πως το χωριό Ζουρνατσάντων ερημώθηκε κι αυτό για έναν ή δύο αιώνες, γιατί μετά την άλωση δεν μπόρεσε ν’ αντισταθεί ο πληθυσμός του στην πίεση των Τούρκων των Σουρμένων και αναγκάσθηκε να μετοικήσει στις άλλες ενορίες, αργότερα δε κατά το 1629 κατοικήθηκε εκ νέου το χωριό από ξένους φυγάδες.

  Το Ζουρνατσάντων πράγματι ήταν το πιο εκτεθειμένο χωριό στην πίεση και στην εισβολή των γύρω φανατικών Τούρκων. Αυτός ο λόγος υποχρέωσε τους κατοίκους Ζουρνατσάντων να ψευτοτουρκέψουν οι  περισσότεροι στην εποχή των Τερέπεηδων για να συγκρατήσουν την μανία των γύρω Τούρκων και να περισώσουν τον εθνισμό τους.

Μιλτιάδης  Νυμφόπουλος
Εκπαιδευτικός
Ιστοριογράφος της Σαντάς