ΠΟΥ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΑΝΑΦΤΗΚΑΝ ΟΙ ΦΩΤΙΕΣ

Μόνο ύστερα απ' την πλήρη καταστροφή του Αρμένικου τμήματος της πόλεως οι Τούρκοι στρατιώτες έβαλαν φωτιά σε πολλά σπίτια συγχρόνως. Έχω αναφέρει ήδη ότι διάλεξαν μια στιγμή πού ένας δυνατός άνεμος φυσούσε κατ' ευθείαν μακριά απ' την Μωαμεθανική συνοικία. 

Άρχισαν τον εμπρησμό αμέσως πίσω απ' το Intercollegiate Institute, ένα απ' τα παλαιότερα και εντελώς Αμερικάνικα σχολεία μέσα στην Τουρκία, με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι βέβαιο ότι το οίκημα θα καταβροχθιζόταν πολύ γρήγορα απ' τις φλόγες.

 Οι μαθηταί του Σχολείου εκείνου ήταν οι περισσότεροι Αρμένισες κοπέλες και τα οικήματα του ήταν τότε γεμάτα από πρόσφυγες. Η Miss Mills η Διευθύντρια του Σχολείου, μια γενναία, ικανοτάτη και αξιοθαύμαστη κυρία, είδε Τούρκους στρατιώτες να μπαί­νουν σε διάφορα Αρμενικά σπίτια με δοχεία πετρελαίου και σε κάθε περίπτωση, όταν έβγαιναν υστέρα έξω, ξεπε­τιόνταν φλόγες απ' τα σπίτια. 

Σε μια συνομιλία πού είχα μαζί της την 30 Ιανουαρίου 1925 με την ευκαιρία του Ιε­ραποστολικού Συνεδρίου πού έλαβε χώρα στην Ουάσιγκτον, η Miss Mills επιβεβαίωσε αυτά πού είπα παραπάνω και πρόσθεσε τις έξης λεπτομέρειες:

«Μπορούσα να ιδώ καθαρά τους Τούρκους πού μετέφεραν τα δοχεία πετρελαίου μέσα στα σπίτια, απ' τα οποία σε κάθε περίπτωση, ξεπετιόντουσαν φλόγες αμέσως κατόπι. Δεν φαινόταν ούτε ένας Αρμένιος και τα μόνα πρόσωπα πού μπορούσε να ιδεί κανείς ήταν Τούρκοι στρατιώτες του τακτικού στρατού με ωραίες στολές».

Με την ίδια ευκαιρία η κα King Birge, σύζυγος ενός Αμερικάνου ιεραποστόλου στην Τουρκία, μου διηγήθηκε τα εξής:

«Ανέβηκα στον πύργο του Αμερικάνικου Κολλεγίου στο χωριό Παράδεισος και με ένα ζευγάρι κιάλια εκ­στρατείας μπόρεσα να ιδώ καθαρά Τούρκους στρατιώτες πού έβαζαν φωτιά στα σπίτια. 

Μπόρεσα να ιδώ Τούρ­κους που παραμόνευαν στα χωράφια και πυροβολούσαν τους Χριστιανούς. Όταν πήγαινα με το αυτοκίνητο μου απ' τον Παράδεισο στη Σμύρνη για να φύγω για την Αθήνα, σ' όλο το μήκος του δρόμου υπήρχαν πτώματα ανθρώ­πων».

Στη διάρκεια της ίδιας συνομιλίας η Miss Mills μου είπε για τη μεγάλη συγκέντρωση Χριστιανών πού είχαν στριμωχθεί μέσα σ' ένα δρόμο, η είσοδος του οποίου φυλαγόταν από Τούρκους στρατιώτες. Οι φλόγες πλησίαζαν και οι στρατιώτες ανάγκαζαν τους ανθρώπους εκείνους να μπουν μέσα στα σπίτια. Τότε πέρασε ένα Αμερικάνικο αυτοκίνητο και οι δυστυχείς και κακόμοιροι εκείνοι άπλωσαν τα χέρια τους φωνάζοντας: «Σώστε μας! Οι Τούρκοι θέλουν να μας κάψουν ζωντανούς». 

Φυσικά δεν μπορούσε να γίνει τίποτε και το αυτοκίνητο εξακολούθησε τον δρόμο του. Αργότερα ήρθαν δυο καθολικοί ιερείς και είπαν στους Τούρκους: «Αυτό πού κάμνετε είναι σατανικό» και κείνοι επέτρεψαν σε μια γριά γυναίκα να βγει έξω από ένα σπίτι.

Ήταν φανερό πώς η κατάσταση ήταν τέτοια ώστε μόνο οι Τούρκοι ήταν σε θέση να βάλουν τη φωτιά. Έχουμε όμως και τη μαρτυρία αυτόπτων μαρτύρων αναμφισβήτητης αξιοπιστίας, πού είδαν πραγματικά τους Τούρκους να διαπράττουν αυτή την πράξη.

 Φέρνω στο νου μου διάφορες περιπτώσεις πού στο παρελθόν συνομίλησα με την Miss Mills σχετικά με Τουρκικές θηριωδίες πού συνέβαιναν συνεχώς και σχετικά με την πολιτική πού εφαρμοζό­ταν απ' τους ιεραποστόλους να μη μιλούν γι' αυτές, γιατί φοβόντουσαν ότι θα έβαζαν σε κίνδυνο τη ζωή συναδέλ­φων τους πού δούλευαν στο εσωτερικό της Μικρας Ασίας. «Πιστεύω» έλεγε, «ότι πέρασε πια ο καιρός για μια τέ­τοια πολιτική και ότι ούτε και η μέριμνα για την ασφάλεια των ιεραποστόλων μας δεν θα έπρεπε να μας εμποδίζει απ' το να πούμε την αλήθεια». 

Πραγματικά είχε δίκιο, γιατί μια εντελής γνώση απ' τον πολιτισμένο κόσμο του τι γινόταν μέσα στην Τουρκία θα μπορούσε να είχε μια τέτοια ανάπτυξη του συναισθήματος φιλανθρωπίας των Χρι­στιανών, ώστε θα είχαν ληφθεί μέτρα πού θα προλάμβαναν τις συνολικές θηριωδίες πού διαπράχθηκαν.

Το eξής απόσπασμα από ένα γράμμα πού είχε γράψει μια κυρία πού συνδεόταν με τις Αμερικανικές Ιεραπο­στολές στην Τουρκία περιήλθε τελευταία στα χέρια μου. Έχει ημερομηνία 21 Σεπτεμβρίου 1922 και είχε σταλεί σ' έναν φίλο στις Ηνωμένες Πολιτείες:

«Το ίδρυμα μας Murray πού ήταν επάνω στο δρόμο, ήταν κλειδωμένο και προστατευόταν μόνο από μια Αμε­ρικάνικη σημαία πού κρεμόταν από ένα παράθυρο του επάνω ορόφου, είχαμε όμως και αρκετούς ναύτες απ' τα Αμερικάνικα αντιτορπιλικά μαζί μας, πού συμπεριφέρθηκαν έξοχα όλο το διάστημα και αποτελούσαν μεγάλη ηθική ενίσχυση για μας. Είχαμε βέβαια αρκετές σοβαρές ενοχλήσεις όλο το διάστημα πού είμαστε μαζεμένοι εκεί απ' το Σάββατο, 9 Σεπτεμβρίου, ως την Τετάρτη 13 Σεπτεμβρίου, οπότε φύγαμε γιατί η περιοχή καιγότανε.

 Οι πε­ρισσότεροι απ' τους κατοίκους πού είχαν καταφύγει σε μας συμπεριφέρθηκαν με θαυμαστή υπομονή με όλη την έλλειψη ψωμιού και πολλές άλλες δυσκολίες. Είχαμε ογδόντα βρέφη και ένα πού γεννήθηκε εκεί. Οργανώσαμε ένα νοσοκομείο κλπ. και είχαμε συνεχώς σε ενέργεια με επιτυχία νομίζω, μια επιμελητεία για τη διανομή ψωμιού πού μας τυραννούσε η έλλειψη του.

«Όλοι οι φούρνοι των Χριστιανικών συνοικιών όπου είμαστε κι' εμείς, πιθανώς όμως και σε ολόκληρη την πόλη είχαν κλεισθεί απ' την Αστυνομία απ' την Κυριακή ως την Τετάρτη πού άναψε η φωτιά στην πόλη. Μου φαί­νεται τώρα, ότι επρόκειτο για μια οριστική απόπειρα να εξοντωθεί ο πληθυσμός με την πείνα.

«Ο Ερυθρός Σταυρός επέμεινε να ανοίξουν οι φούρνοι για τον κόσμο, ο οποίος τότε αναγκάστηκε να βγει έξω απ' τα σπίτια πού καιγόντουσαν.

«Η λεηλασία και οι σκοτωμοί εξακολουθούσαν διαρκώς κάτω απ' τα μάτια μας - ένας σκοτωμένος άνδρας κειτόταν πολλές μέρες μπροστά στην πόρτα του ιδρύματος μας, κάτω απ' την Αμερικάνικη σημαία, το αίμα του είχε πιτσιλίσει τα σκαλιά μας, κτλ. Παντού υπήρχαν νεκροί η άνθρωποι πού πέθαιναν. 

Η σιωπή του θανάτου επι­κράτησε τελικά επάνω σε όλους μας και διακοπτόταν μόνο κατά τις τελευταίες τρεις μέρες απ' τους θηριώδεις Τσέτες πού έσπαζαν τις πόρτες των σπιτιών και έμπαιναν πυροβολώντας τους δυστυχείς ένοικους πού ζάρωναν μέσα σ' αυτά, λεηλατώντας κλπ. και τη νύχτα απ' το ούρλιασμα των αδέσποτων σκυλιών και τον κρότο των ποδιών των αλόγων πού τριγύριζαν μέσα στην πόλη άσκοπα, χτυπώντας επάνω στις σκληρές πέτρες του δρόμου. 

Τρεις μέρες ύστερα απ' την κατάληψη της πόλεως απ' τον στρατό του Κεμάλ άρχισαν οι πυρκαγιές μέσα στη Χριστιανική συνοικία της πόλεως. Η Miss Mills και μερικές απ' τις δασκάλισσες μας είδαν στρατιώτες να προετοιμάζουν τις φωτιές. Κι εγώ η ίδια είδα έναν άτακτο Τσέτη με ένα φορτίο καυσόξυλα στη ράχη του ν' ανεβαίνει ένα στενό δρό­μο απ' τον όποιο αργότερα ήρθε η φωτιά πού μεταδόθηκε και στο δικό μας οίκημα.

«Κατά τη γνώμη μου είναι ολοφάνερο ότι υπήρχε ένα ορισμένο σχέδιο να πυρποληθεί η Χριστιανική συνοι­κία, αφού προηγουμένως ελεηλατείτο. Η ώρα πού θα άρχιζε η μεγάλη πυρκαγιά ήταν όταν ο άνεμος θα φυσούσε μακριά απ' την Τούρκικη συνοικία. 

Όταν άρχισε η πυρκαγιά είπα: «Είμαι σίγουρη πώς οι Τουρκικές Αρχές θα πουν ένα απ' τα δυο, ότι δηλ. τη φωτιά την έβαλαν ο Ελληνικός στρατός πού υποχωρούσε η οι Αρμένιοι». Αυτό ακριβώς δημοσιεύτηκε σε Ιταλικές και Γαλλικές εφημερίδες. Να μη πιστέψετε ούτε λέξη απ' όλα αυτά! Εμείς είμαστε μέσα στη Χριστιανική συνοικία όταν άρχισε η φωτιά. Όλοι σχεδόν οι Αρμένιοι, εκτός από κείνους πού ήταν κρυμμένοι, είχαν ληστευθεί και σκοτωθεί μία-δύο μέρες — η και πιο νωρίτερα — προτού να αρχίσει η φωτιά. Οι Έλληνες στρατιώτες είχαν περάσει ήσυχα ανάμεσα απ' τα προάστια τρεις η τέσσερις περίπου μέρες πρωτύτερα.

«Ολόκληρη η πόλη ήταν εντελώς κάτω από στρατιωτικό έλεγχο απ' το απόγευμα του Σαββάτου και οι φωτιές πού κατέστρεψαν τελικά την πόλη, άρχισαν την Τετάρτη. Οι Τούρκοι άτακτοι, Τσέτες και τακτικοί στρατιώτες η και μαζί, έκαψαν την πόλη για να ξεφορτωθούν τους νεκρούς, αφού ετελείωσαν τη λεηλασία τους».

Η κυρία πού έγραψε την επιστολή αυτή δεν είναι ούτε Ελληνίδα ούτε Αρμένισσα και είναι πρόσωπο υψίστης υπολήψεως. Δεν συμφωνώ όμως μαζί της σχετικά με τη γνώμη πού διατυπώνει στο γράμμα αυτό όσον άφορα το κάψιμο της Σμύρνης.

Η φωτιά βάλθηκε στην κακόμοιρη πόλη, πού κάηκε εσκεμμένα ολόκληρη, απ' τους στρατιώτες του Μουστα­φά Κεμάλ με το σκοπό να εξοντωθεί ο Χριστιανισμός μέσα στη Μικρά Ασία και να γίνει αδύνατο στους Χριστια­νούς να γυρίσουν σ' αυτή.

Μέχρι τη στιγμή πού οι Τούρκοι στρατιώτες έβαλαν φωτιά στη Σμύρνη, δηλ. μέχρι τις 13/9/1922 είχα κατορ­θώσει να διασώσω ουσιαστικά ολόκληρη την παροικία μου (τριακόσια άτομα περίπου), οι περισσότεροι των οποί­ων ήταν πολιτογραφημένοι Αμερικανοί πολίτες. Όλοι αυτοί μαζί με τις οικογένειες και τους συγγενείς τους είχαν στριμωχθεί στο Theatre de Smyrne στην προκυμαία, πού ήταν ιδιοκτησία ενός πολιτογραφημένου Αμερικάνου υπηκόου. Ακριβώς αντίκρυ απ' το δρόμο ήταν ο λιμένας οπού ήταν αγκυροβολημένο το Αμερικανικό καταδρομικό Simpson έτοιμο να τους παραλάβει. Μέσα στο θέατρο υπήρχε μια φρουρά από ναύτες με ένα πολυβόλο.

Όταν η πυρκαγιά πήρε σοβαρές διαστάσεις, ανέβηκα επάνω στην ταράτσα του Προξενείου για να κοιτάξω. Το θέαμα ήταν τεράστια σκούρα σύννεφα από καπνό πού έβγαινε από μια πλατειά περιοχή, γιατί η φωτιά είχε αρχίσει συγχρόνως από πολλά σημεία.

Επειδή ήταν φανερό ότι πλησίαζε γρήγορα η στιγμή πού θα έπρεπε να μεταφερθεί η παροικία ήμουν πολύ α­πασχολημένος κατά τις λίγες εκείνες ζοφερές ώρες, πού μου έμεναν στο να υπογράφω διαβατήρια για κείνους πού είχαν δικαίωμα για Αμερικανική προστασία και μεταφορά στον Πειραιά.

Οι φλόγες κατέστρεψαν την Αρμενική συνοικία με τέτοια τρομακτική ταχύτητα, ώστε να γίνει βέβαιο ότι οι Τούρκοι δυνάμωναν τη φωτιά με εύφλεκτα υγρά. Ναύτες πού εστάλησαν επί τόπου ανέφεραν ότι είδαν Τούρκους στρατιώτες πού έριχναν κουρέλια μουσκεμένα με πετρέλαιο μέσα σε Αρμένικα σπίτια.

Οι οικοδομές της Σμύρνης ήταν πολύ περισσότερο εύφλεκτες παρ' όσο φαίνονταν με ένα τυχαίο βλέμμα. Η πόλη είχε υποστεί στο παρελθόν σεισμούς και οι τοίχοι πού ήταν φτιαγμένοι από πέτρες και ασβεστοκονίαμα είχαν σκελετό από ξύλινες ακτίνες και δοκάρια για να προλαμβάνουν την εύκολη κατακρήμνισή τους. Όταν ένας τοίχος πυρακτωνόταν απ' τη συνεχή φωτιά, τα ξύλινα δοκάρια άναβαν μέσα στην ασβεστοκονίαμα και η λιθοδομή κρημνιζόταν.

 Όταν η φωτιά ξαπλώθηκε και προχώρησε προς τα κάτω, προς την προκυμαία, οπού υπήρχαν τα ωραία και καλοκτισμένα Γραφεία και εμπορικά καταστήματα των μεγάλων ξένων εμπόρων και οι κατοικίες των πλούσιων Λεβαντίνων, Ελλήνων και Αρμενίων, ο κόσμος ξεχύθηκε σε ένα ρεύμα πού όλο και μεγάλωνε προς την παραλία, γέροι, νέοι, γυναίκες, παιδιά, άρρωστοι και γέροι. Εκείνοι πού ήταν ανίκανοι να περπατήσουν μεταφέρονταν με φορεία η επάνω στους ώμους συγγενών των.

Ο γέρος ιατρός Αργυρόπουλος, πού ήταν πολύν καιρό ένα πασίγνωστο πρόσωπο στους δρόμους της Σμύρνης, επειδή ήταν άρρωστος μεταφέρθηκε με ένα φορείο προς την προκυμαία οπού και πέθανε.

Η τελευταία Μιλτώνια πινελιά προσθετόταν τώρα σε μια σκηνή φρίκης απέραντης και άνευ προηγουμένου ανθρώπινου πόνου. Η μάζα εκείνη των χιλιάδων ανθρώπων συνωστίσθηκε επάνω σ' έναν στενό δρόμο ανάμεσα στην πόλη πού καιγόταν και στα βαθειά νερά του κόλπου.

Πολλές φορές ετέθη το ερώτημα «Τι προσπάθειες κατεβλήθησαν για να σβηστεί η φωτιά στην Σμύρνη;». Εγώ δεν είδα καμμιά τέτοια προσπάθεια. Εάν οι Τούρκοι έκαμαν κάτι σχετικά μ' αυτόν τον σκοπό είναι απλώς μια σπο­ραδική απόπειρα κανενός κομψού αξιωματικού πού δεν είχε κατατοπισθεί. Ποια μέτρα είχαν ληφθεί για τη διάσω­ση του οικήματος του Αμερικάνικου Προξενείου έχω περιγράψει ήδη.

Μεγάλα νέφη καπνού είχαν αρχίσει ήδη την ώρα εκείνη να ξεχύνονται επάνω στο Προξενείο. Το πλήθος μέ­σα στον δρόμο πού ήταν μπροστά στο οίκημα μας, όπως κι εκείνο πού ήταν επάνω στην προκυμαία, ήταν τώρα τόσο πυκνό, ώστε ο αξιωματικός πού ήταν επί κεφαλής των ναυτών μου είπε ότι σε δέκα λεπτά δεν θα μπορούσα να περάσω ανάμεσα απ' αυτό. Είχε έλθει η ώρα για μένα να μεταφέρω την παροικία μου, να εύρω καταφύγιο γι' αυτή σε μια Χριστιανική χώρα και να εύρω τα μέσα για την προσωρινή της συντήρηση.

Ήμουν πολύ ταραγμένος απ' την κατάσταση των ανθρώπων αυτών και είχα αποφασίσει να κάμω ότι μπορού­σα, ώστε να τύχουν της πιό γενναιόψυχης και υπομονετικής συμπεριφοράς. Γι' αυτό φόρτωσα μερικά μπαούλα πάνω σε ένα αυτοκίνητο πού περίμενε, καθώς και μερικά δέματα απ' την όμορφη συλλογή  χαλιών, τα οποία ευτυχώς ήταν πακεταρισμένα στην αποθήκη περιμένοντας να τα βγάλουμε απ' τα κιβώτια τους για τη χειμωνιάτικη χρησιμοποίηση τους, άρπαξα οτιδήποτε πιο αγαπητό πράγμα πού τύχαινε να ιδώ και μαζί με τη σύζυγο μου και μια Ελληνίδα υπηρέτρια ξεκίνησα για την προκυμαία και για το αντιτορπιλικό πού μας περίμενε.

Οι αξιωματικοί του ναυτικού μας και οι ναύτες έδειχναν μεγάλη δραστηριότητα και συμπεριφέρονταν τόσο σ' εμένα όσο και στη σύζυγο μου με την πιό μεγάλη ευγένεια. Στην εκτέλεση του κάπως δύσκολου καθήκοντος των να μας περάσουν ανάμεσα απ' το μανιακό πλήθος μέχρι την επιβίβαση μας, οι νέοι, εκ γενετής Αμερικανοί πολίτες, ήταν επίσης ψύχραιμοι και έδειχναν μεγάλη ικανότητα. 

Υπήρχε μεγάλος κίνδυνος, γιατί η επιβίβαση γινόταν πολύ βιαστικά και σημειώθηκε μεγάλος συνωστισμός απ' τους απελπισμένους και τρομοκρατημένους ανθρώπους πού έσπευδαν «πατείς με πατώ σε» προς την αποβάθρα. Ένας τρομαγμένος άνδρας πού πήδησε πάνω στην αποβάθρα, ρίχτηκε στη θάλασσα από ένα νέο Αμερικανό. 

Γρήγορα τον έβγαλαν έξω πάλι και έφυγε ντροπιασμένος και μου­σκεμένος. Αυτό το επεισόδιο πού συνέβει σε μια στιγμή ψυχολογικά κατάλληλη και η αποφασιστική φρούρηση των ναυτών μας και μερικών εκ γενετής Αμερικανών υπηκόων, μας έκαναν δυνατή την επιβίβαση και αναχώρηση μας.

Η τελευταία θέα της δύσμοιρης πόλεως τη χαραυγή εκείνη ήταν τεράστια σύννεφα πού ολοένα μεγάλωναν και κατέβαιναν προς τον λιμένα, μια στενή λωρίδα παραλίας κατειλημμένη από μια μεγάλη μάζα ανθρώπων — ένα πλήθος πού ολοένα μεγάλωνε, έχοντας πίσω του τη φωτιά και μπροστά του τη θάλασσα, και ένας ισχυρότατος στόλος διασυμμαχικών πολεμικών πλοίων, ανάμεσα στα όποια υπήρχαν δυο Αμερικάνικα αντιτορπιλικά αγκυρο­βολημένα σε μικρή απόσταση απ' την προκυμαία πού παρακολουθούσαν.

Τη στιγμή πού το αντιτορπιλικό απομακρυνόταν απ' την τρομερή σκηνή και ερχόταν στο σκοτάδι, οι φλόγες πού τώρα λυσσομανούσαν επάνω σε μια εκτεταμένη περιοχή της πόλεως, δυνάμωναν διαρκώς σε λαμπρότητα πα­ρουσιάζοντας μια σκηνή απαίσιας και τρομερής μεγαλοπρέπειας. 

Ιστορικοί και αρχαιολόγοι δήλωσαν ότι δεν γνωρίζουν παρά μόνο ένα γεγονός στα χρονικά του κόσμου πού θα μπορούσε να συγκριθεί ως προς την αγριότητα, την έκταση και ως προς όλα τα στοιχεία φρίκης, σκληρότητας και ανθρώπινου πόνου προς την καταστροφή της Σμύρνης και του Χριστιανικού πληθυσμού της απ' τους Τούρκους, κι' αυτό ήταν η καταστροφή της Καρχηδόνος απ' τους Ρωμαίους.

Πραγματικά στην Σμύρνη, τίποτε δεν έλειπε σχετικά με την θηριωδία, την ακολασία, τη σκληρότητα και όλη τη μανία του ανθρώπινου πάθους, το οποίο εξ αιτίας της ολοκληρωτικής αναπτύξεως του κατεβάζει το ανθρώπινο γένος σε επίπεδο χαμηλότερο κι απ' το πιο σκληρότερο και φρικτότερο επίπεδο του κτήνους.

 Γιατί καθ' όλη τη διάρκεια του διαβολικού αυτού δράματος οι Τούρκοι λήστευαν και βίαζαν. Ακόμα και ο βιασμός μπορεί να κατα­νοηθεί σαν ένα ορμέμφυτο της φύσεως, ακαταγώνιστο ίσως, όταν τα πάθη εξαπλώνονται άγρια μέσα σε έναν λαό χαμηλής νοοτροπίας και κατώτερου πολιτισμού, αλλά ο επανειλημμένος βιασμός γυναικών και κοριτσιών δεν η­μπορεί ν' αποδοθεί ούτε σε θρησκευτική μανία, ούτε σε κτηνώδη πάθη. Ένα απ' τα δυνατότερα συναισθήματα πού πήρα μαζί μου απ' τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι ανήκα στο ανθρώπινο γένος.

Στην καταστροφή της Σμύρνης υπήρχε ένα χαρακτηριστικό πού δεν ημπορεί να βρει κανείς στην καταστροφή της Καρχηδόνος. Δεν υπήρχε στόλος Χριστιανικών πολεμικών στον λιμένα της Καρχηδόνος πού παρακολουθούσε μια κατάσταση για την οποία ήταν υπεύθυνες οι κυβερνήσεις των. Στην Καρχηδόνα δεν υπήρχαν Αμερικάνικα κα­ταδρομικά.

Οι Τούρκοι χόρταιναν ελεύθερα τα ακόλαστα φυλετικά και θρησκευτικά τους ένστικτα για σφαγή, βιασμούς και λεηλασία σε απόσταση βολής λίθου απ' τα συμμαχικά και Αμερικάνικα πολεμικά, γιατί είχαν διαφωτιστεί συ­στηματικά, ώστε να πιστέψουν ότι αυτά δεν θα επενέβαιναν. Μια κοινή διαταγή απ' τους διοικητάς των πολεμικών η από ένα η δυο απ' αυτούς — μια εντελώς αβλαβής οβίδα πού θα ριχνόταν επάνω απ' την Τουρκική συνοικία — θα είχε ξαναφέρει τους Τούρκους στα λογικά τους.

Κι αυτή η παρουσία των πολεμικών εκείνων στον λιμένα της Σμύρνης στο σωτήριο έτος 1922, πού παρακο­λουθούσαν άπρακτα την τελευταία μεγάλη σκηνή της τραγωδίας των Χριστιανών της Τουρκίας, ήταν το θλιβερότερο και σημαντικότερο χαρακτηριστικό της όλης εικόνας.

Η ΑΦΙΞΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Το αντιτορπιλικό έφθασε στον Πειραιά πολύ νωρίς το πρωί και ύστερα από μερικές διαπραγματεύσεις πέ­τυχα απ' τις αρχές την άδεια ν' αποβιβάσω την παροικία μου. Γρήγορα πείσθηκα πώς δεν είχα κάμει λάθος πού α­νέλαβα ο ίδιος αυτό το καθήκον.

Στέγασα τους προσφυγες μου προσωρινά στον περίβολο του Τελωνείου, και κατήρτισα αμέσως μια επιτρο­πή απ' τους πιο ικανούς απ' αυτούς για να φροντίζει για τις λεπτομέρειες της προμήθειας τροφίμων κλπ. και για να μοιράζει μεταξύ των οικογενειών τα απαιτούμενα χρηματικά ποσά για τις καθημερινές τους ανάγκες, από ένα μι­κρό χρηματικό ποσό πού μου είχε δοθεί στη Σμύρνη απ' τους αντιπροσώπους της Near East Relief για άμεσες ανά­γκες. Ύστερα ασχολήθηκα με την εξεύρεση καταλυμάτων για τους ανθρώπους μου και τηλεγράφησα στην Ουάσι­γκτον μια έκθεση της καταστάσεως και ζήτησα χρήματα. Βρήκα τον Πειραιά, καθώς και την Αθήνα να έχουν ήδη γεμίσει «μέχρι κορεσμού» με πρόσφυγες απ' την Τουρκία. 

Γρήγορα έγινε φανερό ότι θα ήταν σχεδόν αδύνατο να βρεθούν καταλύματα για τις καινούργιες εκείνες αφίξεις. Τρέχοντας όμως σχεδόν μανιωδώς όλη την μέρα επέτυχα κατά το βράδυ την αδεια να κάμω χρήση ενός μεγάλου ατμόπλοιου πού επισκευαζόταν στον λιμένα.

Η έκκληση μου προς την Ουάσιγκτον για οικονομική βοήθεια είχε σαν αποτέλεσμα να μου σταλεί αμέσως τη­λεγραφική εντολή για 2 χιλιάδες δολάρια και μετά δυο περίπου εβδομάδες έφτασε απ' την Κων/πολη ο Πρόξενος Oscar Heizer με άφθονα χρήματα. Ένας μικρός χώρος στο κεντρικό οίκημα του Αμερικανικού Προξενείου των Αθηνών παραχωρήθηκε στο προσωπικό του Προξενείου της Σμύρνης. Ο χώρος αυτός γέμιζε κάθε μέρα από πρό­σφυγες και απ' τους αναρίθμητους συγγενείς των.

Ήταν ανάγκη να μελετά κανείς προσεκτικά την περίπτωση του καθενός απ' αυτούς για εξακρίβωση του κατά πόσο είχε δικαίωμα για βοήθεια απ' την Αμερικανική Κυβέρνηση, πράγμα πού γινόταν διπλά δύσκολο απ' την έλ­λειψη ουσιαστικών αρχείων. Το έργο αυτό γινόταν οδυνηρότερο απ' το γεγονός ότι, ενώ οι Αμερικανοί πολίτες μπορούσαν να επαναπατρισθούν, πολλοί από κείνους πού εξαρτιόνταν απ' αυτούς δεν ημπορούσαν να σταλούν στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Οι Προξενικοί υπάλληλοι ήταν ως εκ τούτου υποχρεωμένοι να ασχολούνται στην πραγματικότητα με τον δια­χωρισμό οικογενειών μέχρι του σημείου να χωρίζουν ηλικιωμένους γονείς απ' τα παιδιά τους και να ενεργούν σαν όργανα ενός άκαμπτου συστήματος πού δεν προσαρμοζόταν καθόλου στις επείγουσες ανάγκες των προσώπων. Ένα πιό ευχάριστο χαρακτηριστικό του έργου αυτού ήταν η βοήθεια πού δίναμε για την αντάμωση διασκορπισμέ­νων μελών οικογενειών στην Αθήνα και για την επίτευξη ειδήσεων από χαμένους συγγενείς. Το έργο αυτό πού άρχισα εγώ, αναπτύχθηκε αργότερα σε ένα αποτελεσματικό σύστημα απ' τον Ερυθρό Σταυρό των Αθηνών.

Ήταν πολύ οδυνηρό για μένα να βρεθώ σε καθημερινή επαφή με εξαθλιωμένους κατοίκους της Μικράς Ασί­ας, τους οποίους είχα γνωρίσει πριν από τόσο λίγον καιρό σαν αυτάρκεις και εύπορους. Θυμούμαι με μια ιδιαίτερη καθαρότητα τον παλιό οδηγό πού είχα στις κυνηγετικές μου εκδρομές, έναν φιλόπονο μικρόν αγροκτηματία απ' το χωριό Δεβελίκιοϊ. Πόσες αλησμόνητες μέρες είχα περάσει μαζί του μέσα στα δάση από πεύκα, κυνηγώντας μπεκά­τσες και λαγούς και ανταλλάσοντας Ελληνικά και Αμερικανικά κυνηγετικά ανέκδοτα στην ντόπια του διάλεκτο. Την προτεραία της αναχωρήσεως μου τον συνάντησα να τριγυρνά στους δρόμους σε μια κατάσταση μεγάλης συγ­χύσεως. Μου διηγήθηκε ότι η όμορφη και έξυπνη κόρη του πού επρόκειτο σε λίγο να παντρευτεί, εξαφανίστηκε· φοβόταν ότι είχε πάθει κάτι χειρότερο απ' τον θάνατο.

Ο κ. Χάϊζερ αναλαμβάνοντας το έργο με ρώτησε για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της δουλειάς. Ήξερα πώς ήταν ένας πολύ ικανός άνθρωπος, γιατί είχε φέρει εις πέρας το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Προξενείου Κων/πόλεως επί χρόνια γι' αυτό του απάντησα: «Η ιδιότητα πού χρειάζεται πειό πολύ στη δουλειά αυτή είναι μια καρδιά με ανθρωπιά και να μην προσπαθεί κανείς να καταπνίγει τις παρορμήσεις της».

Απ' την απόκριση του κατάλαβα ότι ήταν ενήμερος του προαπαιτούμενου αυτού και συμφωνούσε μαζί μου. Γι αυτό άφησα τους ανθρώπους μου μαζί του χωρίς να φοβηθώ και έφυγα με το πλοίο για τις Ηνωμένες Πολιτείες με άδεια πού μου έδωσε το Υπουργείο Εξωτερικών.

GEORGE HORTON 

 Προξένου και Γενικού Προξένου των Ήνωμ. Πολιτειών 

στην Εγγύς Ανατολή επί τριάντα χρόνια.