Οι πρώτες εφημερίδες στην Κωνσταντινούπολη

Οταν, με το Τανζιμάτ του 1839, παραχωρήθηκαν από τον σουλτάνο θρησκευτικές ελευθερίες στους χρι­στιανούς της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης αναθάρρησαν και προχώρησαν στην έκδοση εφημερίδων και περιοδικών, σε αντίθεση με τους άλλους χριστιανούς, που τόλμησαν να εκφραστούν μέσω του Τύπου, μόνον μετά το Χάτι Χουμαγιούν, το 1856.

Οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης είχαν το πλεονέκτη­μα ότι ζούσαν στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας και οι επαφές τους με σημαίνοντες Οθωμανούς ήταν αρκετές και σημαντικές.

Η πρώτη εφημερίδα, που απηχούσε, μάλιστα, τις από­ψεις του οθωμανικού κράτους, αλλά είχε εκδότη Έλληνα και γραφόταν στην ελληνική και στην τουρκική γλώσσα, ήταν ο «Οθωμανικός Μηνύτωρ» του Ιωάννη Μουσούρου, αδελφού του Κωνσταντίνου Μουσούρου, που ήταν την εποχή εκείνη πρέσβης της οθωμανικής αυτοκρατορίας στην Αθήνα. Πρωτοεκδόθηκε το 1835, δηλαδή τέσσερα χρόνια πριν από το Τανζιμάτ. Η έκδοση της εφημερί­δας συνεχίστηκε μέχρι και το 1841, δηλαδή περίπου έξι χρόνια.

Αμέσως, σχεδόν, μετά την εφημερίδα «Οθωμανικός Μηνύτωρ», το 1843, εκδόθηκε η εφημερίδα «Τηλέγρα­φος του Βοσπόρου», με εκδότη τον Κωνσταντίνο Αδοσίδη, υπάλληλο της οθωμανικής κυβέρνησης από το 1841. Αρχικά, κυκλοφορούσε τρεις φορές τον μήνα, για να μετατραπεί, αργότερα, σε εβδομαδιαία.

Τον Ιούνιο του 1857, δηλαδή μετά από δεκατέσσερα χρόνια κυκλοφορί­ας, ο Αδοσίδης έδωσε τον «Τηλέγραφο του Βοσπόρου» σε ένα συνάδελφο του, υπάλληλο της κυβέρνησης, τον Δημήτριο Ξένη. 
Ο Ξένης είχε εκδώσει εκείνη την περί­οδο (1864-1868) την εφημερίδα «Βυζαντίς». Υπότιτλους είχε η εφημερίδα: Εφημερίς πολιτική, φιλολογική και οι­κονομολογική. Εφημερίς εν Κωνσταντινουπόλει (1871). Τρισεβδομαδιαία, «ανά πάσαν Τετάρτην και Σάββατον εις μέγα σχήμα, και ανά πάσαν Δευτέραν εις σχήμα μι­κρόν».

Μόλις ήρθε στα χέρια του η παλαιά εφημερίδα, συγχώ­νευσε τους δύο τίτλους στον νέο τίτλο «Τηλέγραφος του Βοσπόρου και Βυζαντίς». Έτσι, μέχρι το 1871, η εφη­μερίδα κυκλοφορούσε με αυτόν τον τίτλο, αλλά η λέξη «Βυζαντίς» τονιζόταν ιδιαίτερα.

Στο άρθρο - διακήρυξη για την ενοποίηση των δύο εφημερίδων, ο Δημήτριος Ξένης ισχυριζόταν ότι αυτή θα βοηθήσει την αναβάθμιση του κύρους της εφημερίδας «Τηλέγραφος του Βοσπόρου», που είχε ανασταλεί η έκ­δοση της κατά τη διάρκεια του «Κριμαϊκού πολέμου» (σ. σ. 1853-1856).

Απευθυνόμενος προς τους συνδρομητές της εφημερί­δας «Τηλέγραφος του Βοσπόρου και Βυζαντίς», ο Δημή­τριος Ξένης έγραφε: «Προ δύο ήδη ετών εξεδίδομεν την εφημερίδα ταύτην, κατά την δυσχερεστάτην εκείνην εποχήν, καθ' ήν κακόβουλοι τινές ενήργησαν και επέτυχον την αφ'ημών αφαίρεσιν της εκδόσεως ταύτης.

Έκτοτε αλληλοδιαδόχως περιέπεσεν η διεύθυνσίς της εις διάφορα πρόσωπα, και ας μας επιτραπή να το είπωμεν, το φύλλον τούτο, το άλλοτε σοβαρώτερον των εν Τουρκία εκδιδομένων ελληνικών εφημερίδων, κατέστη το επουσιωδέστερον ίσως αυ­τών...

Το κοινόν δεν ενδι­αφέρεται να μάθη ήδη τας αιτίας, αίτινες προεκάλεσαν την συνένωσιν ταύτην, αφού μάλιστα και πολλοί των κ. συνδρομητών, δεν αγνοούσιν αυτάς. Τούτου ένεκα απέχομεν να τας εκθέσωμεν, και περιοριζόμεθα μόνον ν' αναγγείλωμεν ότι το φύλλον τούτο θέλει δημοσιεύεσθαι του λοιπού απαραλλάκτως και ακριβώς υπό τους αυτούς όρους, υφ' ούς εδημοσιεύετο μέχρι τούδε η Βυζαντίς, παρά της αυτής διευθύνσεως και υπό του αυ­τού κυρίου συντάκτου.

Οι μέχρι τούδε συνδρομηταί του Τηλεγράφου έχουσι δικαίωμα να λαμβάνωσι το φύλλον τακτικώς μέχρι της λήξεως της συνδρομής των ...».

Όπως έκαναν όλες οι εφημερίδες τότε, η εφημερίδα «Τηλέγραφος του Βοσπόρου και Βυζαντίς» δημοσίευε σε μετάφραση έρθρα ξένων εφημερίδων. Τα πολιτικά κύρια άρθρα στην εφημερίδα τα υπέγραφαν οι δικηγόροι της Κωνσταντινούπολης Πλάτων Ρώτας και Ιωάννης Γεωργαντόπουλος.

Η εφημερίδα «Βυζαντίς» με τον ίδιο ιδιοκτήτη και εκ­δότη (Δημήτρης Ξένης), κυκλοφορούσε και ως γαλλόφω­νη (Byzantis), από το 1880 έως το 1883. Η έκδοση πολ­λών εφημερίδων στην οθωμανική αυτοκρατορία, τότε, είχε τη χρηματοδότηση Τούρκων ιθυνόντων (Βλ. σχετικά και την «Εφημεριδογραφία Θεσσαλονίκης» του Μανώλη Κανδυλάκη).

Ο ιστορικός Δημήτρης Σταματόπουλος αναφέρει σε σχετικό άρθρο του για την εφημερίδα:

Η εφημερίδα «Τηλέγραφος του Βοσπόρου και Βυζαντίς» και ο (εκδότης) Δημήτριος Ξένης εκπροσωπούσαν έναν ιδιότυπο συνασπισμό συμφερόντων, που αντιστοι­χούσε, ακριβώς, στην εύνοια που απολάμβανε ο Ξένης, τόσο από την πλευρά του πολλές φορές διατελέσαντος μεγάλου βεζίρη Ααλή πασά όσο και από την πλευρά της ρωσικής πρεσβείας, που η πολιτική γραμμή της βρισκό­ταν σε μεταβατική φάση μετά την ήττα της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο (σ. σ. 1853-1856 — Αντίπαλοι, από τη μια η ρωσική αυτοκρατορία και από την άλλη, συνασπισμένες, οι δυτικές αυτοκρα­τορίες μαζί με την οθωμανική).

Οι δύο πλευρές —μεταρρυθμι­στές του οθωμανικού κράτους και ρωσικός παράγοντας— συνέπεσαν στην επιλογή προώθησης των με­ταρρυθμίσεων στο Πατριαρχείο, για δικούς τους λόγους ο καθένας, και η Βυζαντίς ήταν ο φορέας αυτής της πολιτικής γραμμής.

Αυτός ήταν ο λόγος που γενικά το ύφος της εφημερί­δας ήταν ήπιο, χωρίς εξάρσεις και πνεύμα αντιπαράθεσης «κατά Ρώσων και Βουλγάρων, κατά Αλβανών και Τούρ­κων, και υπουργών», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μανουήλ Γεδεών.

Τήρησε συνεπώς ήπια στάση έναντι του Βουλγαρι­κού προβλήματος, η επιρροή της όμως δέχτηκε ισχυρό πλήγμα μετά το θάνατο του πολιτικού της προστάτη, του Ααλή πασά (Σεπτέμβριος 1871).

Ο Ααλή πασάς, όπως και ο Χουσνί πασάς, υπουργός τότε της Αστυ­νομίας, χρηματοδοτούσαν τον εκδότη της εφημερίδας Δημήτριο Ξένη. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά το 1871 (και μέχρι το 1904) η εφημερίδα μετονομάζεται εκ νέου σε Βυζαντίς.

Η εφημερίδα «Βυζαντίς» τήρησε με συνέπεια ήπια στά­ση στο βουλγαρικό πρόβλημα. Έχασε την παλιά επιρροή της στα πολιτικά πράγματα όταν πέθανε ο προστάτης της Ααλή πασάς τον Σεπτέμβριο του 1871.

Καίτη Μελή Παπαπαναγιώτου

Δημοσιογράφος