Το εθνικό ζήτημα στον Καύκασο

Ο Καύκασος ιστορικά υπήρξε κοιτίδα πολλών λαών και σημαντικός χώρος μυθολογικής αναφοράς. Ακόμη και στο ερώτημα περί του τόπου γένεσης των λεγόμενων ινδοευρωπαϊκών λαών, η πλέον σύγχρονη επιστημονική εκδοχή προτείνει τον Καύκασο ως αρχέγονη κοιτίδα.

Όμως ανεξάρτητα από τα ερωτήματα των επιστημόνων και τους κληρονομημένους μύθους, ο Καύκασος παραμένει μια πολυεθνική περιοχή που παράγει διαρκώς ένταση και συγκρούσεις. Η μετάβαση από την πολυεθνική σοβιετική δομή στο μετασοβιετικό έθνος - κράτος δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Ειδικά, όταν οι ενεργειακοί παράμετροι καθορίζουν τις συμπεριφορές των μεγάλων δυνάμεων.
Την προσοβιετική εποχή, το πρόβλημα της πολυμορφίας αντιμετωπίστηκε με τη δοκιμασμένη συνταγή του μεγαλο-ρωσικού πανσλαβισμού, δηλαδή βίαιη αφομοίωση. Την πε­ρίοδο που μεσολάβησε μεταξύ της αντιτσαρικής επανάστα­σης του Φεβρουαρίου του 1917 και της μπολσεβικικής του Οκτωβρίου, οι εξελίξεις στον Καύκασο κινήθηκαν στην κα­τεύθυνση δημιουργίας εθνών - κρατών.
Οι σημερινές εθνικές αντιπαραθέσεις εμφανίστηκαν και τότε με ιδιαίτερη ένταση. Κάθε εθνική ομάδα προσπάθησε με πολιτικά και στρατιωτι­κά μέσα να εξασφαλίσει την κυριαρχία της επί του εδάφους που θεωρούσε ότι της ανήκει.
 Ακόμη και οι πολυάριθμες ελληνικές κοινότητες θα οργανώσουν τα δικά τους ένοπλα τμήματα, θα διατυπώσουν αξι­ώσεις αυτονομίας και θα συγκρουστούν με τα κυρί­αρχα έθνη της περιοχής, τους Γεωργιανούς και τους Αρμένιους, στην προσπάθεια να κατοχυρώσουν τα δικά τους συμφέροντα.

Βίαιη ενσωμάτωση στη Σοβιετική Ένωση
Η επανάσταση των μπολσεβίκων θα βάλει τέλος στις δι­εργασίες αυτές, θα ενσωματώσει βίαια τις ανεξάρτητες αστι­κές δημοκρατίες (αρμενική και γεωργιανική) του Καυκάσου και θα επιχειρήσει να επιλύσει το εθνικό ζήτημα με νέους τρόπους.
 Κατά τις πρώτες δεκαετίες, οι μπολσεβίκοι θα κι­νηθούν στην αντίθετη κατεύθυνση απ' αυτή της τσαρικής Ρωσίας. Ο Λένιν στην πολιτική του αντίληψη θεωρούσε ότι οι εθνικοί - δημοκρατικοί αγώνες και η σοσιαλιστική επα­νάσταση συνδέονταν με μια βαθύτατη διαλεκτική σχέση.
Σε αντίθεση με τον Στάλιν, αντιλαμβανόταν τη σημασία του εθνικού συναισθήματος των καταπιεσμένων πληθυσμιακών ομάδων. Κατά τα πρώτα έτη της εξουσίας του έγινε προσπά­θεια να εφαρμόσει ένα σύστημα που θα επέτρεπε αφενός να ανθίσει ο πολιτισμός των εθνοτήτων στο συγκεκριμένο πολι­τικό πλαίσιο και αφετέρου να εξασφαλιστούν τα δικαιώματα τους μέσα από μια συγκεκριμένη διοικητική δομή.
 Στη βάση αυτή δημιουργήθηκε το σοβιετικό διοικητικό σύστημα που έμοιαζε, λίγο ή πολύ, με τις μπάμπουσκες, δηλαδή με το ρω­σικό παιχνίδι, όπου πολλές κούκλες βρίσκονται η μια μέσα στην άλλη.
Έτσι, μέσα στη Σοβιετική Ένωση δημιουργή­θηκαν οι σοβιετικές σοσιαλιστικές δημοκρατίες, οι οποίες περιείχαν τις αυτόνομες σοσιαλιστικές δημοκρατίες, που με τη σειρά τους περιείχαν αυτόνομες περιοχές.
 Ακόμη και οι Έλληνες της ΕΣΣΔ διέθεταν τέσσερεις αυτόνομες περιοχές μέχρι το 1937. Τρεις στην Ουκρανία, μία στη Νότια Ρωσία και ετοιμάζονταν να ιδρύσουν και πέμπτη στην περιφέρεια του Σοχούμι, στην Αμπχαζία.

Ο Στάλιν προώθησε τον εκρωσισμό των εθνοτήτων
Στην εποχή του Στάλιν θα αλλάξουν πολλές από τις λενι­νιστικές σταθερές. Στη θέση της ανάπτυξης των εθνικών πο­λιτισμών θα προωθηθεί ο εκρωσισμός. Πολλές μικρές εθνό­τητες, που οι σταλινικοί θεωρούσαν ότι διέθεταν «μητέρα - πατρίδα» κάπου στη Δύση, θα αντιμετωπιστούν συλλήβδην ως «εχθροί του κράτους», με τραγικές επιπτώσεις στη φυσι­κή τους υπόσταση.
Στην περιοχή του Καυκάσου θα βρεθούν  στο στόχαστρο της ρατσιστικής πολιτικής των σταλινικών, οι μουσουλμανικές πληθυσμιακές ομάδες (Τσετσένοι, Μεσχετίνοι, Ιγκουσέτιοι κ.ά), καθώς και οι Έλληνες.
 Μόνο ο θάνατος του Στάλιν απέτρεψε τις προσπάθειες βίαιης κατα­στολής και μεγαλύτερων εθνικών ομάδων, όπως οι Ουκρανοί ή οι Αμπχάζιοι.
Η εκτόπιση πολλών εθνικών ομάδων στη Σιβη­ρία και στην Κεντρική Ασία και η απόδοση των περιουσιών και των εδαφών τους σε άλλες εθνό­τητες διατηρεί μέχρι και σήμερα πολλούς λόγους για την εμφάνιση εθνικών αντιδικιών και συγκρού­σεων. Έτσι, οι εθνικές εκκρεμότητες παρέμειναν και εμφανίστηκαν με ιδιαίτερη σφοδρότητα κατά τη μετασοβιετική εποχή.

Προσπάθειες για επιβολή απόλυτου ελέγχου
Όμως, η κύρια αιτία που συντηρεί τις σύγχρονες εθνικές συγκρούσεις, είναι η προσπάθεια των κυρίαρχων εθνικών ομάδων να επιβάλλουν ένα καθεστώς απόλυτου ελέγχου σε μια πολυεθνική περιοχή.
Οι περιοχές άλλων εθνοτήτων, που ως αυτόνομες δημοκρατίες βρέθηκαν μέσα στην επικράτεια της παλιάς σοσιαλιστικής δημοκρατίας, που τώρα μεταλ­λάχθηκε σε έθνος - κράτος, βρέθηκαν στο στόχαστρο των νέων εθνικιστικών γραφειοκρατιών.
Έτσι, μια σειρά από συγκρούσεις ξέσπασαν σε όλη την έκταση της Σοβιετικής Ένωσης. Από την περιοχή των Γκαγκαούζων, στη Μολδα­βία και την Υπερδνειστερία, μέχρι την Κριμαία, την Τσετσενία, την Οσετία, το Ναγκόρνο Καραμπάχ, την Αμπχαζία, επαναλήφθηκε ακριβώς το ίδιο σκηνικό.
Σίγουρα αποτελεί «ιστορική φάρσα» το γεγονός ότι ενώ η Δύση εγκαταλείπει τη μορφή του έθνους - κράτους ως μη παραγωγική και διαμορφώνει νέες πολυεθνικές δομές τύπου Ευρωπαϊ­κής Ένωσης, την ίδια στιγμή, στην Ανατολή, αρχίζει η εποχή του έθνους - κράτους. Στα παλιά πολυεθνικά κομμουνιστικά κράτη, που κατέρρευ­σαν -κυρίως Σοβιετική Ένωση και Γιουγκοσλαβία - δρομολογήθηκε στη δεκαετία του 1990 η διαδικασία δια­μόρφωσης έθνους - κράτους. Είναι μια μοναδική αντινομία, όπου, ενώ ο φυσι­κός χρόνος μεταξύ Δύσης και Ανατο­λής είναι ο ίδιος, εντούτοις ο ιστορικός χρόνος διαφέρει κατά πολύ.

Στη Γεωργία με τα 5,6 εκατομμύρια κατοίκους
Οι Γεωργιανοί υπήρξαν ένας από τους λαούς που διεκδικούσε έντονα την ανεξαρτησία του κατά τα τελευ­ταία χρόνια της σοβιετικής κυριαρχί­ας. Μόνιμο μέλημα των μετασοβιετικών ηγεσιών ήταν η υποταγή του 30% περίπου του πληθυσμού, που δεν είχε γεωργιανική καταγωγή.
Από τα 5,6 εκατομμύρια των κατοίκων, οι Αρμέ­νιοι ανέρχονται σε μισό εκατομμύριο, ενώ 400.000 είναι Αζέροι. Παράλληλα, τρεις περιοχές της είχαν καθεστώς αυ­τονομίας: η Αμπχαζία, η Νότια Οσετία και η Ατζαρία, όπου κατοικούσαν μουσουλμάνοι Γεωργιανοί.
Οι Γεωργιανοί έπαιξαν σημαντι­κό ρόλο στη σοβιετική ιστορία.
 Δίπλα στον Λένιν υπήρχαν κορυφαίοι επανα­στάτες, όπως ο Στάλιν, ο Ορτζονικίτζε κ. ά. Κατά την εποχή του Στάλιν, την αυταρχική σοβιετική εξουσία άρχισε να την ασκεί, κατά το δοκούν (όπως της συνέφερε), η γεωργιανική ομάδα εξου­σίας. Ο Λαυρέντι Μπέρια, δεξί χέρι του Στάλιν και επίδοξος διάδοχος του, θεωρείται υπεύθυνος για πολλά εθνικά εγκλήματα, κυρίως κατά των Ελλήνων και των Αμπχαζίων.
Η ιδιαίτερη αυτή θέση των Γεωρ­γιανών στη σοβιετική ιστορία φαίνεται ότι εμφύσησε ένα αυξημένο συναίσθημα εθνικής υπερηφάνειας, το οποίο κατά τις εποχές της κατάρρευσης θα διοχετευτεί από επιδέξιους δημαγωγούς σε ακραίο εθνικισμό.
Ο Γκαμσαχουρντία θα προσπαθήσει να εμφυσήσει στο γε­ωργιανό λαό ρατσιστικά συναισθήματα κατά των «ξένων» και θα οδηγήσει τη νεαρή Γεωργία σε μια ανοιχτή αμφι­σβήτηση της αυτόνομης υπόστασης της Οσετίας, της Αμπχαζίας και της Ατζαρίας. Αποτέλεσμα ήταν οι διαδοχικοί πόλεμοι, πρώτα με τους Οσετίνους και στη συνέχεια με τους Αμπχάζιους.

Διαδοχικές ήττες των Γεωργιανών
Ο ανορθολογισμός των Γεωργια­νών και η υποτίμηση της γεωπολιτικής θέσης της χώρας τους θα τους οδηγήσει σε διαδοχικές ήττες. Η ανατροπή του Γκαμσαχουρντία και η ανάληψη της δι­ακυβέρνησης από τον Σεβαρνάτζε θα επιτρέψει να σταθεροποιηθεί κάπως η ρεαλιστική πολιτική διαχείριση.
Όμως, η ανατροπή του Σεβαρνάτζε από τους αμερικανόφιλους υποστηρικτές του Σαακασβίλι επανέφερε τη Γεωργία στην εποχή του Γκαμσαχουρντία. Η υπερτίμηση των δυνατοτήτων οδήγησε στην πρόσφατη ήττα και, ουσιαστικά, απώλεσε οριστικά την Αμπχαζία και τη Νότια Οσετία.
Από την άλλη, επέτρε­ψε την επανεμφάνιση του παραδοσια­κού ρωσικού ιμπεριαλισμού, ο οποίος, ενώ στην περίπτωση της Τσετσενίας αμφισβήτησε με τον πλέον αιματηρό τρόπο το ίδιο το δικαίωμα που υπερα­σπίστηκε, στην περίπτωση των Οσετίνων και των Αμπχαζίων.
Η ίδια κρίση αποτυπώνεται και στην πορεία της ελληνικής κοινότητας της Γεωργίας. Οι περισσότεροι από τους 100.000 πολίτες, που ανήκαν στην αναγνωρισμένη ελληνική μειονότητα, κατέφυγαν στην Ελλάδα, την Κύπρο και τη Νότια Ρωσία. Σήμερα ο αριθμός εκείνων που παραμένουν στη Γεωργία δεν ξεπερνά τις 10.000.

 Βλάσης Αγτζίδης

Διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας. 
Βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών 
για τη συγγραφή της ιστορίας των Ελλήνων 
στη Μαύρη Θάλασσα.