Η ενότητα του Ποντιακού Ελληνισμού, απαραίτητη προϋπόθεση για τη διαιώνιση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς

 Όσο σημαντική είναι η πολιτιστική κληρονομιά του Ποντιακού Ελληνισμού για την υπόσταση και τη δημιουργική του λειτουργία, άλλο τόσο κορυφαίος είναι ο ρόλος της Ιστορίας του, η οποία τροφοδοτεί και ζωντανεύει τις διάφορες εκφάνσεις αυτής της κλη­ρονομιάς.

Από την άλλη, η ενότητα του ποντιακού χώρου συμβάλλει, σε μεγάλο βαθμό, στην ανάδειξη της ιστορίας του δια του πολιτισμού, αλλά και στη διαιώνιση του πολιτισμού δια της ιστορίας.

Με βάση την αναντίρρητη αυτή διαπίστωση, θεωρώ ότι η εποχή μας χρειάζεται, πε­ρισσότερο από κάθε άλλη φορά, την ενότητα του ποντιακού κόσμου και χώρου, προκει­μένου να διαφυλαχθεί σωστά η μεγάλη πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά του ποντια­κού Ελληνισμού.

 Μόνο μια ενωμένη δυναμική παρουσία θα εξασφαλίσει τις δυνατότητες να διδαχτούν τα νέα παιδιά, ή και να κληρονομήσουν στη γνήσια μορφή τους, ορισμένα κορυφαία θέματα της κουλτούρας, αλλά και της Ιστορίας του Ποντιακού Ελληνισμού.

Και όταν λέμε δυναμική παρουσία, σ' αυτό το σημείο, εννοούμε την ενωμένη συμπαρουσία και συλλειτουργία όχι μόνο του επιστημονικού, αλλά και του σωματειακού δυναμικού του ποντιακού χώρου, προκειμένου να ερευνηθούν, να μελετηθούν και, στη συνέχεια, να βρουν κάποια θέση στα σχολικά εγχειρίδια, ή και στη ζωή μας, τα παρακάτω καίρια θέματα της Ιστορίας και του Πολιτισμού μας:

1)   Καίρια κεφάλαια της Ιστορίας του Ποντιακού Ελληνισμού που διαμόρφωσαν και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των Ποντίων.

2)         Ποντιακή μουσική.

3)         Ποντιακοί χοροί.

4)         Ποντιακή διάλεκτος.

5)         Δυναμική παρουσία στα σημερινά προβλήματα.

Βρίσκουμε ότι αυτά τα 5 σημεία αποτελούν τις ιδιαίτερες χαρακτηριστικές σημαδού­ρες της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Από αυτές, η πρώτη, δηλ. η ιστορία, λειτουργεί ως εν δυνάμει υποφώσκουσα υποδομή του σημερινού γίγνεσθαι, ενώ τα υπόλοιπα (μουσική, χοροί, γλώσσα, δυναμική παρουσία) την εν ενεργεία δρώσα πραγματικότητα.

Η μεταξύ τους σχέση είναι διαλεκτική. Αυτό σημαίνει ότι η ποντιακή μουσική και οι ποντιακοί χοροί ενισχύουν και ενισχύονται από την ποντιακή διάλεκτο και την ιστορία του Ποντιακού Ελ­ληνισμού.

Πολύ φοβάμαι ότι, αν κάποτε παύσει να μιλιέται η γλώσσα μας, τα ποντιακά τραγούδια θα μοιάζουν σαν αποξενωμένα και αποστεωμένα μουσικά ακούσματα. Από την άλλη, οι ποντιακοί χοροί και τα συνακόλουθα ποντιακά τραγούδια ζωντανεύουν, ακόμη και στα νέα παιδιά, την ποντιακή λαλιά, που όλο και περισσότερο απονευρώνεται και λι­γοστεύει ως ζωντανός λόγος.

Όσο για την ιστορία, ας μη γελιόμαστε: Αν περάσει στα παι­διά μας με τα γνήσια και ειδοποιά της στοιχεία, θα ενισχύει όλο και περισσότερο την αί­σθηση και τη δυναμική της σύγχρονης ζωής και κουλτούρας του Ποντιακού Ελληνισμού, όπως εκφράζεται με το τρίπτυχο: μουσική - χοροί - γλώσσα.

Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι, ειδικά σήμερα, δεν μπορούμε να αφήνομε τα κο­ρυφαία αυτά στοιχεία της κουλτούρας μας στην τύχη τους με την ιδέα ότι, μια και έφτασαν ως εδώ, θα συνεχίσουν και μόνα τους από δω και πέρα.

 Όλοι το βλέπουμε ότι η εποχή μας είναι, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, εξουθενωτική, απρόσωπη και ισοπεδωτική. Το πρόβλημα, επομένως, είναι τι θα πρέπει να περισώσουμε από αυτή την ισοπέδωση και με ποιο τρόπο. Πώς θα κρατήσουμε δηλ. τη μουσική, τους χορούς και τη γλώσσα μας στα γνήσια και αυθεντικά τους στοιχεία, ώστε να μην αλλοτριωθούν με την πάροδο του χρό­νου. Κάτι τέτοιο σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να γίνει με εμπειρικούς και περιστασια­κούς χειρισμούς.

Μπορεί να γίνει μόνο με την εμπεριστατωμένη επιστημονική μελέτη των ειδικών ε­πιστημόνων, ειδικών για την ιστορία, για τη μουσική, τους χορούς και τη γλώσσα μας. Αλ­λά, και με τη συμπαράσταση και τη σύμπνοια των σωματειακών φορέων, οι οποίοι, δυστυ­χώς, υπονομεύουν και τορπιλίζουν, μερικές φορές, το μόχθο των επιστημόνων, ή τον πα­ρακολουθούν αδιάφοροι.

Θέλω να γίνω συγκεκριμένος:

Για την Ιστορία του ποντιακού Ελληνισμού: Πέρασαν πάνω από 10 χρόνια από τότε που εισηγήθηκα στο 1 ο Παγκόσμιο Ποντιακό Συνέδριο αυτό το θέμα. Επεσήμανα τα κορυ­φαία ιστορικά μας κεφάλαια και την κραυγαλέα απουσία τους από τα σχολικά βιβλία.

Από τότε μέχρι σήμερα δεν μπήκε ούτε μια αράδα παραπάνω σε κανένα από τα σχολικά ιστορικά εγχειρίδια. Και αυτό, γιατί μείναμε μόνο στις διαπιστώσεις και στα λόγια.

 Ούτε οι Πόντιοι επιστήμονες κάναμε το τολμηρό βήμα να συμφωνήσουμε τι πρέπει να μελετήσουμε, πώς πρέπει να το διαμορφώσουμε και σε ποια βιβλία να προτείνουμε να ενταχθεί.

Αλλά και ούτε οι σωματειακοί και ομοσπονδιακοί φορείς κινητοποίησαν τους επιστήμονες του χώρου τους, ή ύψωσαν φωνή διαμαρτυρίας, ή ένωσαν τις δυνάμεις τους προς αυτή την κατεύθυνση.

Έτσι τα παιδιά μας, γενικά τα ελληνόπουλα, δεν ξέρουν τίποτε:

1) για τους μαζικούς εξισλαμισμούς της Μ. Ασίας και του πόντου κατά το 17ο αιώνα,

2) για τους Κρυπτοχριστιανούςτου Πόντου,

3) για το σωτήριο ρόλο των ιστορικών μονών του Πόντου (Παναγία Σουμελά, Αγ. Γεώργιο Περιστερεώτα, Αγ. Ιωάννη Βαζελώνα),

 4) για τον Ποντιακό Ελληνισμό της Ν. Ρωσίας και του Καυκάσου,

5) για τη γενοκτονία του Ελληνισμού της Ανατολής και ειδικό­τερα του ποντιακού,

6) για το αντάρτικο στον Πόντο,

7) για τους ξεριζωμούς.

Παίρνουν, μόνο, λίγα στοιχεία για την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (Β' Γυμν.).

Τελικά, πιστεύω ότι, ειδικότερα σήμερα, επιβάλλεται αυτή η σύμπνοια και ενότητα, προκειμένου να ενισχυθούν τα ιστορικά βιβλία του Γυμνασίου και του Λυκείου με ένα επιλεγμένο σώμα ιστορικής ύλης από την ιστορία του ποντιακού Ελληνισμού.

Στη συνέ­χεια, η ιστορική αυτή παιδεία θα συντηρεί και θα διαιωνίζει, ως κιβωτός σωτηρίας, τα άλλα στοιχεία της κουλτούρας μας: τη μουσική, τους χορούς, τη γλώσσα. Αν λείψει η ιστορική μνήμη, με το δεδομένο ότι μελλοντικά θα φύγουν και οι παλιότερες γενιές, είναι πολύ πι­θανό ότι και τα άλλα στοιχεία μας θα βρίσκονται πολύ κοντά στην ημερομηνία λήξης τους. Την ευθύνη δεν την έχουν μόνο τα σχολεία. Την έχουν και τα σωματεία.

Εδώ, λοιπόν, προβάλλει το χρέος της ενότητας του ποντιακού κόσμου επιτακτικό­τατο. Και όχι μόνο για την Ιστορία.

Τι γίνεται, άραγε, με την ποντιακή μουσική και το ποντιακό τραγούδι; Ποιος μας εγ­γυάται ότι αυτό που ακούμε να τραγουδιέται κάθε φορά είναι το γνήσιο παραδοσιακό πο­ντιακό τραγούδι και όχι κάτι άλλο; Και ποιος μας εγγυάται ότι και στο μέλλον, στα εγγόνια και στα δισέγγονά μας, θα κρατηθεί και θα περπατήσει πάνω στο ίδιο μοτίβο;

Μέχρι στιγμής, πάντως, η μόνη αξιόλογη προσπάθεια κωδικοποίησης και καταγρα­φής της παραδοσιακής ποντιακής μουσικής είναι αυτή που ανέλαβε ο γνωστός στο Πα­νελλήνιο λαογράφος, τραγουδιστής και λυράρης Στάθης Ευσταθιάδης. Είναι άξιος πολ­λών επαίνων που συνέλαβε στη βάση του και στη σωστή προοπτική του αυτό το θέμα.

Μια τέτοια σοβαρότατη προσπάθεια, που απαιτεί και δαπάνη και εξειδικευμένους μουσικολόγους και μουσικοσυνθέτες, δεν μπορεί να αφήνει αδιάφορα τα ποντιακά σωμα­τεία, αν θέλουν πραγματικά να γίνει η σωστή εγγραφή της ποντιακής μουσικής σε νότες, για να αποφευχθεί η οποιαδήποτε παρεκτροπή και παρέκκλιση.

 Και είμαι σε θέση να γνω­ρίζω ότι, πλην του Στ. Ευσταθιάδη, που θα μπορούσε να θεωρηθεί ο Πατριάρχης της πο­ντιακής μουσικής, υπάρχουν και άλλοι αξιότατοι Πόντιοι μουσικοσυνθέτες με πανεπιστη­μιακές και μεταπτυχιακές σπουδές, που θα μπορούσαν να αναλάβουν αυτό το έργο. Να διδάξουν ακόμη και ποντιακή λύρα. Πέρασε πια η εποχή της εμπειρικής μαθητείας και της άκριτης παραδοσιακής κληρονομιάς.

Έχουμε χρέος να διδάξουμε σωστά και επιστημονι­κά την κουλτούρα μας στα νέα παιδιά. Για να μη «μας κρίνουν οι αγέννητοι», όπως λέει ο ποιητής. Βέβαια, ένα μέρος της ευθύνης και εδώ έχει η Παιδεία. Η ποντιακή μουσική είναι ελληνική και πρέπει να διδάσκεται. Ποιος, όμως, να τη διδάξει;

Όσα είπαμε για την ποντιακή μουσική ισχύουν και για τους ποντιακούς χορούς. Εδώ, βέβαια, τα πράγματα φαίνονται ευνοϊκά και αισιόδοξα. Οι ποντιακοί χοροί, στην πλειονότητά τους, έγιναν σχεδόν πανελλήνιοι και χορεύονται αδιακρίτως απ' όλους.

 Πράγματι τα χορευτικά συγκροτήματα των ποντιακών συλλόγων αποτελούν πραγματικά φυτώρια νέ­ων βλαστών, που θα συνεχίσουν πάνω σε σωστή βάση τη χορευτική μας παράδοση. Από την άλλη, τα διάφορα φεστιβάλ ποντιακών χορευτικών συγκροτημάτων δίνουν το μέτρο του τι μπορεί να πετύχει η ενότητα και η συνεργασία των σωματείων μας και πόσο μπορεί να συμβάλει στη διαιώνιση της κουλτούρας μας. Ακόμη και μέσα στα σχολεία επέβαλε ομαλά και λειτουργικά τους ποντιακούς χορούς. Πόσοι, όμως, από τους καθηγητές ξέρουν να τους διδάξουν;

Ερχομαι τωρα στην ποντιακή διάλεκτο, τη γλώσσα μας. Παντού βλέπω να διδάσκονται, από χοροδιδασκάλους σωματείων, οι ποντιακοί χοροί. Κάπου κάπου διδάσκεται και η ποντιακή λύρα. Τι θα μπορούσε να γίνει για τη γλώσσα μας, τα ποντιακά μας; Το ξέρουμε όλοι ότι πολύ λίγα από τα παιδιά μας ομιλούν ποντιακά. Ως αντιδύναμη προς τη φθορά και το βαθμιαίο περιορισμό της γλώσσας μας θα μπορούσαν να λειτουργήσουν τα θεατρικά έργα που είναι γραμμένα στην ποντιακή και που παίζονται από νέα παιδιά.

Πρόκειται για την καλύτερη γλωσσική άσκηση. Το διαπίστωσα αυτοπροσώπως στο Τορόντο, στο Σίδνεϊ και από τον εδώ θεατρικό Όμιλο της Ευξείνου Λέσχης, των «Ακριτών Σταυρούπολης», της Ένωσης Ποντίων Πολίχνης κ.ά.

 Είναι διαπιστωμένο ότι η γλώσσα της σκηνής γίνεται γλώσ­σα της ζωής και αντίστροφα. Και τα θεατρικά αυτά τα αναλαμβάνουν τα ποντιακά σωμα­τεία. Χρειαζόμαστε μια μόνιμη θεατρική στέγη. Μια προσπάθεια στο Κρατικό Θέατρο Β.Ε. ναυάγησε για ένα διάστημα.

Τελευταία, όμως, ανανεώθηκε και, θέλουμε να πιστεύουμε, βρίσκεται σε καλό δρόμο. Μπορεί, επίσης, να προκηρύσσονται από σωματεία ή ομοσπον­δίες, διάφοροι διαγωνισμοί ποντιακής πεζογραφίας (διηγήματος, θεατρικού έργου), ή πο­ντιακής ποίησης, για νέα παιδιά με πολύ ισχυρά κίνητρα.

Αλλος τρόπος: μια σειρά σεμιναριακών μαθημάτων για τη δομή και τις ιδιαιτερότητες της ποντιακής διαλέκτου, από ειδι­κούς επιστήμονες της γλωσσικής επιστήμης. Και αυτά υπό την σκέπη και την εποπτεία των σωματείων. Γιατί έχουν κάποια δαπάνη. Αξίζει να σημειωθεί εδώ η πρόσφατη σχετική πρωτοβουλία της «Ένωσης Ποντίων Ματσούκας» και η παλιότερη του Σωματείου «Αγιος Θεόδωρος ο Γαβράς», που ανέλαβαν και πραγματοποίησαν ανάλογα φιλόδοξα προγράμ­ματα. Αξιόλογες, βέβαια, οι προσπάθειες, αλλά το πρόβλημα της ποντιακής διαλέκτου απαιτεί ευρύτερο σχεδιασμό και μελετημένη οργάνωση προοπτικής. Αναγκαία κρίνεται εδώ και η συμβολή του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, που λειτουργεί στη Θεσσαλονίκη.

Η ποντιακή διάλεκτος πρέπει να επιζήσει. Δυσκολεύομαι πολύ να πιστέψω ότι θα πάψει κάποτε να μιλιέται. Όπως ήδη το σημείωσα, θα παρασύρει μαζί της και τα άλλα στοι­χεία της κουλτούρας μας.

Ακόμη: πρέπει να αγωνιστούν τα σωματεία και οι επιστήμονες, ώστε να εμπλουτι­στούν τα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου-Λυκείου με περισσότερα διαλεκτολογικά κείμενα. Ποτέ δεν ακούσαμε ενωμένη τη φωνή των ποντιακών σωματείων προς αυτή την κατεύθυνση. Έχουμε και πλούσια ιστορία και πλούσια διαλεκτολογική πεζογραφία και ακριτική ποντιακή ποίηση. Ωστόσο, η εκπροσώπηση τους στα σχολικά βιβλία είναι πολύ περιορισμένη.

Και κάτι ακόμη: Δεν υπάρχει ένας ενιαίος φορέας χορήγησης υποτροφιών σε νέους Πόντιους επιστήμονες για την έρευνα της ιστορίας, της λαογραφίας, της γλώσσας, και της μουσικής μας.

                                                                  ***

Η ποντιακή ιστορία, ως εν δυνάμει παρακαταθήκη, και η ποντιακή διάλεκτος, ως εν ενεργεία ζωντανός λόγος, ενισχύουν αφάνταστα τη δυναμική και την προοπτική της πο­ντιακής μουσικής και των ποντιακών χορών. Και όλα μαζί διαμορφώνουν το ζωντανό «πα­ρών» στα σημερινά δρώμενα.

Αν κάποτε σταματήσουν να λειτουργούν τα δύο πρώτα, είναι βέβαιο ότι τα δύο δεύ­τερα θα μοιάζουν σαν γυμνά μουσικά ακούσματα και σαν παράταιρα και αλλότρια φαινό­μενα.

Η ενότητα και η σύμπνοια των ποντιακών σωματείων, αλλά και η συνεργασία τους πάνω στα νέα μηνύματα των σημερινών καιρών, είναι βέβαιο ότι θα λειτουργήσουν ανα­σταλτικά και λυτρωτικά για την κουλτούρα και την πολιτιστική μας κληρονομιά.

Γιατί τότε μόνο θα εμπνέουν εμπιστοσύνη στα νέα παιδιά, τα οποία, εκτιμώντας το έργο των σωμα­τείων και τη συνεργασία τους, θα πλαισιώνουν τα τμήματα των νέων, θα οργανώνουν ειδι­κές ποντιακές εκδηλώσεις, θα παίρνουν σταδιακά στα χέρια τους την ευθύνη των πολιτι­στικών δραστηριοτήτων, θα γίνουν οι ίδιοι φορείς και μεταλαμπαδευτές του ποντιακού ή­θους και της ποντιακής ιδέας.

ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ

Επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στην Παιδαγωγική Σχολή της Φλώρινας. Οι έρευνές του εστιάζονται σε θέματα του μικρασιατικού και του προσφυγικού ελληνισμού, ενώ οι πηγές, απ' όπου αντλεί τα στοιχεία του, είναι: 

τα Βρετανικά Αρχεία, τα Αρχεία της Κοινωνίας των Εθνών, στη Γενεύη και τα Ιστορικά Αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας. Μερικά από τα αυτοτελή ιστορικά του έργα: 

"Το κρυπτοχριστιανικό ζήτημα στον Πόντο", "Προσφυγική Ελλάδα (1913-1930). Ο πόνος και η δόξα", "Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Δυτική Μακεδονία (1923-1930)", "Από την Αιολίδα στην Παμφυλία. Ζωντανός και μνημειακός ελληνισμός", "Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτα. 1200 χρόνια", "Ο ηρωικός Πόντος", "Ο μακεδονικός αγώνας στις περιοχές Καστοριάς και Φλώρινας", "Ο κώδικας της Μητροπόλεως Καστοριάς, 1665-1769"κ.ά. Εξάλλου, πάμπολλα είναι τα επιστημονικά του δημοσιεύματα στον περιοδικό επιστημονικό τύπο. Ερευνά, επίσης, συστηματικά και το σημερινό προσφυγικό πρόβλημα που έχει να κάνει με τους αδελφούς μας από την πρώην Σοβιετική Ένωση. 

Είναι από τους λίγους ιστορικούς που μελετούν επιστημονικά το κορυφαίο αυτό εθνικό θέμα. Για το ίδιο θέμα έχει οργανώσει στο πανεπιστήμιο ειδικό πρόγραμμα μαθημάτων.

Εισήγηση του Στάθη Πελαγίδη στο επιστημονικό Συνέδριο Εθνικής Αυτογνωσίας (Βέροια 10-12/5/96), με θέμα «Ακριτικός, Αλύτρωτος, Απόδημος Ελληνισμός». ΠΡΑΚΤΙΚΑ του Συνεδρίου, έκδ. Αδελφών Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1997.