Η διάλεκτος των Ελλήνων της Ουκρανίας: Ιστορία 2500 χρονων

Η Μαριούπολη βρίσκεται στα νοτιο-ανατολικά της Ουκρανίας, στην παραλία της Αζοφικής θάλασσας. Ιδρύθηκε το 1778 από τους Έλληνες, η ιστορία των οποίων συνδέεται με τα ουκρανικά εδάφη επί πολλούς αιώνες. Οι πρώτες ελληνικές πόλεις εμφανίζονται στα παράλια της Μαύρης και της Αζοφικής θάλασσας πριν από δυο χιλιάδες έτη, ενώ ο τελευταίος μαζικός αποικισμός γίνεται στην εποχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
   Μετά την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας "πέφτει" και η Κριμαία, που καταλαμβάνεται από τους Τατάρους. Μετά από τους συνεχείς ρωσοτουρκικούς πολέμους  το 1775 η Κριμαία κηρύσσεται ανεξάρτητο κράτος. Οι 18.391 Έλληνες μετοικούν από την Κριμαία στην Αζοφική ιδρύοντας εκεί την Μαριούπολη και άλλα 22 χωριά. Σήμερα στην Αζοφική κατοικεί η μεγαλύτερη διασπορά των Ελλήνων της Ουκρανίας, (98.600 σύμφωνα με την απογραφή του '89), οι οποίοι παρ' όλες τις δοκιμασίες των καιρών διατήρησαν την εθνική τους ταυτότητα. Οι Έλληνες της Αζοφικής μιλάνε δυο διαλέκτους: ρωμαίικη (ελληνική) και ουρούμικη (κριμαιο-τατάρικη).

Για να πάρουμε μια γεύση αυτής της ελληνικής διαλέκτου, αναφέρουμε μερικά στοιχεία της μουσικής τους παράδοσης :

παραδοσιακά μουσικά είδη:

Τραγώδ (τραγούδι), ουδράμα (μαντινάδα), καλαντέσου (κάλαντα), κνικουνάνσμου τραγουδίτς (νανούρισμα), δουγκουντζίδκα (γαμήλιο τραγούδι), γαμπριάτκου (το τραγούδι του γαμπρού), νυφιάτκου (τραγούδι της νύφης), τραπεζιτό (το τραγούδι της τάβλας), μουρλόγια (μοιρολόγι), χουρό (χορευτικό τραγούδι), τσουμπάνκου τραγώδ (το τραγούδι του βοσκού).

είδη αρχαιοτέρων τραγουδιών:

 1. Παλικαρίσια (ακριτικά, επικά). Ο δημοφιλέστερος ήρωας αυτών των τραγουδιών είναι ο Κωνσταντίνος. Αναφέρουμε ένα παραμύθι για τα παιδικά του χρόνια:

διάλεκτος	μετάφραση
Ναι, Κουσταντίνους εν μικρός, Ναι, μικρός Κουσταντίνους Εν μισή ντουνιά, μισή χρονιά. Ηρεύς να φάει, Ωχ, ηρεύς αρνιά και πρόβατα, Δεκαοχτώ σουνάρια. Ωχ, ηρεύς αλάφια γιουμουστά, Τ' αλάφια γιουμουσμένα [...]	Ο Κωνσταντίνος είναι μικρός, μικρός είναι ο Κωνσταντίνος, Είναι μόλις μισού χρόνου. Θέλησε να φάει, Ωχ, θέλησε αρνιά και πρόβατα Δεκαοχτώ πάπιες, Θέλησε ελάφια παχουλά, Ελάφια γεμιστά [...]

διάλεκτος	μετάφραση
Ρε, γω κλέγου την καλίτσα μου, την μυριαγουρασμένη. Ρε, σίλια δώκα την, πήρα την, σίλια δώκα τ'είπην. Πράτην τη μαρέα, αγώρασα την. Ρε, του μάτι τουτς, του φρύδι τουτς Καράβια ν'αγουράζει.	Ρε, 'γω κλαίω για την καλή μου, την ακριβά αγορασμένη. Ρε, χίλια έδωσα για αυτήν, και την πήρα, χίλια έδωσα, της είπα. Πήγα και την αγόρασα. Ρε, τα μάτια της, τα φρύδια της Καράβια αγοράζουν.

Μια μεταγενέστερη εκδοχή αυτού του τραγουδιού είναι το τραγούδι "Ανάμεσα στην Πόλη μου"

διάλεκτος	μετάφραση
Γω κλέγου την καλίτσα μου, την βύριου λιγνή. Πουϊούς καλός την πήρην σάββατου βράδυ. Την Τυριτή μέρα στεφάνων την σ' ένα άλλο παλικάρι μου, σ' τουν κλουστόμαλλου.	Κλαίγω για την καλή μου, σαν λυγερή ιτέα. Ποιος καλός την πήρε σάββατο βράδυ. Την Κυριακή θ' αρραβωνιάζονταν μ' έν' άλλο παλικάρι, τον κατσαρομάλλη.

Μια από τις παλιότερες μπαλάντες που αντικατοπτρίζει τις αρχαίες ιδέες και τρόπους της ανθρώπινης αντίληψης είναι η μπαλάντα που ονομάζεται "Σαν την μάνα μου" κατά την οποία η Ελένη παντρεύεται στην ξενιτιά, αντίθετα στη βούληση της μητέρας. Ο αδερφός τής Ελένης, Κωνσταντίνος, ο οποίος επέμεινε σ'αυτό, ορκίστηκε να την φέρει πίσω όταν το επιθυμήσει η μητέρα. Αρχισε όμως μια φοβερή επιδημία και ο Κωνσταντίνος αρρώστησε και πέθανε. Η μητέρα κατηγορεί τον νεκρό Κωνσταντίνο για την παραβίαση του όρκου του. Τότε ο νεκρός σηκώνεται από τον τάφο του, ανεβαίνει στο μαγικό γρήγορο άλογο, έρχεται στην Ελένη και την πάει πίσω. Εκείνη δεν γνωρίζει ότι ο Κωνσταντίνος είναι νεκρός, αλλά το καταλαβαίνουν τα πουλιά.

διάλεκτος	μετάφραση
Να δει την κόσμους τι θαύματα Τι κόσμους παρουσία!  'Εμπουρ κάθεται ζωντανή, Απίσου - πεθαμένους.	Δες κόσμε τι θαύματα, Τι παράξενη παρουσία! Μπροστά κάθεται ζωντανή Πίσω ο πεθαμένος.

Ο Κωνσταντίνος δίνει στην Ελένη το δαχτυλίδι του, και εκείνη μπαίνει στο δωμάτιο της μητέρας. Η μητέρα δεν πιστεύει ότι την έφερε ο Κωνσταντίνος, αφού έχει πολύ καιρό που πέθανε. Τότε η Ελένη τής δείχνει το δαχτυλίδι του αδερφού της. Η μητέρα το παίρνει στα χέρια της και κλονισμένη πεθαίνει.

2. Ιστορικά τραγούδια. Η μετοίκηση από την Κριμαία άφησε ένα ανεξίτηλο ίχνος στη ψυχή αυτού του λαού. Τα τραγούδια και τα διηγήματα για την μετοίκηση μεταδίδονταν προφορικώς από γενιά σε γενιά. Να η αρχή ενός τραγουδιού:

Σήμερα μαύρο ουρανό΄ σήμερα μαύρη μέρα,
Σήμερα ούλοι κλαίγουνε και τα βουνά λυπούνε

Υπάρχουν ιστορικά τραγούδια αφιερωμένα στην ελληνική επανάσταση του '21 και στην ηρωική μάχη της Κρήτης με τους Τούρκους κατακτητές:

Χαίρε Κρήτη πεινασμένε...
Ηρθε η λαμπρή η μέρα΄ ήρθε η ώρα η χρυσή!

3. Ημερολογιακή τελετουργική ποίηση. Η εκτέλεση των ημερολογιακών τελετουργικών ασμάτων γίνεται στη διάρκεια των τεσσάρων κύκλων των παραδόσεων: πρωτοχρονιά, χριστούγεννα, άνοιξη, καλοκαίρι

διάλεκτος	μετάφραση
Καλημέρα Αϊς-Βασίλ, Να φερς γεία ειβλουγιά,  Μπιριτέτ, πράμα, λουγάρ, Καπύτια, φυμώρια, καλό καρδία.	Καλημέρα, Αϊ-Βασίλη, Να μας φέρεις υγεία και ευλογία, Σοδειά, ζώα, περιουσία  Λεφτά, χρυσό και καλή καρδιά.

4. Γαμήλιο-τελετουργική ποίηση. Η ποίηση αυτή είχε ως στόχο της την ενδυνάμωση των δεσμών της οικογένειας και του γένους. Την ημέρα αποχώρησης της νύφης από το πατρικό της σπίτι λένε το τραγούδι:

Σήμερα άσπρος ουρανός, σήμερα άσπρη μέρα,
Σήμερα στεφανώνεται ο αετός την περιστέρα.

5. Μοιρολόγια και θρήνοι. Στην παράδοση των Ελλήνων του Ντονμπάς το είδος αυτό αντιπροσωπεύεται από τα τραγούδια της Κριμαϊκής περιόδου, όπως είναι τα ιστορικά τραγούδια, τραγούδια της ξενιτιάς, μπαλάντες και άλλα. Αναφέρουμε απόσπασμα από ένα τραγούδι που μπορεί να ονομαστεί "Ο θρήνος της ξενιτιάς", θρήνος ενός ανθρώπου που βρίσκεται μακριά από την πατρίδα του.

διάλεκτος	μετάφραση
Ποιοί πόρτες γω ν'ανοίξου  Για να κατς στουν τοπου μου.	Ποιες πόρτες να ανοίξω Για να κάτσω στον τόπο μου.

6. Ερωτικά τραγούδια. Εδώ υπάρχουν τραγούδια διαφόρων ειδών: κλέφτικα, αστεία, θαλάσσια, χορευτικά, γαμήλια και τραγούδια της ξενιτιάς. Ο λαός δημιούργησε μια ιδανική μορφή της αγαπημένης κοπέλας, σύμφωνα με τα εθνικά και γενικά ανθρώπινα μέτρα και παραδόσεις. Το θέμα της εξύμνησης της αγαπημένης είναι το πιο διαδεδομένο σ'αυτό το είδος των τραγουδιών. Ο πρωταγωνιστής του τραγουδιού το παλικάρι, εξυμνεί την ωραία εμφάνιση της αγαπημένης του:

διάλεκτος	μετάφραση
Εχς μαλλιά στην τιφάλι 'τς στα στήθια 'τς ξανλούμενα. Ωχ, άγγελους τα χτένιζάν την με χτένια συρματένια τ' όλα μέσα στην τιφάλι 'τς χρυσό, χρυσό μπίχτι πλεγμένα. Τα φρύδια 'τς σαν γαϊτάνια, κεράκου φτερά. Τα μάτια σου, τα φρύδια σου καράβι ν'αγοράζουν. Τ'απού τα γλυκά σου μάτια. Για λάμπει του προσώπου 'ς. Στόμα δαχτιλίδ'. τα δόντια 'τ' μαργαριτάρια. Βιγλίζην χείλιν κότινα. του γλυκός του γλώσσα. Ασπρου του λεμός. Τοι σου γάλατς δώδεκα φλουριά.	Τα μαλλιά της πέφτουν στα στήθια της. Ω, οι άγγελοι τα χτένιζαν με χτένια συρματένια και στο κεφάλι της χρυσές πλεξούδες είν' πλεγμένες. Τα φρύδια σου είν' σαν γαϊτάνια, σαν φτερά του κόρακα. Τα μάτια σου, τα φρύδια σου καράβι αγοράζουν. Από τα γλυκά σου μάτια. Ας λάμπει το πρόσωπό σου. Στόμα-δαχτυλίδι. τα δόντια σου μαργαριτάρια. Είδα χείλια κόκκινα. η γλυκιά σου γλώσσα. 'Ασπρος σου λαιμός. Και το περιδέραιό σου από δώδεκα φλουριά.

7. Τραγούδια της ξενιτιάς. Το είδος αυτό είναι πολύ χαρακτηριστικό για την παράδοση της Ελλάδας. Τα πρώτα μοτίβα της ξενιτιάς ακούγονται σε ένα από τα αντιγραμμένα ιστορικά τραγούδια για την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως.

διάλεκτος	μετάφραση
Βουλεύου να ξεινητεύτου, Βουλεύου να πηγαίνου  Ερ, που έχει Τούρκους Πόλη μου.	Θέλω να ξενητευτώ Θέλω να πάω Ερ, έχει ο Τούρκος την Πόλη μου.

Στο τραγούδι της ξενιτιάς "Ωχ, γιαν αρρουστέψει ένας ξένους" με μεγάλη δύναμη περιγράφεται η αρρώστια και ο θάνατος ενός περιπλανώμενου πεζοπόρου. Πριν τον θάνατό του ο πρωταγωνιστής του τραγουδιού εύχεται:

διάλεκτος	μετάφραση
Να μου ρίχνουν στουν γιαλό Ας μου τρώγουν τα ψαράτια Μι τουν αλμυρό νερό.	Να με ρίξουν στη θάλασσα Ας με τρώγουνε τα ψάρια Με το αλμυρό νερό.

από την διατριβή του Ε.Β.Χατζίνοβ: "Το Τραγουδιστικό Φολκλόρ των Ρωμαίων του Ντονμπάς"