O Ποιητής Καβάφης και το Ποντιακό Δημοτικό τραγούδι

Ίσως φανεί απίστευτο στους πολλούς το γεγονός ότι ο Νεοέλληνας ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης μελέτησε το ποντιακό δημοτικό τραγούδι. Ίσως, επίσης, φανεί περίεργο, πώς το ποντιακό τραγούδι συγκίνησε Νεοέλληνες ποιητές και προξένησε τέτοιες εντυπώσεις, ώστε να γράφουν και ποιήματα ακόμη ως έκφραση της ψυχικής τους ανάγκης να εξωτερικεύσουν τη συγκίνηση και το «πιστεύω» τους για τον ποντιακό λαό και το τραγούδι του.

Απόδειξη των παραπάνω είναι το ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη «Πάρθεν», που συμπε­ριλαμβάνεται στη συλλογή των ανέκδοτων ποιημάτων του, των ετών 1882 — 1923, που επιμελή­θηκε ο Γιώργος Σαββίδης (1929- 1995), από το προσωπικό αρχείο του Καβάφη, έκδοση Ίκαρος, 1968, Αθήνα.

Το ποίημα, το οποίο αξίζει τον κόπο να το μελετήσει κανείς και να βγάλει τα συμπεράσματά του, είναι το ακόλουθο:

Αυτές τις μέρες διάβαζα δημοτικά τραγούδια,

 για τ' άθλα των κλεφτών και τους πολέμους,

 πράγματα συμπαθητικά· δικά μας, Γραικικά.

Διάβαζα και τα πένθιμα για τον χαμό της Πόλης

«Πήραν την Πόλη, πήραν την πήραν την Σαλονίκη!».

 Και την φωνή που εκεί που οι δυο εψέλναν,

 «ζερβά ο βασιληάς, δεξιά ο πατριάρχης»,

Ακούσθηκε κ' είπε να πάψουν πια

«πάψτε παπάδες τα χαρτιά και κλείστε τα βαγγέλια»

 πήραν την Πόλη, πήραν την• πήραν την Σαλονίκη.

Όμως απ' τ' άλλα πιο πολύ με άγγιξε το άσμα

το Τραπεζούντιον με την παράξενή του γλώσσα

και με τη λύπη των Γραικών των μακρινών εκείνων

που ίσως όλο πίστευαν που θα σωθούμε ακόμη.

Μα αλίμονο μοιραίον πουλί «απαί την Πόλην έρται»

με στο φτερούλιν αθε χαρτίν περιγραμμένον »

κι ουδέ στην άμπελον κονεύ' μηδέ στο περιβόλι »

πήγεν και εκόνεψεν στου κυπαρίσ' την ρίζαν»

Οι αρχιερείς δεν δύνανται (ή δεν θέλουν) να διαβάσουν

Χέρας υιός Γιαννίκας έν'» αυτός το παίρνει το χαρτί

 και το διαβάζει κι ολοφύρεται.

«Σίτ' αναγνώθ' σίτ' ανακλαίγ' σίτ' ανακρούγ' την κάρδιαν»

 «Ν' αοιλλή εμάς να βάι εμάς η Ρωμανία πάρθεν».

Στ' αλήθεια, πόσο αληθινά μιλάει ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης! Μελετώντας τα δημοτικά τραγούδια, όπως λέει στην πρώτη στροφή του ποιήματος, δείχνει όλη του την εκτίμηση και τον θαυμασμό στο ελληνικό δημοτικό τραγούδι.

Όμως, ο αναγνώστης δεν μπορεί να μη σταθεί στην τρίτη στροφή και να μην προσέξει τους στοχασμούς του ποιητή.

Τον άγγιξε ιδιαίτερα το τραπεζούντιο άσμα, απ' όλα τα άλλα ελλαδικά δημοτικά τραγούδια. Μπήκε στα τρίσβαθα της ψυ­χής του. Τον ώθησε να εξωτερικεύσει σε στίχο τη συγκίνηση που ένιωσε από τη λύπη των «μακρινών εκείνων Γραικών», των Ποντίων, που έκλαψαν πιο πολύ τον χαμό της Πόλης, αλλά και που όλο πίστευαν πως θα σωθούμε ακόμη.

Αλήθεια, πόσο ζωηρά ένιωσε ο μεγάλος ποιητής Κωνστα­ντίνος Καβάφης τον πόνο των Ποντίων! Πόσο θα συγκινή­θηκε από την πονεμένη, τη ματωμένη ψυχή των Ποντίων ο Έλληνας ποιητής! Πόσο θαύμασε τον Πόντιο Γραικό, που έμεινε αλύγιστος στο διάβα των αιώνων, που δεν έσκυψε το κεφάλι στον τύραννο, εκεί στους μακρινούς τόπους, αλλά και πόσο καμάρωσε τον γενναιόφρονα Πόντιο Γραικό, που πί­στευε τρελά και με πάθος στην ανάσταση της Πόλης!

Να ήταν τυχαίος αυτός ο θαυμασμός του ποιητή στον Έλ­ληνα μαχητή των μακρινών εκείνων τόπων; Οπωσδήποτε, όχι, γιατί σε ποιον άλλον νεοελληνικό στίχο ο σκλάβος Έλληνας, ο Γραικός, κλαίει τόσο πολύ το πάρσιμο της Πόλης όσο στο επίμετρο αυτού του ποντιακού δημοτικού τραγουδιού;

«Ν' αοιλλή εμάς να βάι εμάς η Ρωμανία πάρθεν».

Και πώς ήταν δυνατόν να μην συγκινηθεί ο ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης και να μην στιχουργήσει τους πα­ραπάνω στίχους του, συνεπαρμένος από τη δύναμη αυτής της ελεγείας;⁴

Όλα αυτά είναι καθαρά δείγματα συγκίνησης και έξαρσης Νεοελλήνων ποιητών από την ποντιακή Μούσα και το πο­ντιακό δημοτικό τραγούδι.

Νικος Λαπαρίδης*

Σημειώσεις της σύνταξης

1.Ο Γ. Π. Σαββίδης υποστηρίζει ότι ο Κωνσταντίνος Καβάφης εμπνεύστηκε το ποίημα «Πάρθεν», έχοντας υπόψη του τη Συλλογή του Άρνολντ Πάσοβ (Γερμανός φιλόλογος, 1829-1870), όπου πε­ριέχεται πλούσιο ελληνικό λαογραφικό υλικό, συγκεντρωμένο από περιήγηση του Πάσοβ στον τουρκοκρατούμενο ελληνισμό.

2.   Το άρθρο του Νίκου Λαπαρίδη δημοσιεύτηκε στην «Ποντι­ακή Εστία» το 1979, στο τεύχος 25 της β' περιόδου. Το ποίημα δημοσιεύτηκε στην «Ποντιακή Εστία» με μερικά τυπογραφικά λάθη και με μια σημαντική παράλειψη· ο Νίκος Λαπαρίδης είχε το ποίημα «Πάρθεν», όπως το κουτσούρεψαν κάποιοι ξύπνιοι, για να μην φανεί η ολιγωρία των αρχιερέων, που «δεν δύνανται ή δεν θέλουν». Έκοψαν, δηλαδή, αυτό το «δεν θέλουν» των αρχιερέων, μην και θίξουν τους σημερινούς αρχιερείς!

3.   Εισήγηση με θέμα «Ο Καβάφης και τα δημοτικά τραγούδια του Πόντου» έκανε στο Β' Παγκόσμιο Συνέδριο του Ποντιακού Ελληνισμού, το καλοκαίρι του 1988, η Δραμινή εκπαιδευτικός και συγγραφέας Νόρα Κωνσταντινίδου, η οποία παρουσίασε ση­μαντικά στοιχεία για το ποίημα «Πάρθεν» και για την ενασχόλη­ση του Καβάφη με την ποντιακή δημοτική ποίηση.

4.   Ελεγεία ίσον ποίημα ή πεζογράφημα με έντονο λυρικό και θρηνητικό χαρακτήρα. «Η Καμπάνα του Πόντου» του Φίλωνα Κτενίδη θεωρήθηκε από μερικούς ελεγεία. Στην ουσία, πρόκεται για μια επική και λυρική ποιητική σύνθεση.

*0 Ματσουκαίος φιλόλογος και συγγραφέας Νίκος Λαπαρίδης (1920-2004) ασχολήθηκε με τη λαογραφία, τη λογοτεχνία και την ιστορία των Ποντίων.