Τα μεταλλεία τον Πόντου και η σημασία τους για την επιβίωση των Ποντίων

Είναι σκόπιμο όμως να σταθούμε για λίγο λεπτομερέστερα στο θέμα των μεταλλείων του Πό­ντου, γιατί έπαιξαν τον πιο αποφασιστικό ρόλο στην επιβίωση του Ελληνισμού της χώρας.

Στις μεταλλοφόρες περιοχές του Πόντου, ό­που υπήρχαν κοιτάσματα αργύρου, μολύβδου, μαγγανίου, χαλκού, στύψης και χρυσού, από τους πρώτους κιόλας αιώνες της τουρκοκρα­τίας, οι σουλτάνοι Μουράτ Γ' (1575-1595) και Μεχμέτ Γ' (1595-1603), αλλά και άλλοι, πήραν τα παρακάτω μέτρα:

Akdag Maten: Ναός του Αγ. Χαράλαμπου, τώρα αποθήκη λιπασμάτων

α) Έθεσαν τα μεταλλεία στη δικαιοδοσία της κεντρικής εξουσίας, ορίζοντας ταυτόχρονα εκπρόσωπο της έναν ειδικό αξιωματούχο σε κάθε μεταλλείο, τον «εμινέ».

β) Απαγόρευσαν την ανάμιξη στη διοίκηση, τον έλεγχο και την εκμετάλλευση του μεταλ­λείου σε οποιονδήποτε στρατιωτικό ή πολιτικό τοπικό αξιωματούχο, καθορίζοντας συνάμα ει­δικά προνόμια για τους εργαζόμενους εκεί Έλληνες τεχνίτες (απαλλαγή από ορισμένες φορολογίες, από αγγαρείες, από στρατολόγη­ση στα τάγματα των Γενιτσάρων κ.ά.) και

γ) Ανέθεσαν την τεχνική επίβλεψη, τον έ­λεγχο και τον προγραμματισμό των εργασιών του κάθε μεταλλείου σε Έλληνα αρχιμεταλλουργό. Η προνομιακή αυτή θέση των αρχιτεχνιτών κράτησε ως και τον 19ο αιώνα, μόλο που τότε ήταν σε παρακμή τα μεταλλεία και μόνο λίγα από αυτά λειτουργούσαν.

Τα παραπάνω μέτρα και προνόμια για τους μεταλλωρύχους και τα μεταλλεία είχαν τερά­στια ευνοϊκά αποτελέσματα για τη διάσωση και, στη συνέχεια, την πρόοδο των Ελλήνων του Ανατολικού Πόντου. Και οι λόγοι είναι δύο:

α) γιατί τα περισσότερα και μεγαλύτερα με­ταλλεία της Μικρασίας βρίσκονταν στον Ανα­τολικό Πόντο και

β) γιατί οι Πόντιοι, από τον καιρό των Κομνηνών, αλλά και από αρχαιό­τατους χρόνους ήταν ειδικευμένοι στην εξόρυ­ξη των μετάλλων από τη γη.

Οι σουλτάνοι, λοιπόν, για να έχουν τη δυ­νατότητα να εκμεταλλεύονται τα κοιτάσματα των μεταλλείων στη χώρα που κατέκτησαν, δεν είχαν άλλη επιλογή παρά να φερθούν φιλικά προς τους μόνους υπηκόους τους οι οποίοι ή­ξεραν να βγάζουν αυτά τα κοιτάσματα από τη γη αλλά και να τα επεξεργάζονται σε πρώτη φάση.

Οι ίδιοι οι Τούρκοι, σαν νομαδικός λα­ός, αρχικά, και πολεμικός σε τούτη την περίο­δο, δε γνώριζαν βέβαια καθόλου τη δουλειά του μεταλλευτή, αλλά ούτε και οι άλλοι κάτοι­κοι της Μικρασίας.

Έτσι, συνέβηκε το πολύ φυσικό γεγονός: οι Έλληνες που βρίσκονταν κοντά στο μεγαλύτε­ρο μεταλλείο του Πόντου και της Μικρασίας, το μεταλλείο του Κάνη στην περιοχή της Χαλδίας, βγήκαν από τα δάση και τις κρυψώνες τους, ξεθάρρεψαν, πλησίασαν στα ορυχεία και έπιασαν δουλειά.

 Το ίδιο έκαναν και οι Πόντιοι των μακρινότερο περιοχών, που συνέρρεαν στην κοιλάδα του Κάνη ποταμού για να δουλέψουν ή να εγκατασταθούν μόνιμα εκεί. Μ' αυτόν τον τρόπο, μέσα σε λίγο καιρό, αυξήθηκαν τα χωριά της περιφέρειας και με­γάλωσε το μικρό, καινούριο πόλισμα, το ο­ποίο έγινε μεγάλη και πλούσια πόλη, το Γκιουμουσχανέ, που μεταφρασμένο στα ελληνι­κά, ονομάστηκε Αργυρούπολη. Μέσα στην πόλη τούτη, στα πόδια του μεγάλου μεταλλείου, φούντωσε η ζωή: εμπορική, οικονομική, εκπαιδευτική και πνευματική.

Αναφέρεται ότι κατά τον 17ο και 18ο αιώνα,η πλουσιότερη και πιο πολυάνθρωπη επαρχία της Μικρασίας ήταν η Χαλδία. Η παλιά μεσαιωνική πόλη βρι­σκόταν σε απόσταση μιας ώρας (4-5 χιλ.) και λεγόταν Τζάγχρα και Κάνις, από το όνομα του Κάνη ποταμού. Στα χρόνια της μεγάλης ακμής της η Αργυρούπολη είχε το δικαίωμα να τυπώ­νει και δικό της νόμισμα, ασημένιο μάλιστα.

Στην τελευταία περίοδο της ακμής της η Αργυρούπολη έφτασε να έχει 7.000 σπίτια και να ενισχύει οικονομικά τα πατριαρχεία Κων­σταντινούπολης και Αντιόχειας.

Οι μεταλλωρύχοι, όπως είπαμε, απολάμ­βαναν πολλά προνόμια, ήταν σχεδόν αφορο­λόγητοι και απαλλαγμένοι από κάθε τουρκική καταδυνάστευση, είχαν όμως άλλους δυνάστες, τους Χριστιανούς αρχιμεταλλουργούς, τους  «ουσταμπασήδες».

Οι τελευταίοι τούς προ­στάτευαν βέβαια από τους αλλόφυλους, ξένους και εξωτερικούς καταπιεστές, αλλά επέβαλαν οι ίδιοι στους ομόφυλους και ομόδοξους το δι­κό τους ζυγό που συχνά, δεν ήταν μαλακότερος από το ζυγό των Τούρκων.

Δημοτικό Σχολείο στο Ακ Νταγ Μαντέν

Ένα δείγμα της ακμής των μεταλλείων έ­χουμε από κώδικα του Αγίου Γεωργίου της Αργυρούπολης, όπου υπάρχει σημείωση για τους πατριάρχες και αρχιερείς οι οποίοι επισκέφθηκαν την πόλη.

Έτσι, μαθαίνουμε ότι ε­πισκέφτηκαν την Αργυρούπολη: «το 1659 ο πα­τριάρχης της Αντιοχείας Π αΐσιος με τον ιερο­διάκονο του Δοσίθεο, που αργότερα έγινε κι αυτός πατριάρχης, 

το 1701 ο αρχιερέας της Θεοδοσιουπόλεως Ευγένιος, 

το 1705 ο αρχιε­ρέας της Τραπεζούντος Νεκτάριος,

 το 1710 ο αρχιερέας της Θεοδοσιουπόλεως Ιάκωβος,

το 1711 ο αρχιερέας της Τραπεζούντος Παΐσιος,

 το 1713 ο Θεοδοσιουπόλεως Αζαρίας, 

το 1717 ο Τραπεζούντος Παΐσιος, 

το 1718 ο Αμίδης (Διάρμπεκιρ) Παρθένιος,

 το 1720 ο Αμίδης Διονύσιος, το 1724 ο Τραπεζούντος Ανανίας ως έξαρχος,

 το 1728 ο Νεοκαισαρείας Μεθό­διος και ο Γοτθίας (Χερσώνος) και Καφά (Θε­οδοσίας) Γεδεών, 

το 1730 ο αρχιερέας Φανα­ριού (Νεοχωρίου),

 το 1735 ο πατριάρχης Αντιοχείας Σίλβεστρος,

 το 1752 ο αρχιερέας Αμασείας Βενιαμίν και ο Πισιδίας Βενιαμίν,

 το 1754 ο Θεοδοσιουπόλεως Μακάριος,

 το 1755 ο αρχιερέας Τύρου και Σιδώνος».

Σύμφωνα με μια γραπτή λαϊκή παράδοση, η αρχή της εκμετάλλευσης των μεταλλείων της Αργυρούπολης έχει ως εξής: ένας Οθωμανός βοσκός βρήκε πάνω στην τοποθεσία «τη Λύκονος τ' Όμάλ» (το ίσιωμα, ο κάμπος του λύκου), κοντά στον Κάνη ποταμό, έναν όγκο με­ταλλεύματος, τον οποίο έδειξε στον τοπάρχη της Αργυρούπολης.  Έτσι, πρώτοι μεταλλουρ­γοί αναφέρονται οι κάτοικοι των κοντινών στην τοποθεσία αυτή χωριών, δηλαδή της περιοχής Μούζενας, συγκεκριμένα του Αγρίδ' και του Διακονά ή Διακονάντων. Οι Αγριδιώτες άνοιξαν τα μεταλλεία της ενορίας του Αγίου Γεωρ­γίου, ενώ οι Διακονάντες άνοιξαν τα μεταλλεία της ενορίας του Αγίου Θεοδώρου. Και τα δυο αυτά μεταλλεία ήταν τα πρώτα και παλαιότε­ρα της Αργυρούπολης. Από επίσημα όμως στοιχεία και έγκυρες ελ­ληνικές πηγές ο συγγραφέας Γ. Κανδηλάπτης- Κάνης, άντλησε τις παρακάτω πληροφορίες για τους γενικούς αρχιμεταλλουργούς (τουρκι­κά μαντέν-μουδουρί, δηλαδή διοικητές των με­ταλλείων) της Μικρασίας. Πρώτος από τους γενικούς αρχιμεταλλουργούς της Μικρασίας αναφέρεται ο Γεώργιος  Σταυράκογλους από το χωριό Αληθινός της Κρώμνης. Αυτός αναδείχτηκε στις αρχές του 16ου αιώνα και εργάστηκε με τον αδελφό του Πά­γκαλο, καθώς και με τον Κρυφοχριοτιανό  Αλή- αγά από το Σοπχανέ, στα μεταλλεία του Τσιχούρ ή Τσιχούρκιολι, καθώς και του Μουράτ-νταγ Δεύτερος γενικός αρχιμεταλλουργός ανα­φέρεται ο Κωνσταντίνος Καρατζάς, που το 1530, μαζί με τον προηγούμενο, ανέλαβε τη διακυ­βέρνηση των μεταλλείων της  Αργυρούπολης, από όπου και καταγόταν, καθώς και όλων των άλλων μεταλλείων της Μικρασίας. Τρίτος γενικός αρχιμεταλλουργός μνημο­νεύεται ο Ιωάννης Καρατζάς που ανέλαβε τα με­ταλλεία μετά τη φυγή του αδελφού του στην Κωνσιαντινούπολη και τα διεύθυνε για 15 χρό­νια. Κατόπιν σκοτώθηκε από την τιμαριωτική οικογένεια των Εσκιτζόγληδων. Τέταρτος γενικός αρχιμεταλλουργός εκλεγ­μένος το 1565 από τους αρχιμεταλλουργούς (ουσταμπασήδες) αναδείχτηκε ο Χαράλαμπος Κοντρουπάντης. Οι παρακάτω γενικοί αρχιμεταλλουργοί α­ναφέρονται στον οικογενειακό κώδικα των Σαρασιτών της Αργυρούπολης, τα στοιχεία του ο­ποίου διασταυρώνονται με τον κατάλογο του Στέφανου Βαφειάδη (1890), δημόσιου υπαλ­λήλου που αντλεί τις πληροφορίες του από ε­πίσημα στοιχεία: Το 1582 επί σουλτάνου Μωάμεθ Γ', διαδέ­χτηκε τον Κουτρουπάντη ο Χατζη-Λάζαρος Σαρασίτης. Το 1602 ανέλαβε ο Χατζη-Αθανάσιος Σαρασίτης, γιος του παραπάνω, και διοίκησε ως γενι­κός αρχιμεταλλουργός τα μεταλλεία της Τουρ­κίας ως το έτος 1625, οπότε πέθανε επί σουλ­τάνου Αχμέτ του Α'. 0 επόμενος γενικός αρχιμεταλλουργός ή­ταν γιος του προηγουμένου, λεγόταν Μουράτ Αθάν. Σαρασίτης και σκοτώθηκε στο Μαυραγγελ' της Αργυρούπολης το 1679. Όγδοος γενικός αρχιμεταλλουργός ήταν ο Αρμένιος Σανόζ (1642-1659). Την περίοδο της διοίκησης του συγκροτήθηκε η παροικία των Αρμενίων που ήρθαν στην Αργυρούπολη από το Βαν και το Βιτλίς. Επίσης στην περίοδο της θητείας του ιδρύθηκε και το αρμένικο μο­ναστήρι της Αγίας Σοφίας Βαγκ. Ο Σανόζ κα­ρατομήθηκε το 1659, γιατί κατηγορήθηκε ότι έκλεβε ασήμι και χρυσό με κρυφό χωνευτήρι. Δέκατος γενικός αρχιμεταλλουργός υπήρξε ο Αθανάσιος Καστελιάτης (1659-1670), που ανα­κάλυψε τα μεταλλεία πίσω από το βουνό Κουρκουλέτσος της Αργυρούπολης, τα λεγόμενα, Χαζνά-μαντενί. Ενδέκατος ήταν ο Δημήτριος Λογίζωνος (1670- 1676), δωδέκατος ο Στέφανος Σαρασίτης (1676- 1691) και δέκατος τρίτος ο Ιωάννης Μ. Σαρασί­της ο Λογοθέτης (1691-1722), ο οποίος διακρί­θηκε ιδιαίτερα ανάμεσα στους άλλους γόνους της οικογένειας των Σαρασιτών. Αρχικά ήταν διευθυντής του μεταλλείου της Αργόνης (ή Άργανα-μαντενί) που βρισκόταν στην περιοχή Διάρμπεκιρ, και αργότερα εκλέχτηκε γενικός αρχιμεταλλουργός. Υπήρξε και μεγάλος ευερ­γέτης της εκκλησίας, γι' αυτό πήρε τον τίτλο του Λογοθέτη από το Οικουμενικό Πατριαρ­χείο. Σκοτώθηκε το 1722 μέσα στην αγορά της Αργυρουπολης. Δέκατος τέταρτος γενικός αρχιμεταλλουργός αναδείχτηκε ο Ιγνάτιος Ιωσ. Σαρασίτης ο Λο­γοθέτης (1722-1765). Τον τίτλο τον πήρε κι αυ­τός από το Πατριαρχείο γιατί επιστάτηοε στην ίδρυση του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Γεωργίου της Αργυρούπολης, βοήθησε με γεν­ναία οικονομική συνδρομή στη λειτουργία του Φροντιστηρίου της πόλης και ίδρυσε τη Μονή του Τιμίου Προδρόμου στην Ίμερα. Ο ίδιος προσέλαβε Σανταίους παραστάτες στα μεταλ­λεία. Δέκατος πέμπτος γενικός αρχιμεταλλουργός έγινε ο Γεώργιος Ιγνατίου Σαρασίτης ο Πρωτο­νοτάριος (1765-1785), ο επονομαζόμενος και «Γιώρ' αγάς». Τον τίτλο του Πρωτονοτάριου τον πήρε κι αυτός από το Οικουμενικό Πα­τριαρχείο το 1768. Δέκατος έκτος γενικός αρχιμεταλλουργός υ­πήρξε ο Γρηγόριος Κιουτσούκ Ουστάς ή Ουστόγλης, ο λεγόμενος και «Γοργόρ' αγάς» (1785-1802). Δέκατος έβδομος γενικός αρχιμεταλλουργός ήταν ο Ιάκωβος Γρηγοράντης (1802-1830), που ανακάλυψε, πριν από το 1810, τα μεταλ­λεία Χαλβά-μαντέν στην περιοχή της Παϊπούρτης και βοήθησε τη Φιλική Εταιρία .  Επίσης το 1810 γνώρισε τον έκ­πτωτο βασιλιά της Ιβηρίας (Γεωργίας) Ηρά­κλειο στην Αργυρούπολη και τον περιποιήθη­κε. Του έχτισε μάλιστα και μια έπαυλη στο κο­ντινό χωριό Απιόν, αλλά εκείνος δεν τη δέχτη­κε. Στα 1830, μετά την αποχώρηση των Ρώ­σων, οι οποίοι είχαν καταλάβει την Αργυρού­πολη, σκοτώθηκε από τους Τούρκους αγάδες στην Άτρα. Δέκατος όγδοος γενικός αρχιμεταλλουργός έγινε ο Χαράλαμπος Γρηγορίου Ουστόγλης (1830- 1849). Αυτός διοίκησε τα μεταλλεία σε μια πε­ρίοδο δύσκολη για τον Ελληνισμό του Πόντου, γιατί, από τη μια μεριά είχε συντελεστεί η απελευθέρωση της Ελλάδας και οι Τούρκοι ήταν αγριεμένοι απέναντι του, απ' την άλλη το 1830, μετά την αποχώρηση των Ρώσων από την Αργυρούπολη και την αυτοαποκάλυψη των Κρυφοχριστιανών, οι τουρκικές αρχές κυριεύ­τηκαν από πνεύμα αντεκδίκησης. Εξάλλου, στην εποχή του η Τουρκία, μπλεγμένη σε συ­νεχείς καταστρεπτικούς γι' αυτήν πολέμους, παραμέλησε πολύ την προστασία της πάνω στα μεταλλεία, ατόνησαν τα προνόμια των μεταλ­λωρύχων και άρχισε η παρακμή των πιο με­γάλων, παλιών και πολλών μεταλλείων της Αργυρούπολης.  Έτσι, οι μεταλλωρύχοι, μη μπορώντας να ζήσουν στην Αργυρούπολη, ξε­χύθηκαν στα διάφορα μέρη της Ανατολής για να βρουν καινούρια μεταλλεία. Στην ίδια περίοδο που ήταν γενικός αρχιμεταλλουργός ο Χαράλαμπος Ουστόγλης, εξουσιοδοτήθηκε κάθε αρχιμεταλλουργός, ε­κτός από αυτόν της Αργυρούπολης, να προ­σπαθήσει να ανακαλύψει καινούριο μεταλλείο, οπότε θα είχε το δικαίωμα να το διοικεί και να το εκμεταλλεύεται. Ο γενικός αρχιμεταλλουργός της Αργυρούπολης, ως «μαντέν-μουδουρί» (διοικητής με­ταλλείων), επισκεφτόταν τα διά­φορα μεταλλεία της Ανατολής, εκτός από της Μεσοποταμίας, κατέγραφε τα μεταλλεύματα που έβγαζαν και εξέδιδε τις σχετικές αποδείξεις, επικυρωμένες από τους κατά τόπους διοικητές, για να αποσταλούν στη συνέχεια στο χαζνέ (δημόσιο ταμείο). Την ίδια εποχή μεταλλουργοί από την Κρώμνη ανέλαβαν με δικά τους έξοδα την εκμετάλ­λευση των καινούριων μεταλλεί­ων του Πόντου, ειδικά της Τρα­πεζούντας, όπως του Δερπαντά στη Γαλίανα της Τραπεζούντας, του Σοανορύμ', του Σελ κοντά στο Ουζ της Τσικανόης, των Σουρμένων και αλλού. Δέκατος ένατος γενικός αρχιμεταλλουργός έγινε ο Παύλος Εκμεκτσόγλους (1849-1854), διά­σημος άνθρωπος που καταγόταν από το Ρυάκιον της Μεσοχαλδίας. Από το 1854 ως το 1866 τα μεταλλεία ήταν σχεδόν «ακαλ­λιέργητα», δε λειτουργούσαν, γιατί οι μεταλλωρύχοι άρχισαν να μεταναστεύουν σ’ άλλα μέρη, ή να δουλεύουν μεμονωμένα και ατομικά. Κατόπιν άρχισαν πάλι να γίνονται αντικείμενο κάποι­ας εκμετάλλευσης από το 1866 ως το 1870. Γενικός αρχιμεταλλουργός των με­ταλλείων της Τουρκίας διορίστηκε τότε ο Γρηγόριος Γρηγοριάδης, που γεννήθηκε στην Κρώμνη από Κρυφοχριστιανούς γονείς. Αρχικά ο Γρηγοριάδης ήταν δραστήριος και πετυχημέ­νος αγοραστής διαλυμένων μεταλλευμάτων α­πό ιδιώτες μεταλλουργούς και στη συνέχεια ε­ξελίχτηκε σε γενικό αρχιμεταλλουργό (εικοστός γενικός αρχιμεταλλουργός της Μικρασίας). Εικοστός πρώτος γενικός αρχιμεταλλουργός αναφέρεται ο Δημήτριος Παππάς (1872-1874) και τελευταίος εκμεταλλευτής των μεταλλείων ο Γερμανός μηχανικός Παύλος Κράουζερ (1885- 1891), γαμπρός του, επίσης Γερμανού, διορ­γανωτή του τουρκικού στρατού, του στρατάρχη Φον ντε Γκολτς πασά. Ακ -Νταγ Μαντέν (Ναός Αγίου Γεωργίου) Τα μεταλλεία της Μικρασίας (Τουρκίας) Το σύνολο των μεταλλείων στη Μικρασία (Τουρκία), που, κατά το 1722, είχαν φτάσει στο ζενίθ της ακμής τους, ήταν, χοντρικά, 33 τον αριθμό. Τα παρακάτω: Μεταλλεία στην περιφέρεια Αργυρούπολης 1. Μεταλλεία στην περιοχή της πόλης: α) Το Κότι, β) των Σαράντα Παύλων, γ) το Χαζνά-μαντενί, δ) του Κουρκουλέτζου, ε) τα γύρω στην πόλη, στην ενορία Αγίου Γεωργίου, στ) των Ζουντουράντων και ζ) τα μεταλλεία χα­μηλά, κάτω από την πόλη. 2.   Το Αχτσέ-τεπεσί, στο δρόμο προς την Άτρα. 3.   Το Ακ-μπογάρ, προς τη μερτά του Μαυραγγέλ'. 4.   Το Αζά-τεπεσί, στο δρόμο προς τη Θέμπεδα. 5.   Το Ασλάν-μαντενί, πάνω από το αρμένι­κο μοναστήρι της Αγίας Σοφίας (Βαγκ). 6.   Το Ακτσά-καλέ, πέρα από το χωριό Χαλ­κάντω ν. 7.   Τα μεταλλεία του Μαυραγγέλ, της Μουγαλτά και των Αθανασάντων. 8.   Το Μαγαρά-χανί, στο δρόμο προς την περιφέρεια Χάραβας. 9.   Τα μεταλλεία της Θέμπεδας και των Γαλτσήδων, στην περιοχή της ενορίας Κοθιτσάντων. 10. Τα μεταλλεία του Γκιαβούρνταγ, ανά­μεσα στα βουνά της Αργυρούπολης και των Χεριάνων. 11.  Της Κορώνιξας (ή Κορόξενας), στη Μεσοχαλδία. 12. Του Ρυάκ(ιου), στο χωριό Ρυάκι (Pak) της Μεσοχαλδίας. 13. Το μαντέν της Ζύγανας, στην περιοχή του ομώνυμου βουνού. 14. Το Κεγουρή, στην περιοχή των χωριών του Σταυρίν. 15. Της Κρώμνης: Αλατζά-τσαΐρ, Λειβαδία, Καταρράκτον (πάνω από την ενορία Στεφανάντων), Μουράτ-νταγ, Τσιχούρ-κιολί. 16. Το μεταλλείο Σοανορύμ, στα σύνορα Ματσούκας και Χαλδίας. Μεταλλεία έξω από τη περιφέρεια Αργυρούπολης (μέσα στον Πόντο) 17. Του τμήματος Ματσούκας (στην περι­φέρεια της Τραπεζούντας): α) του Δερπαντά, στην περιοχή της Γαλίανας, και β) το Σέλμαντεν (χαλκούχο) στο χωριό Ουζ, πάνω από το γειτονικό Τσικανόη. 18. Το Φολ, στην περιοχή του Βάγκι-κεπίρ. 19. Της περιφέρειας Σουρμένων: α) της Αράκλης και β) του Ασού (χαλκούχα). 20. Της Μικρής Πράσαρης (στην περιφέ­ρεια της Τρίπολης). 21. Του Λαχανά (στην περιφέρεια της Κε­ρασούντας). 22. Τα μεταλλεία στην περιφέρεια της Τρί­πολης που βρίσκονταν στις εκβολές του ποτα­μού Κάνη: α) Το Ερσεήλ, β) το Εσελί, και γ) της Έσπιες. 23. Τα μεταλλεία της περιφέρειας Νικόπο­λης: α) του Μελέτ (Μελάνθιου), β) του Τσοτσενίου, γ) της Εριτσάς, δ) του Κος-τας, ε) της Κορώνας, και στ) του Τσιτ. 24. Τα μεταλλεία της περιφέρειας Σεβά­στειας: α) στο Εμπές, β) στο Καμισλί, γ) στο Κιζιλότιν, και δ) στο Ασιαγά. 25. Τα μεταλλεία στην περιφέρεια της Παϊπούρτης, όπως το Χαλβά-μαντέν. 26. Του Χελλέγκ και του Χοβέκ της περι­φέρειας Ερζερούμ. 27. Της περιφέρειας Μερζιφούντας, νότια από την περιφέρεια Σαμψούντας. Μεταλλεία εκτός Πόντου 28.   Του Αλάχ-Βερτί στην περιφέρεια του Καρς Καυκάσου. 29. Το Άκνταγ-μαντέν, στην περιοχή της Άγκυρας. 30. Τα μεταλλεία Καπάν, Αργόνης (Άργανα- μαντέν) και Φισιούν στην Μεσοποταμία. 31. Το Μεζιρέ-μαντέν στο Χαρπούτ. 32. Το Άχταλα και Μις στην περιοχή Τι­φλίδας της Γεωργίας. 33. Τα μεταλλεία του νομού Ικονίου, α) του Ντενέκ-μαντέν, β) του Μπουλγάρ-μαντέν, γ) του Μπερεκετλί-μαντέν, δ) του Σιμ και ε) του Χατζήκιοϊ.  Τα προνόμια και η προστασία που απολάμ­βαναν οι εργαζόμενοι Έλληνες στα τα βλέπουμε στην πράξη από τα τουρκικά φιρ­μάνια που εξέδωσε ένας Τούρκος μελετητής, ο Ahmet Refik.   Στο φιρμάνι 13, π.χ., περιλαμ­βάνεται αυτοκρατορική διαταγή του 1569 προς τους καδήδες του βιλαετιού της Μπάλιας που ορίζει να μην υφίστανται ταλαιπωρίες οι ρα­γιάδες που δουλεύουν στα μεταλλεία Ταμασβάρ (ή Τσαμασβάρ) της Μπάλιας. Συγκεκρι­μένα το φιρμάνι λέει: «Οι Ρωμιοί που προσλήφθηκαν στην υπηρεσία των μεταλλείων νί­τρου του Τσαμασβάρ, επειδή καταπιέζονται ποικιλότροπα από τους βοεβόδες, τους αστυ­νομικούς, τους τιμαριούχους, τους έμπιστους των μεταλλείων και τους Γενίτσαρους που είναι διορισμένοι ως σκοποί..., διατάσσω να μην ε­πιτρέψετε με κανέναν τρόπο να υποστεί τα­λαιπωρίες ούτε ένας από τους Ρωμιούς που υ­πηρετούν στα μεταλλεία νίτρου του καζά σας (του Τσαμασβάρ). Επίσης με κανένα τρόπο να μην επιτραπεί να τους πάρουν δωρεάν κάτι α­πό την τροφή, τα φαγητά, τις κότες και τα αρνιά τους, τα πρόβατα και τα βούτυρά τους και τους παστουρμάδες και τα άλλα φαγώσιμα. Να τους επιτρέπεται να αγοράζουν από τους πω­λητές οτιδήποτε θέλουν, σύμφωνα με την τρέ­μουσα τιμή, με τα λεφτά τους και κατά την α­ρέσκεια τους.  Τέλος, με κανέναν τρόπο να μη δίνετε σκοτούρες σ' αυτούς, επιτρέποντας στους διοικητές και, γενικά, σ' οποιονδήποτε άλλον, να τους προσλαμβάνει στην υπηρεσία του δωρεάν, είτε τους ίδιους είτε τα άλογά τους, είτε τα αμάξια τους...  Αν παρουσιαστούν μερι­κοί να βασανίζουν τους ραγιάδες, αντίθετα προς την ιερή μου Διαταγή, οποιοιδήποτε κι αν είναι, να μου τους αναφέρετε γραπτώς με το όνομα και το επώνυμο». Δημοτικό Σχολείο στην Πουλαντζάκη Ένα άλλο φιρμάνι, το No 44 του 1729, προς τους βαλήδες του Ερζερούμ και της Τραπε­ζούντας, καθώς και προς το Μολλά του Ερζε­ρούμ και τους Καδήδες, αναφέρει: «Οι φτωχοί ραγιάδες που διαμένουν στο Γκιουμουσχανέ (Αργυρούπολη) και στα γύρω χωριά του διορί­ζονταν από τα παλιά χρόνια στα μεταλλεία του Γκιουμουσχανέ ως μεταλλεργάτες, καρβουνιάρηδες, μεταλλωρύχοι και φύλακες. Έναντι της υπηρεσίας τους αυτής εξαιρούνταν από το φόβο του Διβανιού και των πολεμικών εισφο­ρών. Παρ' όλο όμως που έχει εκδοθεί προη­γούμενα Υψηλή Διαταγή που ορίζει να μην α­σκείται κατά κανένα τρόπο εναντίον τους κα­μιά τυραννία και βασανισμός εκ μέρους των βαλήδων του Ερζερούμ και της Τραπεζούντας, καθώς και των καϊμακάμηδων και των άλλων ανθρώπων της εξουσίας, και όταν οι μεταλ­λουργοί πηγαίνουν και έρχονται στις δουλειές τους, στο δρόμο οι βοεβόδες των καζάδων να μην τους ενοχλούν καθόλου και με κανέναν τρόπο, εντούτοις, παρά τη Διαταγή μου αυτή, στα μέρη από τα οποία περνούν, αυτοί, υφί­στανται βασαντσμούς και τυραννίες και ποικί­λες επιθέσεις, σε σημείο να μην έχουν πλέον δυνάμεις να προσφέρουν άλλην υπηρεσία για να ζήσουν, εκτός από τη δουλειά της παρα­σκευής μετάλλων. Έτσι, όταν παρουσιάζεται ανάγκη να ανεγερθούν στις πόλεις και τα χω­ριά τους χτίσματα, βρίσκονται στην ανάγκη να προμηθεύονται τους χρειαζούμενους εργάτες από άλλους τόπους... Εκτός από αυτά, σύμφω­να με το φιρμάνι μου, για να μεταφερθούν τα πυρομαχικά, τα πυροβόλα και τα σιτηρά από το λιμάνι της Τραπεζούντας στο Ερζερούμ με τα ζώα μεταφοράς με ενοίκιο, ζητήθηκαν ζώα από αυτούς, αλλά αυτοί προμηθεύτηκαν τα ζώα από άλλα μέρη, πληρώνοντας νοίκι μετα­φοράς και άλλα πολλά, γιατί είναι φανερό πως τα ζώα μεταφοράς που βρίσκονται στο Γκιουμουσχανέ και τα γύρω χωριά είναι προορι­σμένα για τη μεταφορά κάρβουνου και μετάλ­λων. Αν δίνονταν τα ζώα αυτά για μεταφορά πυρομαχικών, τα έργα των μεταλλείων θα έ­μεναν απραγματοποίητα. Γι' αυτό, επειδή με κανένα τρόπο δεν έχουν δύναμη να πληρώσουν κι άλλα λεφτά, στο εξής να μη ζητούνται από αυτούς τέτοιου είδους εισφορές, να μην εκβιάζονται πια αυτοί, κατά παράβαση της απαλλαγής (εξαίρεσής) τους. Με τις παραπάνω παρακλήσεις, έστειλε ανα­φορά ο καδής του Γκιουμουσχανέ Φεϊ ζουλλάχ, σχετικά με τη γενική αίτηση των κατοίκων για εξαίρεση, δεδομένοι ό­τι το μεταλλείο αυτό είναι ένα μεγάλο έσοδο  [για το τουρκικό κράτος και το σουλτάνο] και οι υπηρεσίες των ραγιάδων ο' αυτό, πολύπλο­κες. Σε περίπτωση όμως που ενοχλούνται με τέτοιου είδους εισφορές (προσφορές), είναι φανερό ότι θα επέλθει χαλάρωση  στη δουλειά του μεταλλείου. Πρέπει, κατά συνέπεια, οι αναφερόμενοι ραγιάδες να μένουν απαλλαγμένοι από το φόβο και λεύτεροι, και δεν πρέπει να φορτώνονται με πολεμικές εισφορές, πράγμα που α­ντιβαίνει στην αρχικά (από παλιά) καθορισμέ νη εξαίρεσή τους. Και σύμφωνα με το νόμο που επικρατεί ανέκαθεν, στις μεταξύ τους αναφυό­μενες νομικές και άλλες υποθέσεις, να δίνονται νομικές λύσεις από τον Εμίνη του μεταλλείου και να μη γίνονται κλητεύσεις ή άλλα, καθώς  και να μην εκβιάζονται αυτοί με διάφορες προτάσεις από τους βαλήδες, τους μουτεσελλήμηδες και τους καϊμακάμηδες της Τραπεζούντας  και του Ερζερούμ. Επίσης, από τα μέρη που διαβαίνουν να μην ζητιέται από αυτούς φόρος «ισπεντζέ» (κεφαλικός) από τη μεριά των βοεβοδάδων, των μουτεσελλήμηδων και άλλων δι­καστών και βαλήδων. Έναντι των υπηρεσιών που προσφέρουν να θεωρηθούν εξαιρετέοι α­πό τις εισφορές και να μην ζητηθούν από αυ­τούς εργάτες και κτήνη μεταφοράς. Να μην επιτρέπεται να γίνει σε κανένα άτομο τυραννία  και εκβιασμός... Τελευταία μέρα του χαϊρλίδικου μήνα Σαφέρ του έτους 1138 (1729)». Στο φιρμάνι 46 του 1732, εξάλλου, περι­λαμβάνεται διαταγή σχετική με τους ραγιάδες της Τρίπολης που διορίστηκαν καρβουνιάρηδες στα μεταλλεία της Έσπιες. Ο σουλτάνος διατάζει να απαλλάσσονται οι ραγιάδες αυτοί από στρατιωτική και εκστρατευτική εισφορά, ενώ το φιρμάνι 48, τέλη του 1732, αναφέρεται στην τιμωρία των χωριών της Τρίπολης που δεν έδιναν καρβουνιάρηδες και επιπλέον ενο­χλούσαν τους μεταλλωρύχους: «Απόφαση προς το βαλή της Τραπεζούντας, τον καδή της Τρίπολης και το βοεβόδα και τον αρχηγό των Γε­νιτσάρων. Στα χωριά που βρίσκονται κοντά στο μεταλλείο και μέσα στον καζά Gorden, ή μ' άλλο όνομα, της Τρίπολης, δηλαδή τα Ελαγού- δερεσί, Κουλιχάκ και Σαρίγιαρ, τα οποία ανέ­καθεν ανήκουν στην τάξη των ληστών και δεν έχουν ίσαμε σήμερα δώσει το μερίδιο με καρβουνιάρηδες που τους αναλογεί..., έχουν το θράσος να ενεργούν ληστείες, αιματοχυσίες, αρπαγές και λεηλασίες στους περαστικούς μεαλλωρύχους και οδοιπόρους, και εξαιτίας των ζημιών που τους προξενούν, τα μεταλλεία μένουν κλειστά και έτσι διαταράσσεται η κα­νονική λειτουργία τους. Πα­ρίσταται λοιπόν, ανάγκη να κα­νονιστούν όπως πρέπει...». Το πατρικό του Ιασωνίδη στην Πουλαντζάκη  Πρόκειται για τους λη­στές της φυλής Τσεπνοί ή «Τσεπνήδες», όπως έλεγαν τους απογόνους των βάρβα­ρων Τζάνων. Ζούσαν νομα­δικά και ασχολούνταν με την κτηνοτροφία, αλλά και με τη ληστεία. Σ' αυτούς αναφέρο­νται και τα παρακάτω αυτο­κρατορικά φιρμάνια, όπως το No 51 του 1735, που αφο­ρά την τιμωρία των Τσεπνήδων οι οποίοι κα­ταπίεζαν τους εργάτες του μεταλλείου της Έσπιες.  «Διαταγή προς τους καδήδες της Τρί­πολης, Κερασούντος, Κεσάπ και Ορντού (Κο- τύωρα), και τον Εμίνητου μεταλλείου Έσπιες. Ο Εμίνης αναφέρει στο Διβάνι ότι τα μολυβδούχα μεταλλεία της Έσπιες: Ορούτζε, Τσοτζέν, Γιαγκουρλέ, Κολ, Χισαρλίκ, Αγούτ και Χουσχά, βρίσκονται σιμά στα χωριά των από ανέκαθεν ονομαστών για τη μοχθηρία και τη ληστοπειρατεία ληστοσυμμοριτών Τσεπνήδων. Οι Τσεπνοί σκότωσαν αδίκως πολλούς μεταλ­λουργούς των παραπάνω χωριών και οι ρα­γιάδες αναφέρθηκαν στον Εμίνη του Γκιου­μουσχανέ (Αργυρούπολη), ο οποίος επέβαλε, μέσω του Ομέρ αγά, ησυχία και ασφάλεια για ένα χρόνο. Οι ραγιάδες ζητούν μόνιμους εντε­ταλμένους για την τάξη και την ασφάλεια».  Τέλος, ένα άλλο φιρμάνι, το No 53 του 1737 και 1739, είναι σχετικό με τα προνόμια και τις «ασυδοσίες» των μεταλλωρύχων της Αργυρού­πολης. Απευθύνεται προς το βαλή της Τραπε­ζούντας και λέει: «Επειδή η προστασία και η προφύλαξη του μεταλλείου της Αργυρούπολης, που είναι ένα από τα σημαντικότερα φορολογούμενα κατ’ αποκοπήν  κέντρα τον Μεγάλου μου Κράτους, είναι από τα έρ­γα άξια για μέριμνα, η οποία θα προκαλέσει την αύξηση των προσόδων του εν λόγω μεταλ­λείου και έτσι θα επιφέρει την ωφέλεια στο θησαυροφυλάκιο των Μουσουλμάνων, στο εξής δεν πρέπει να γίνει καμιά ενέργεια προσβλη­τική και αντιβαίνουσα στην εξαίρεσή του από τη φορολογία.  Οι μεγάλοι Βεζίρηδες που δια­βαίνουν και ταξιδεύουν προς τα μέρη του Ερζε­ρούμ και της Τραπεζούντας, σύμφωνα μ' αυτά που επικρατούν στα μεταλλεία, να μην μπαί­νουν στην πόλη της Αργυρούπολης, αλλά να περνάνε από τα μέρη από τα οποία διάβαιναν αρχικά, και από σήμερα να μη ζητούν από τα μέρη της Τραπεζούντας και του Ερζερούμ και από άλλα μέρη εισφορές στρατοπέδευσης και εκστρατείας και οδοιπορικά και αντίτιμο για τα πέταλα [τη φθορά των πετάλων των ζώων!], και τα καφτάνια [τη φθορά των καφτανιών] και αντίτιμο αίματος [κεφαλικό φόρο] και αποζημίωση για τα εντός των συνόρων συμ­βαίνοντα δυστυχήματα και δολοφονίες και άλ­λες πολεμικές και στρατιωτικές εισφορές, και με κανένα απολύτως τρόπο να μη γίνει επέμ­βαση από τη μεριά των βαλήδων και δικαστών, να μην αποστέλλονται στον καζά και τα χωριά τους ειδικοί εισπράκτορες φορολογίας και να μη γίνει καμιά παράβαση στην εξαίρεσή τους από τη φορολογία».		θ φ
Χρηστος Σαμουηλίδης		λ I •γ» * μ
		■Η·· μ vjj^Hj^D gn· ν''-·'· ΐ·: ·