κι άμον του "Ηλ' το Κάστρον, κάστρον 'κ' έτονε.
Σεράντα πόρτας είχεν κι όλα σίδερα
κι εξήντα παραθύρια κι όλια χάλκενα.
Καί του γιαλού η πόρτα έτον μάλαμαν.
Τούρκος τό τριγυρίζει, χρόνους δώδεκα,
μήδ' εμπορεί να παίρει, μήδ' αφήνει άτο.
Κι ένας μικρός τουρκίτσος, ρωμιογύριστος,
ρόκαν και ροκοτζούπιν βάλ' σα μέσα του,
αδράχτι και σποντύλι παίρ' σά χέρια του,
μαξιλαρίτσαν βάλει κι εμπροζώσκεται
κι εγέντονε γυναίκα, βαριασμένισσα.
Το Κάστρον τριγυρίζει και μοιρολογά.
—Άνοιξον, πόρτα, άνοιξον, καστρόπορτα,
άνοιξον να εμπαίνω, τούρκοι διώχνε με.
Ν' αηλί εμέν τη μάρσαν, τη χιλιάκλερον
και που να παιδοποίγω, χειμωγκόν καιρόν.
Ανοιξον, πόρτα, άνοιξον καστρόπορτα,
άνοιξον να εμπαίνω, τούρκοι διώχνε με.
Το Κάστρον 'λογυρίζει και μοιρολογά
κι ή κόρ' απέσ' ακούει και καρδοπονά.
— Κι άπ' όθ' εμπαίν' ο ήλεν, έμπα απέσ' κι εσύ
κι άπ' όθ' εβγαίν' ο φέγγον, έβγα έξ' κι εσύ.
Κι άμον ντ' ενοίγε ή πόρτα, χίλιοι έτρεξαν
κι άμον ντ' εκαλονοίγε, μύριοι έτρεξαν.
Κι άλλοι την κόρ' αρπάζνε κι άλλοι τα φλουριά
κι από το παραθύρ' η κόρ' επήδησε,
σε παλληκάρ' αγκάλιας ψυχομάχησε.
Σημ. Το μέτρο του στίχου είναι μικτό. Αποτελείται από δώδεκα συλλαβές. Ιαμβικό μέτρο στο πρώτο ημίστιχο (επτά συλλαβές), ενώ στο δεύτερο, τροχαϊκό (πέντε συλλαβές). Ο σκοπός χορεύεται σε ρυθμό «κοτσαγγέλ'».
★ ★★
ρωμιογύριστος = χριστιανός, πού έγινε μουσουλμάνος,
ρόκαν = κλωστικό εργαλείο για γνέσιμο μαλλιού,
ροκοτζούπιν = το ξύλο της ρόκας,
σποντύλι = σπόνδυλος του αδραχτιού,
εμπροζώσκεται = ζώνεται μπροστά, (να φανεί έγκυος),
βαριασμένισσα = έγκυος,
μάρσαν = δυστυχισμένη, καημένη, (από το μαύρισα),
χιλιάκλερον = παντέρημη,
παιδοποίγω = γεννώ παιδί,
'λογυρίζει = όλο γυρίζει, τριγυρίζει,
ψυχομάχησε = παρέδωσε την ψυχή, πέθανε.
Υπάρχουν πολλές παραλλαγές του τραγουδιού. Το διεκδικούν αρκετές περιοχές του ελληνικού χώρου, όπου είναι χτισμένα διάφορα κάστρα.
Ο θρύλος είναι παντού ο ίδιος. Μέσα στο κάστρο υπάρχει κόρη όμορφη, κατά την ποντιακή παραλλαγή. Σε άλλες παραλλαγές, η κοπέλα είναι η βασιλοπούλα, η οποία, μετά την υποδούλωση του ελληνισμού, κλείνεται σε ένα κάστρο, πού το υπερασπίζουν γενναίοι μαχητές.
Στον Πόντο ονομάζεται «του Ηλ' το Κάστρον», δηλαδή, κάστρο φωτεινό, δοξασμένο. Στις άλλες παραλλαγές φέρνει τον τίτλο «Το Κάστρο της Ωριάς», πού σημαίνει «Το Κάστρο της Ωραίας», δηλαδή, της ωραίας βασιλοπούλας, καθώς υποστηρίζεται.
Όπως κι αν έχει το πράγμα, το κάστρο πέφτει στα χέρια των Τούρκων με δόλο. Στην ποντιακή παραλλαγή, τον σατανικό ρόλο τον παίζει ένας Ρωμιός, πού έγινε μουσουλμάνος, «ρωμιογύριστος». Παριστάνει την έγκυο γυναίκα με κατάλληλη αλλαγή της περιβολής του, διαλαλώντας μάλιστα έξω από το κάστρο, ότι δήθεν καταδιώκεται από τους Τούρκους. Σε άλλες παραλλαγές εμφανίζεται σαν «καλογεράκι», λέγοντας ότι ήρθε να πάρει «λάδι για τις εκκλησιές». Ξεγελά λοιπόν τους υπερασπιστές, οι όποιοι ανοίγουν τις πόρτες, οπότε εισορμά ο εχθρός.
Στο ποντιακό, ή κραυγή έξω από το κάστρο είναι δραματική. Φωνάζει μια έγκυο γυναίκα, πού ζητάει βοήθεια. Στα άλλα, υπάρχει απλώς μια παράκληση ενός καλόγερου, πού γυρεύει λάδι για την εκκλησιά. Στο ποντιακό, δονείται ή ψυχή της κοπέλας.
«Κι ή κόρ' άπέσ' ακούει και καρδοπονά».
Στα άλλα, η ωραία κοπέλα απλώς ξεγελιέται.
«Γελάστηκε μια κόρη, πάει του άνοιξε».
Η κατάληξη του τραγουδιού είναι τραγική. Η κοπέλα, πού γίνεται ή αιτία για το άνοιγμα της καστρόπορτας, πέφτει από το παράθυρο και ξεψυχάει στην αγκαλιά ενός παλικαριού. Το ποιητικό τούτο στοιχείο φανερώνει έμμεσα τις τραγικές συνθήκες, κάτω από τις οποίες αμύνονται οι Έλληνες στα διάφορα κάστρα, πού παραμένουν αρκετό καιρό ελεύθερα, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και της Τραπεζούντας.
Δεν φαίνεται να είναι αληθινό, ότι ο ύπ' όψιν θρύλος αντανακλά το δράμα μιας Ελληνίδας βασιλοπούλας. «Προήλθε εκ παλαιού τινός προτύπου σφόδρα δ' αμφίβολο όμως φαίνεται, ότι τούτο αφετηρία είχε ιστορικόν τι γεγονός» (Ν. Πολίτης). Αλλά η παρατήρηση αυτή δεν μπορεί να αναιρέσει το γεγονός, ότι δεν υπήρχε αντίσταση σε κάστρα και μάλιστα με τέτοιο ή άλλο ανάλογο τραγικό τρόπο.
Ως προ την αρχική πατρίδα του τραγουδιού, η περιοχή Πλατάνων του Πόντου προσφέρει μερικά στοιχεία, πού οδηγούν μερικούς στη σκέψη, ότι εκεί πρέπει να βρίσκεται ή αφετηρία του σχετικού θρύλου. Σύμφωνα με το ποντιακό τραγούδι, το κάστρο έχει και μια πόρτα, πού βλέπει προς τη θάλασσα, «του γιαλού ή πόρτα».
Υπάρχει πράγματι στην περιοχή Πλατάνων κάστρο με πόρτα προς το γιαλό, με παράθυρα σιδερένια, χάλκινα παράθυρα κλπ. Εμείς προσθέτουμε, ότι στην ποντιακή παραλλαγή ή προδοσία του κάστρου έχει περισσότερη αληθοφάνεια. Οι υπερασπιστές του υποκύπτουν στην κραυγή μιας έγκυας γυναίκας και όχι στην απλή παράκληση ενός καλόγερου, πού ζητάει λάδι κλπ.
Στην πρώτη περίπτωση υπάρχει δόνηση της ανθρώπινης ψυχής και οι δυσπιστίες και αμφιβολίες είναι φυσικό να παραμερίζονται. Το στοιχείο τούτο είναι σημαντικό. Είναι επιχείρημα για την ποντιακή προέλευση του τραγουδιού.
Στάθης Ευσταθιάδης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου