OΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΝΗΣΥΧΗΤΙΚΕΣ ΦΗΜΕΣ( ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ)

Η γυναίκα μου κι εγώ βρισκόμαστε στο Σεβδίκιοϊ, ένα Ελληνικό χωριό πού απέχει μερικά μίλια απ' τη Σμύρ­νη, επάνω στην Οθωμανική Σιδηροδρομική γραμμή, όταν έφθασαν ειδήσεις ότι ο Ελληνικός στρατός έπαθε σοβα­ρές ήττες. Οι φήμες αυτές δεν έγιναν στην αρχή πιστευτές, διαδίδονταν όμως ολοένα περισσότερο επίμονα και έ­φερναν στον πληθυσμό την αγωνία και το φόβο.

Τελικά η διήγηση έγινε βεβαιότητα. Έφτασαν επίσημες ειδήσεις ότι ο Ελληνικός Στρατός είχε υποστεί μια τρομερή και ανεπανόρθωτη ήττα και ότι τίποτε δεν εμπόδιζε πλέον τους Τούρκους να κατέβουν στην παραλία. Ο πληθυσμός άρχισε να φεύγει, στην αρχή λίγοι, υστέρα όλο και περισσότεροι, ωσότου η φυγή εξελίχθηκε σε πραγ­ματικό πανικό.

Η πόλη είχε γεμίσει σχεδόν από πρόσφυγες απ' το εσωτερικό. Οι περισσότεροι απ' τους πρόσφυγες αυτούς ήταν μικροί αγροκτηματίες πού είχαν ζήσει στα αγροκτήματα πού είχαν κληρονομήσει από τους προγόνους τους από πολλές γενεές. Οι προγονοί τους είχαν εγκατασταθεί στη Μικρά Ασία πριν οι Τούρκοι αρχίσουν ν' αναπτύσ­σονται σε έθνος. 

Ήταν παιδιά της γης αυτής ικανοί να ζήσουν και να περιθάλπτουν τους εαυτούς των μέσα στα μικρά τους σπίτια και πάνω στα λίγα στρέμματα γης τους, έχοντας η κάθε οικογένεια την αγελάδα της, το γαϊδούρι της και την κατσίκα της. Παρήγαν μάλιστα και καπνό, σύκα, σταφύλια χωρίς σπόρο, και άλλα προϊόντα για εξα­γωγή. 

Ήσαν πολύ έμπειροι στο να καλλιεργούν και επεξεργάζονται τις καλύτερες ποιότητες καπνού σιγαρέτων και την ανεκτίμητη σταφίδα, της οποίας η Μικρά Ασία παρήγε τελευταία την πιό καλύτερη ποιότητα του κόσμου. Το πολύτιμο αυτό στοιχείο των γεωργών πού αποτελούσε τη σπονδυλική στήλη της ευημερίας της Μικράς Ασίας μετετράπη σε επαίτες πού εξαρτιόνταν αποκλειστικά απ' την ευσπλαχνία των Αμερικανών. 

Έφθαναν κατά χιλιά­δες στη Σμύρνη και σε όλο το μήκος της παραλίας. Γέμιζαν όλες τις εκκλησίες και τα σχολεία και τις αυλές της Χριστιανικής Ενώσεως Νέων και Νεανίδων καθώς και τα σχολεία της Αμερικανικής Ιεραποστολής. Κοιμούνταν ακόμα και στους δρόμους. Πολλοί έφευγαν κατά τις πρώτες κείνες μέρες επάνω σε ατμόπλοια και ιστιοφόρα. 

Τα καΐκια, στο λιμένα φορτωμένα με τους πρόσφυγες και τις αποσκευές τους αποτελούσαν ένα γραφικό θέαμα. Για τον άνθρωπο πού η καρδιά του δεν είχε πάθει ατροφία εξ, αιτίας του Μεγάλου Πολέμου, το θέαμα πολυάριθμων αβοήθητων μικρών παιδιών ήταν ιδιαίτερα συγκινητικό. Δυστυχώς η ατροφία της ανθρώπινης καρδιάς υπήρξε ένα απ' τα πιό αξιοσημείωτα φαινόμενα του μεγάλου Αρμαγεδώνος. Η Δρ. Εσθήρ Lovejoy απ' τη Νέα Υόρκη έκανε ήδη λόγο γι αυτό με το να χρησιμοποιήσει ένα χαρακτηρισμό σχετικά με μερικούς Αμερικανούς πού παρευρέθη­καν στις σκηνές των βασανισμών και κακοποιήσεων.

«Τα μυαλά τους δεν φαίνεται να αντιλαμβάνονται τα γεγονότα». Εάν είχε ειπεί «οι καρδιές τους» θα ήταν πλησιέστερα στην αλήθεια. Οι πρόσφυγες κουβάλησαν μαζί τους τόσα πράγματα τους, όσα τους επέτρεπε η αντο­χή τους και μπορούσε κανείς να ιδεί συχνά ένα μικρό παιδί να κάθεται στην κορυφή ενός μεγάλου δέματος από στρώματα πού κουβαλούσε στους ώμους του κάποιος άνδρας η κάποια γυναίκα πού βάδιζε τρικλίζοντας.

Σε ομαλές περιστάσεις δεν βλέπει κανείς τους αρρώστους, γιατί οι περισσότεροι τους μένουν στα σπίτια τους και πλαγιάζουν στα κρεβάτια τους. Στην περίπτωση όμως μεγάλης πυρκαγιάς η πανικού απορεί κανείς με τον αριθ­μό των αρρώστων η αναπήρων πού βγαίνουν τότε έξω. Πολλοί απ' τους πρόσφυγες κουβαλούσαν άρρωστους επά­νω στους ώμους των.

 Ειδικά θυμούμαι μια γριά γκριζομάλλα γυναίκα πού βάδιζε τρικλίζοντας μέσα στους δρό­μους της Σμύρνης έχοντας καβάλα πάνω στους ώμους της έναν τρομερά αδυνατισμένο γιό της με πυρετό, πού ήταν ψηλότερος απ' τη μητέρα του και οι κνήμες του ακουμπούσαν σχεδόν στο έδαφος.

Και υστέρα άρχισαν να φτάνουν οι ηττημένοι, σκονισμένοι και ρακένδυτοι Έλληνες στρατιώτες κοιτάζοντας ίσια μπροστά τους σαν υπνοβάτες πού περπατούσαν. Πολλοί απ' αυτούς — οι πιο τυχεροί — κάθονταν επάνω σε Ασυρριακά κάρα, πού ήταν διάδοχοι των πρωτόγονων οχημάτων των χρησιμοποιουμένων την εποχή του Ναβουχοδονόσορος.

Σε ένα ατέλειωτο ρεύμα διέσχιζαν την πόλη και τραβούσαν για το σημείο της παραλίας όπου είχε αποσυρθεί ο Ελληνικός στόλος. Βάδιζαν σιωπηλά σαν φαντάσματα, χωρίς να κοιτάζουν ούτε δεξιά, ούτε αριστερά. 

Κάπου κά­που μερικοί στρατιώτες εξαντλημένοι ολότελα, έπεφταν χάμω δίπλα στο δρόμο η μπροστά σε μια πόρτα. Άκουσα πώς μερικούς απ' αυτούς τους επήραν μέσα στα σπίτια και τους έντυσαν με πολιτικά ρούχα και πώς έτσι γλύτωσαν μερικοί. Άκουσα επίσης την πολύ πιθανή διήγηση πώς άλλοι στρατιώτες πού εξαντλήθηκε η αντοχή τους προτού να μπουν μέσα στην πόλη, βρέθηκαν αργότερα με κομμένο το λαιμό τους. 

Και ύστερα ακούσαμε τελικά πώς οι Τούρκοι πλησίαζαν στην πόλη. Μερικοί είχαν πει πώς τα Ελληνικά στρατεύματα, μπαίνοντας στην Σμύρνη θα την έκαιαν, αλλά το φέρσιμο τους διέλυσε γρήγορα αυτές τις διαδόσεις. Στην πραγματικότητα οι διπλωματικοί αντι­πρόσωποι της Αμερικής, της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας είχαν επισκεφτεί το Στρατηγό Χατζηανέστη, τον Έλληνα Αρχιστράτηγο για να τον ρωτήσουν ποια μέτρα θα μπορούσε να λάβει για να παρεμποδίσει βιαιοπρα­γίες εκ μέρους των διαλυμένων Ελληνικών δυνάμεων. 

Τους είπε για ένα καλά οργανωμένο σύνταγμα απ' τη Θράκη το όποιο περίμενε να έρθει και το οποίο υποσχέθηκε να διαθέσει μέσα στην πόλη σαν προφυλακτικό φράγμα για να εμποδίσει μεμονωμένα αποσπάσματα στρατιωτών να μπουν στην πόλη η και να οργανώσουν νέα αντίσταση κατά των Τούρκων, δεν μπορούσε όμως να δώσει καμμιά οριστική διαβεβαίωση στους διπλωματικούς αντιπροσώ­πους. 

 

Επιθεώρηση Αρχιστρατήγου Χατζηανέστη στο μέτωπο(Αυγουστος 1922)-φωτο:Εθνικό Ίδρυμα Ε. Βενιζέλος

Ήταν ψηλός και λεπτός, ίσιος σαν μια κάννη τουφεκιού, πολύ περιποιημένος, με αιχμηρή γκρίζα γενειάδα και το εξωτερικό ενός αριστοκράτη. Ήταν ωραίος άνδρας με φήμη κατακτητού γυναικείων καρδιών. 

Ήταν η τε­λευταία φορά πού τον έβλεπα, όταν όμως αργότερα διάβασα ότι αντίκρισε το εκτελεστικό απόσπασμα στην Αθή­να, είχα μπροστά μου ζωηρή την εικόνα της τελευταίας μας εκείνης συναντήσεως στο Στρατηγείο της Σμύρνης. Εάν ήταν πράγματι υπεύθυνος της αποστολής των καλλίτερων στρατευμάτων του για ν' απειλήσει την Κωνσταν­τινούπολη σε μια περίσταση πού αυτά ήταν απαραίτητα μέσα στην Μικρά Ασία, ήταν πράγματι άξιος αυστηρής τιμωρίας η εισαγωγής σε φρενοκομείο. 

Είχε τη φήμη ενός μεγαλομανούς χωρίς σπουδαίες ικανότητες. Και βέβαια μόνο ένας τρελός θα δεχόταν τότε την αρχιστρατηγία στη Σμύρνη από φιλοδοξία. Ότι χρειαζόταν ήταν ένας άν­δρας με ενεργητικότητα και με καθαρή δύναμη κατανοήσεως της καταστάσεως, ώστε να περισώσει όσο το δυνατό περισσότερα πράγματα από την κατάρρευση. 

Ο Χατζηανέστης όμως ήταν απασχολημένος με την πολυτελή επί­πλωση και επισκευή ενός μεγάρου στην προκυμαία πού είχε επιτάξει για τη διαμονή του. Είναι άξιος οίκτου, γιατί είναι πολύ πιθανό πώς δεν ήταν διανοητικά ισορροπημένος.

Έγινε γνωστό με βεβαιότητα ότι το Τουρκικό ιππικό θα έμπαινε στην πόλη το πρωινό της 9ης Σεπτεμβρίου 1922. Το Ελληνικό Γενικό Επιτελείο και ο Ύπατος Αρμοστής μαζί με όλους τους διοικητικούς υπαλλήλους ετοι­μάζονταν να φύγουν. Οι Έλληνες χωροφύλακες περιπολούσαν ακόμα μέσα στην πόλη και τηρούσαν την τάξη. 

Οι άνδρες αυτοί είχαν κερδίσει την εμπιστοσύνη όλων μέσα στη Σμύρνη και όλης της κατεχόμενης περιοχής με την εν γένει δραστηριότητα τους και την καλή συμπεριφορά τους. Ίσως να ήταν δυνατό να εξακριβωθούν μερικές κατη­γορίες εις βάρος Ελλήνων στρατιωτών, τίποτε όμως τέτοιο παρά μόνο εγκώμια θα μπορούσαν να ειπωθούν σχετικά με τους Έλληνες χωροφύλακες.

 Όλοι οι προκάτοχοι μου στη Σμύρνη και όλοι οι κάτοικοι της περιοχής θα υποστη­ρίξουν τη γνώμη μου αύτη. Μεταξύ της εκκενώσεως της Σμύρνης και της αφίξεως των Τουρκικών δυνάμεων θα μεσολαβούσε ένα χρονικό διάστημα πού η πόλη θα ήταν χωρίς καμμιά κυβερνητική εξουσία. 

Μερικοί απ' τους διπλωματικούς αντιπροσώπους ξένων κυβερνήσεων πήγαν στον Ύπατο Αρμοστή και του εζήτησαν ν' αφήσει στην πόλη τους χωροφύλακες, ωσότου θ' αναλάμβαναν την εξουσία οι Τούρκοι, υπό τον όρο βέβαια ότι οι τελευταίοι αυτοί θα έδιδαν την διαβεβαίωση ότι θα επιτρεπόταν στους Έλληνες χωροφύλακες να φύγουν ανενόχλητοι.

 Ο Ύ­πατος Αρμοστής δεν δέχθηκε την αίτηση αυτή. Εγώ δεν είχα πάρει μέρος στο σχετικό διάβημα. Όλοι οι Έλληνες υπάλληλοι έφυγαν. Ο κ. Στεργιάδης δεν είχε παρά να κάμει μερικά βήματα απ' το σπίτι του μέχρι τη θάλασσα, ο­πού τον περίμενε ένα πλοίο, αλλά ο λαός τον γιουχάιζε. Είχε κάμει ότι καλλίτερο μπορούσε σε μια κατάσταση πού αποτελούσε αδιέξοδο. 

Είχε προσπαθήσει με όλα τα μέσα πού είχε στην εξουσία του να κάνει φίλους τους α­μείλικτους Τούρκους και είχε τιμωρήσει αυστηρά, μερικές φορές με θάνατο, Έλληνες πού ήταν ένοχοι εγκλημά­των εναντίον Τούρκων. Είχε ιδρύσει Πανεπιστήμιο στη Σμύρνη και έφερε απ' τη Γερμανία έναν Έλληνα καθηγητή διεθνούς φήμης για να αναλάβει την πρυτανεία του.

Καθηγητής Καραθεοδωρής

Ένας απ' τους τελευταίους Έλληνες πού είδα στους δρόμους της Σμύρνης πριν απ' τον ερχομό των Τούρκων ήταν ο Καθηγητής Καραθεοδωρής, Πρύτανης του καταδικασμένου Πανεπιστημίου. Μαζί μ' αυτόν έφυγε η ενσάρ­κωση του Ελληνικού πνεύματος πολιτισμού και παιδείας μέσα στην Ανατολή.

Οι Ελληνικές αρχές, πολιτικές και στρατιωτικές είχαν φύγει και άρχισε η μεσοβασιλεία σε μια πόλη χωρίς κυ­βέρνηση. Τίποτε όμως δεν συνέβη. Μωαμεθανοί και Χριστιανοί ήταν ήσυχοι περιμένοντας με μεγάλη αγωνία. Το μεγάλο ερώτημα ήταν: Πώς θα συμπεριφέρονταν οι Τούρκοι; Οι αντιπρόσωποι της Γαλλίας και Ιταλίας διαβεβαί­ωναν τις παροικίες τους, ότι ο στρατός του Κεμάλ αποτελείτο από στρατεύματα με πολύ καλή πειθαρχία και ότι δεν είχαν να φοβηθούν τίποτε. 

Δεν είχα καμμιά ανησυχία για τους γηγενείς Αμερικανούς, φοβόμουν όμως πολύ για τους διακόσιους περίπου πού είχαν πολιτογραφηθεί, πολλοί απ' τους οποίους ήταν πρωτύτερα Οθωμανοί υπή­κοοι. Γι αυτό και δεν ανέλαβα την ευθύνη της εξασφαλίσεως του εντοπίου πληθυσμού, Ελλήνων και Αρμενίων, ότι θα διασώζονταν ασφαλώς, ούτε είπα τίποτε πού θα μπορούσε να δημιουργήσει πανικό. 

Πολλές κυρίες Αμερικανί­δες και άλλες έφυγαν τότε. Συνεβούλευσα και τη γυναίκα μου να φύγει, εκείνη όμως αρνήθηκε με τη σκέψη ότι με το να μείνει η ίδια θα μπορούσε να βοηθήσει εκείνες πού θα έμεναν. Αποφάσισα να διαλέξω έναν τόπο συναντή­σεως για τους Αμερικανούς πολίτες και να τους ειδοποιήσω όλους να μείνουν όσο το δυνατό πλησιέστερα στον τόπο αυτό και σε περίπτωση σοβαρών ταραχών και γενικού κινδύνου να καταφύγουν εκεί. 

Διάλεξα το Αμερικανι­κό θέατρο, ένα μεγάλο και κατάλληλο οίκημα στην προκυμαία, για τον σκοπό αυτό και προσκάλεσα τα προεξέχο­ντα μέλη της Αμερικανικής παροικίας, πολίτες εκ γενετής η πολιτογραφημένους σε μια συνάντηση στο Γραφείο μου και τους έδωσα οδηγίες σχετικά με τα μέτρα πού είχα λάβει για την περίπτωση ανάγκης. 

Όταν τους είπα ότι η συγκέντρωση είχε τελειώσει ο κ. Rufus W. Lane, πού ήταν τότε έμπορος στη Σμύρνη, αλλ' είχε χρηματίσει πρωτύτερα Αμερικανός Πρόξενος εκεί, σηκώθηκε και είπε: «Δεν ήρθαμε εδώ μόνο για να σώσουμε τα πετσιά μας.

 Οι πρόσφυγες πού συρρέουν κατά χιλιάδες στην πόλη πεθαίνουν απ' την πείνα και κανείς δεν υπάρχει για να τους βοηθήσει. Είχα ελπίσει πώς η συγκέντρωση αυτή είχε γίνει για να ληφθούν μέτρα βοηθείας για τους δυστυχείς αυ­τούς ανθρώπους».

 Αμέσως οργανώθηκε προσωρινή Επιτροπή Βοηθείας και μαζεύτηκε ένα αρκετά μεγάλο ποσό χρημάτων για την έναρξη των σχετικών εργασιών. Προσελήφθησαν αρτοποιοί και ετέθησαν «επί το έργον», ανα­καλύφθηκαν αποθέματα αλεύρου και αγοράσθηκαν και σε μερικές ώρες η οργάνωση αυτή άρχισε να δίνει τροφή στους αβοήθητους και ζαλισμένους πρόσφυγες πού είχαν συσσωρευτεί μέσα στην πόλη. Αν δεν υπήρχε η Αμερι­κανική παροικία της Σμύρνης, χιλιάδες θα είχαν πεθάνει απ' την πείνα, ωσότου θα γινόταν δυνατό να έλθει η Ορ­γάνωση Αρωγής απ' την Κωνσταντινούπολη.

Εν τω μεταξύ τηλεγραφούσα επιμόνως να έλθουν στην Σμύρνη Αμερικανικά πολεμικά. Αν υπήρχε περίπτωση πού μια κατάσταση θ' απαιτούσε την παρουσία ναυτικών μονάδων, ήταν ακριβώς αυτή. Αν και η παροικία μας δεν ήταν μεγάλη, τα οικονομικά μας συμφέροντα και οι ιδιοκτησίες μας ήταν πραγματικά πολύ σημαντικά, χωρίς να λάβουμε υπ' όψιν τα μεγάλα σχολεία μας με το προσωπικό τους σε δασκάλους και καθηγητές.

Mark L. Bristol

Το ναυτικό μας στα ύδατα εκείνα ήταν τότε κάτω απ' τον έλεγχο του έξοχου εκείνου αξιωματικού και κυρίου, του Ναυάρχου Mark L. Bristol. Είχα λόγους να νομίζω ότι ο Ναύαρχος είχε πλήρη εμπιστοσύνη στις καλές προθέ­σεις και στις διοικητικές ικανότητες των Τούρκων και πίστευε πώς οι τελευταίοι αυτοί θα έφεραν στη Σμύρνη ένα είδος φιλάνθρωπης διοίκησης.

 Σε απάντηση στις τηλεγραφικές μου εκκλήσεις προς το State Department επήρα ένα τηλεγράφημα με τον ασύρματο για το ότι θα στέλλονταν στη Σμύρνη αντιτορπιλικά γιατί δεν υπήρχαν διαθέσιμα καταδρομικά, για την προστασία της ζωής και περιουσίας των Αμερικανών υπηκόων. Και πράγματι εστάλησαν δύο μικρά αντιτορπιλικά. Υπήρχαν στη Σμύρνη ναυτικές μονάδες της Μεγ. Βρετανίας, Ιταλίας, Γαλλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών, αγκυροβολημένες σε μια απόσταση ολίγων εκατοντάδων μέτρων η και μικρότερη απ' τα σπίτια της προκυμαίας καθ' όλη τη διάρκεια των φρικτών, επαίσχυντων και σπαραξικάρδιων σκηνών πού επακο­λούθησαν.

GEORGE HORTON 

 Προξένου και Γενικού Προξένου των Ήνωμ. Πολιτειών στην Εγγύς Ανατολή επί τριάντα χρόνια.