Η προέλαση των Τούρκων και οι αντιδράσεις του Ελληνικού πληθυσμού

Η προϊούσα, λοιπόν, υποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων έφερε τους Έλληνες της Αρμενίας σε απελπιστική κατάσταση. Η προοπτική που χάραζε η Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ, δηλαδή ότι οι επαρχίες του Καρς θα περνούσαν στην τουρκική διοίκηση, πλανιόταν απειλητική πάνω τους. Μπροστά σ' αυτή τη δραματική κατάσταση οι Έλληνες του Καρς παρέμειναν εντελώς αβοήθητοι. Όπως είναι γνωστό στο Καρς δεν υπήρχε ελληνικό προξενείο, ούτε άλλη δυνατότητα επικοινωνίας με την ελληνική κυβέρνηση, η οποία ασφαλώς θα τους υποδείκνυε υπεύθυνους τρόπους για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση.

 Η ηγεσία των Ελλήνων της Αρμενίας, πολιτική και στρατιωτική, ήταν διχασμένη για το τι έπρεπε να πράξει. Η πρώτη, η πολιτική, πρότεινε τη μετακίνηση των ελληνικών χωριών προς τα ενδότερα της Ρωσίας και την εγκατάστασή τους, έστω και προσωρινά, προς άλλες ασφαλέστερες περιοχές. Προς αυτή την κατεύθυνση μάλιστα ξεσήκωναν τον πληθυσμό.

Από την άλλη μεριά, οι στρατιωτικοί, προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να συγκρατήσουν τη φυγή. Πρότειναν την παραμονή του πληθυσμού στις εστίες τους και τα χωράφια τους κι ακόμη προέτρεπαν τους νέους να στελεχώσουν την ελληνική μεραρχία, έτσι ώστε να συγκροτήσουν στρατιωτική δύναμη ικανή να αποκρούσει ενδεχόμενους κινδύνους.

Και ενώ οι Έλληνες προβληματίζονταν για το τι έπρεπε να κάμουν, τα τουρκικά στρατεύματα εισέβαλαν στις περιοχές του Καρς και κατέλαβαν τα ελληνικά χωριά της Υποδιοίκησης Χοροσάν, το Κιζίλ- Κιλισέ, τη Χάνδερε, το Μετζικέρτ και την περιοχή μέχρι το Καρά- κούρτ.

Old  House Kars  (Photo: Seref Halicioglu)

 Τα άλλα χωριά της ίδια περιοχής, το Μέτζιτλι, το Καραουργάν, το Αμπουλβάρτ, το Γενή-Κιόι, το Κιόρογλου και το Σουρμπασάν καταλήφτηκαν βέβαια από τους Τούρκους, αλλά οι κάτοικοι τους πρόλαβαν την τουρκική εισβολή και μετακινήθηκαν με ότι μέσο διέθεταν προς το Καρς.

 Η μετακίνηση, ξαφνική και γρήγορη, κάτω από κλίμα πανικού, πήρε τη μορφή δραματικής φυγής. Σε κάθε χωριό σχηματίστηκαν ουρές από κάρα, πάνω στα οποία είχαν φορτωθεί τα πλέον απαραίτητα. Οι κάτοικοι άφηναν πίσω τους σπίτια, περιουσίες και αγρούς με καλλιέργειες.

Μετακινήθηκαν κυρίως προς τα βόρεια και βορειοανατολικά του Καυκάσου, σε πιο ασφαλείς περιοχές. Πολλοί απ' αυτούς εγκαταστάθηκαν προσωρινά στην περιοχή γύρω από την πόλη του Καρς, στην οποία, αν και είχαν αποχωρήσει οι ρωσικές διοικητικές και στρατιωτικές αρχές, είχαν εγκατασταθεί στρατιωτικές φρουρές, αποτελούμενες από Αρμένιους και Έλληνες και οι οποίες θα μπορούσαν να παράσχουν υποτυπώδη ασφάλεια στους άμαχους πληθυ­σμούς.

Ο πανικός που προκάλεσε η ρωσική υποχώρηση και η αντίστοιχη τουρκική προέλαση καθρεφτίζεται στην αφήγηση ενός πρόσφυγα από το χωριό Ισλαμσόρ του Καρς.

»... Γεννήθηκα στο Ισλαμσόρ, που απέχει 18 χιλιόμετρα από το Κα­ρς. Το χωριό είχε 120 οικογένειες, όλες ελληνικές. Οι δικοί μου εγκαταστάθηκαν εδώ το 1878. Προέρχονταν από την Αργυρούπολη του Πόντου. 'Άλλοι κάτοικοι του χωριού προέρχονταν από χωριά της Τραπεζούντας και Σεβάστειας. Έφυγαν από την Τουρκία, γιατί αγαπούσαμε τους Ρώσους - κι αυτοί μας αγαπούσαν. Όταν πήγαμε στο Καρς, αρχικά, το ρωσικό κράτος μας έδινε τρόφιμα για ένα ολόκληρο χρόνο κι ακόμη μας έδωσε χωράφια και σπορά να σπείρουμε...

»... Το χωριό είχε ελληνικό σχολείο, όπου διδασκόμασταν ελληνικά και ρωσικά μαθήματα. Είχαμε εκκλησία ... Ασχολούμασταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Είχε πολύ ψυχρό κλίμα...

» Φύγαμε από το Ισλαμσόρ όταν ήμουν 11 χρονών τον Μάρτη του 1918 επειδή το εγκατέλειψαν οι Ρώσοι και υπήρχαν φήμες ότι θα έρθουν οι Τούρκοι. Εμάς μας παρακίνησε να φύγουμε ο Πιρπιλίδης Γεώργιος, δάσκαλος από το χωριό Γιορκετσμέζ (- Απέραντος Δρόμος).

Castle Kars (Photo: Seref Hacicioglou)

Αυτός είχε επιστρατευτεί στον Μεγάλο Πόλεμο και μας ειδοποίησε πως ο ρωσικός στρατός οπισθοχωρεί, και ότι έπρεπε να πάρουμε τα μέτρα μας. Μάλιστα μας είπε να πουλήσουμε τα σιτηρά μας και να είμαστε έτοιμοι να φύγουμε.

Εμείς όμως δεν το αποφασίζαμε. Μας ήταν πολύ δύσκολο να αφήσουμε τα σπίτια μας και δεν ξέραμε τι θα βρούμε εκεί που θα πηγαίναμε. Μερικοί από το χωριό άρχισαν να πουλούν τα υπάρχοντά τους. Όταν κι εμείς αποφασίσαμε να πουλήσουμε, η τιμή έπεσε τόσο πολύ που δεν συνέφερε. Μετά όμως ούτε αγοραστές έβρισκες. Αυτοί που αγόραζαν ήταν Τούρκοι και Αρμένιοι.

» Εμείς φύγαμε μόνοι μας. Με δύο άλλες οικογένειες συγγενών μας. Οι άλλες οικογένειες του χωριού παρέμειναν. Όπως, όμως, μάθαμε, έφυγαν και αυτές δέκα μέρες αργότερα όλοι μαζί.

Πήγαμε στο Κα­ρς, όπου είχαμε κάτι συγγενείς. Φορτώσαμε τα πράγματά μας πάνω στα κάρα και πήραμε το δρόμο προς το Καρς. Καθ' οδόν, όμως, συναντήσαμε και άλλους, πολλούς άλλους με τα κάρα τους να πηγαίνουν προς το Καρς.

» Συνήθως χαλούσε καμιά ρόδα από τα κάρα τους και τους βρίσκαμε μπροστά μας.

» ... Ούτε, όμως, στο Καρς υπήρχε ασφάλεια. Αφού μείναμε 2-3 μήνες εκεί μάθαμε ότι πλησίαζε τουρκικός στρατός. Μέχρι το Μάιο οι ελληνικές οικογένειες εγκατέλειψαν το Καρς. Μετά από μας έφυγαν και οι Αρμένιοι. Κάθε μέρα έφευγε από το Καρς μεγάλος αριθμός οικογενειών με φορτηγά τραίνα προς την Τιφλίδα...

» Στην Τιφλίδα μείναμε περίπου δύο μήνες. Μέναμε στα υπόγεια του Σιδηροδρομικού Σταθμού. Από την Τιφλίδα πολλές οικογένειες έφευγαν προς Βατούμ και άλλοι προς Πότι. Μας είπαν πως εκεί θα βρούμε πλοία που θα μας φέρουν στην Ελλάδα ...».

Επίσης, καταλήφθηκαν από τα τουρκικά στρατεύματα οι κοινότητες της περιοχής Όλτης: Ναριμάν, Παντζαρότ, Ποσσίκ, Αρσενιάκ, Μπαρδούς και Τσορμίκ. Επίσης τα ελληνικά χωριά της Υποδιοίκησης Αρδαχάν και Γκιόλας, όπου ο παρατεταμένος χειμώνας του 1917-18 δεν επέτρεψε την τουρκική στρατιωτική προέλαση, καθηλώθηκαν στις εστίες τους και αναγκάστηκαν να συγκροτήσουν ένοπλες ομάδες για να αμυνθούν στις επιδρομές των Μουσουλμάνων της περιοχής τους. Τέλος, οι ελληνικές κοινότητες της επαρχίας Καγισμάν, αναγκάστηκαν άλλες να υποστούν την τουρκική κατοχή και άλλες να μετακινηθούν προς ασφαλέστερες περιοχές.

Βλέπουμε, δηλαδή, πως η τουρκική προέλαση είχε ένα τριπλό αρνητικό αποτέλεσμα στους ελληνικούς πληθυσμούς του Καρς. Άλλοι αναγκάστηκαν να υποστούν την τουρκική κατοχή, άλλοι να καθηλωθούν στις εστίες τους και άλλοι να γνωρίσουν πρώιμα το δρόμο του ξεριζωμού και της προσφυγιάς. Συνολικά, από το Μάρτη του 1918 ως το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου δέκα χιλιάδες περίπου Έλληνες του Καρς γνώρισαν την «Έξοδο» προς τη Γεωργία, το Βόρειο Καύκασο, το Κουμπάν και τα ρωσικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας.

 Ιωάννη Καζταρίδη

Η "Εξοδος" των Ελλήνων του καρς της Αρμενίας (1919-1921)