Τα θετικά και αρνητικά του Ποντιακού θεάτρου

Περίοδος 1922 και εξής

 Το 1922 υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός χρόνος - ορόσημο στη μακρά ελληνική ιστορία. Η απρόσμενη τρομερή μικρασι­ατική καταστροφή και όλα όσα αρνητικά είχαν προηγηθεί, είχαν την τραγική και ανήκουστη - εντούτοις από τα πράγματα αναπόφευκτη (;) - συνέπεια του ξεριζω­μού του μικρασιάτικου (και θρακικού) ελ­ληνισμού, ο οποίος ελληνισμός υπήρχε σε τούτες τις εστίες από πολλούς αιώνες, ευ­ημερούσε, ανθούσε οικονομικά και πολι­τιστικά, και γενικά αποτελούσε τον κύριο μοχλό για την κατάκτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ο μικρασιατικός ελληνισμός φέρνει στην Ελλάδα σημαντικά πολιτισμικά αγαθά. Ο ποντιακός ελληνισμός - εκλεκτό κομμάτι του ελληνισμού - μεταξύ των άλλων κου­βαλάει εδώ και το θέατρο του.

Εδώ αρχίζει μια νέα περίοδος του ποντι­ακού θεάτρου. Σε αυτήν τη χρονική περί­οδο, από το 1922 έως σήμερα, μπορούμε σαφώς να διακρίνουμε και τα θετικά στοι­χεία της πορείας του ποντιακού θεάτρου (Π.Θ.), που είναι αξιοπρόσεκτα και ση-

μαντικά, καθώς επίσης μπορούμε να επι­σημάνουμε και τα αρνητικά στοιχεία, το ίδιο αξιοπρόσεκτα και σημαντικά. Κάνω δε από τώρα την επισήμανση ότι αυτά τα τελευταία, τα αρνητικά, δεν ήταν αναπό­φευκτα και αναπόσπαστα από την πορεία και εξέλιξη μιας τόσο σημαντικής πολιτι­σμικής διαδικασίας.

Α. ΘΕΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

1. Το 1922, λοιπόν, είναι η αφετηρία της νεότερης περιόδου στην ιστορική διαδρο­μή του ποντιακού θεάτρου.

Και το θετικό στοιχείο στην προκειμένη περίπτωση είναι ότι μεταξύ της προηγου­μένης και αυτής της νεότερης περιόδου του ποντιακού θεάτρου δεν έχει δημιουρ­γηθεί κανένα κενό. Δεν έχουμε, από τις συνθήκες, απώλεια πληροφοριών. Είναι όλα φωτεινά. Ίσως λείπουν κάποιες λε­πτομέρειες που έχουν στατιστικά αξία.

Αυτό συμβαίνει γιατί οι Πόντιοι πριν καλά-καλά σιγουρέψουν την εγκατάστα­ση τους στις νέες εστίες τους, επιδόθηκαν στην πολιτιστική δράση - ταυτόχρονα με την τιτάνια προσπάθεια για την επιβίωση - με κύριο μοχλό το θέατρο.

Πρέπει να θυμηθούμε ότι στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και αρχές του 20ού (20 πρώτα χρόνια), στον Πόντο και στις σοβιετικές δημοκρατίες, όπου υπήρχε συ­μπαγής ποντιακός πληθυσμός, έχουμε μια φανταστική έξαρση στην εκπαίδευση, κα­θώς και στην ποικίλη κοινωνική δραστηρι­ότητα, στην οποία επιδίδονται οι Πόντιοι, με την ίδρυση αδελφοτήτων, σωματείων και συλλόγων με αξιόλογη πολιτιστική δράση, παράλληλα με την οικονομική ανάδειξη σε βαθμό ώστε να είναι κυρι­ολεκτικά ρυθμιστές της οικονομικής και πολιτιστικής ζωής του τόπου.

Συνεπώς, αυτή η κεκτημένη, ενσυνείδη­τη αντίληψη για την ανάγκη ένταξης του ατόμου σε διαδικασίες που υπηρετούν το κοινωνικό σύνολο, δεν μπορούσε παρά να παραμείνει και εδώ σε εγρήγορση.

Οι Πόντιοι, λοιπόν, πολύ γρήγορα συνι­στούν σωματεία και συλλόγους, και μέσω αυτών, επιδίδονται σε πολιτιστικές ενέρ­γειες και δραστηριότητες, με τον ποντιακό θέατρο στην προτεραιότητα.

Μόνον ένα παράδειγμα αρκεί, νομίζω, να μαρτυρήσει του λόγου το αληθές. Και για αυτό να πάμε στους Σιταγρούς  Δράμας, εκεί στον αμιγή ποντιακό οικισμό, όπου το 1922 ιδρύεται ο Φιλεκπαιδευτι­κός Ερασιτεχνικός Όμιλος «Απόλλων», ο οποίος παίρνει την καταστατική του ανα­γνώριση την άνοιξη του 1925 και αναπτύσ­σει πολυποίκιλη δράση, με έμφαση στην οργάνωση θεατρικών παραστάσεων. Στο

ίδιο χωριό ιδρύεται και δεύτερος πολιτι­στικός σύλλογος, ο «Ομηρος». Σημαντική μαρτυρία - δεν είναι η μόνη για τον ισχυ­ρισμό μας.

2. Το γεγονός του γρήγορου πολλαπλα­σιασμού, τόσο των φορέων όσο και των ατόμων που ασχολούνται με το θέατρο, αποτελεί το δεύτερο θετικό στοιχείο, που αναφέρω. Αυτή η σχέση αποδεικνύει και τη σημασία που έχει το ποντιακό θέατρο για τους ποντιακής καταγωγής Έλληνες. Καθοριστική είναι η αξία του ποντιακού θεάτρου και αναγκαία η ενασχόληση και η καταφυγή των Ποντίων σε αυτό, γιατί έτσι οι πρόσφυγες Πόντιοι επαληθεύουν την κουλτούρα τους, ξαναζούν ήθη και έθιμα, απολαμβάνουν την αγαπημένη τους γλώσ­σα, συνθέτουν την ταυτότητα τους, επα­νακτώντας αυτοπεποίθηση και όλη τους τη ζωτικότητα, ό,τι, δηλαδή, η προσφυγιά έχει καταπέσει.

3. Με την έξαρση που παρατηρείται, συν τω χρόνο, στη θεατρική μας κίνηση, προ­καλείται το ενδιαφέρον, όχι μόνον όσον αφορά τη συμμετοχή φορέων και ατόμων σε αυτή, αλλά αναδεικνύονται και νέοι συγγραφείς ποντιακών θεατρικών έργων. Και αυτό ήρθε φυσιολογικά και αβίαστα ως απάντηση και διέξοδος στα εναγώνια ερωτήματα σημαντικών προσωπικοτή­των της πρώτης γενιάς, όπως «Τι θα γίνει τώρα;».

Δηλαδή, με την έξαρση της θεατρικής κίνησης, τι έργα θα παίζουμε πια; Θα δι­ασκευάζουμε και θα μεταφράζουμε ξένα ή ελληνικά έργα, για να ικανοποιήσουμε τη ζήτηση;

Η εμφάνιση νέων συγγραφέων ποντιακών θε­ατρικών έργων δίνει διέξοδο σε αυτήν την αγω­νία. Και αυτό είναι θετικό στοιχείο. Αποτέλεσμα - ένα από τα αποτελέσματα - είναι και η ίδρυση και λειτουργία του Καλλιτεχνικού Ομίλου Πο­ντίων Αθηνών - ΚΟΠΑ, και οι διαγωνισμοί που έχει προκηρύξει. Να προσθέσουμε, ακόμη, ότι σε εκατοντάδες μετρούνται οι θεατρικές παραστά­σεις που έχουν δοθεί στο αναφερόμενο χρονικό διάστημα.

4. Αυτή η πραγματικότητα, δηλαδή η θεατρική κίνηση και δραστηριότητα των Ποντίων και με αφορμή τη συγγραφή λογοτεχνικών κειμένων στην ποντιακή διάλεκτο προκαλεί το ενδιαφέρον αξιόλογων προσωπικοτήτων των γραμμάτων.  Προκαλείται, έτσι, μια συζήτηση, με κείμενα και άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά, με απόψεις υπέρ ή κατά της συνέχισης συγγραφής λογοτεχνι­κών έργων στην ποντιακή γλώσσα, με επιχειρή­ματα και από τις δυο μεριές.

Επίσης, δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι προκλή­θηκε ενδιαφέρον για τις θεατρικές μας παραστά­σεις και γράφηκαν κριτικές, κυρίως στη δεκαετία του 1950. Για να είμαστε, όμως, ακριβέστεροι, πρέπει να πούμε ότι οι κριτικές αυτές από μη Πο­ντίους επικεντρώνονται κυρίως στο κλίμα που δη­μιουργούσαν όλες μας οι θεατρικές παραστάσεις, γιατί, όντως, αυτές έπαιρναν πανηγυρικό χαρα­κτήρα, με μια καθολική συμμετοχή.

5. Η ίδρυση και η, έστω βραχύβια, λειτουργία της Ποντιακής Σκηνής στο Κρατικό Θέατρο Βο­ρείου Ελλάδος (ΚΘΒΕ) αποτελεί, αναμφισβήτη­τα, ένα σημαντικό θετικό στοιχείο. Πρόκειται για μια κατάκτηση του ποντιακού θεάτρου. Οι παρα­στάσεις που πραγματοποίησε η Ποντιακή Σκηνή έφεραν πολύ κόσμο στις θεατρικές αίθουσες, όπου δόθηκαν.

6. Ξέρουμε ότι ο συμπαγής όγκος των Ποντί­ων, που ξεριζώθηκε από την αλησμόνητη πατρί­δα, εδώ σκόρπισε και, σε κάποιο βαθμό, έχασε τη συνοχή του. Οι οικισμοί που αναπτύχθηκαν σε αστικές ή αγροτικές περιοχές, βρέθηκαν εμπρός σε εντελώς νέα προβλήματα. Αυτό είχε τις γνω­στές συνέπειες. Κάπου μείναμε ξεκομμένοι και στο έλεος των εντοπίων επιδράσεων.

Εδώ, το ποντιακό θέατρο προσφέρει πολύ ση­μαντική υπηρεσία. Δρα καταλυτικά και αποκα­θιστά, θαρρείς, τον συνδετικό ιστό, σπάζοντας τον πάγο και τα όποια πλέγματα έχει δημιουργή­σει η προσφυγιά. Μια θεατρική παράσταση σε ένα επαρχιακό κέντρο ή κεφαλοχώρι ξεσηκώνει την περιοχή, γίνεται πανηγύρι. Απερίγραπτος ενθουσιασμός και ποικιλία εκδηλώσεων επικρα­τούν. Ήταν το θέατρο, η παράσταση, ο μίτος για να ξαναβρούν οι Πόντιοι τη συνοχή, αλλά και να εξάρουν την παρουσία τους.

7. Όπως έχουμε αναφέρει στο σημείο 3 των θετικών στοιχείων, το θέατρο μας προκαλεί συ­ζητήσεις. Γράφονται απόψεις για το τι είναι, τι πρέπει να είναι, πού να κινείται το θέατρο μας. Γράφονται άρθρα, μπαίνουν προβλήματα. Πα­ρόλο που ειπώθηκαν και γράφηκαν σημαντικά πράγματα, η προσπάθεια αυτή δεν οδήγησε -τότε (4) - σε ένα αποτέλεσμα που να κλείνει, κατά κάποια έννοια, το θέμα. Η προσπάθεια τείνει να ολοκληρωθεί με τη συγγραφή και την κυκλοφο­ρία του βιβλίου του Ερμή Μουρατίδη, σκηνοθέ­τη και συγγραφέα , με τίτλο «Το Ποντιακό Θέατρο - Μικρασιατικός Πόντος, 1850-1922». Το βιβλίο αυτό καλύπτει το κενό που υπήρχε αδικαιολόγητα και αποτελεί, αυτόχρημα, επιστημονική δουλειά. Το βιβλίο του Ερμή Μουρατίδη αποτελεί σημα­ντικό θετικό στοιχείο στην πορεία του ποντιακού θεάτρου, γιατί δίνει απαντήσεις, λύνει προβλήματα και βάζει προοπτικές.

8. Να εντάξουμε, τέλος, στα θετικά στοιχεία την προσπάθεια που καταβάλλεται, ώστε να προ­κύπτουν καλύτερα αποτελέσμα­τα στις παραστάσεις. Παρόλο ότι αυτή η προσπάθεια δεν έχει πάρει διάσταση αξιόλογη.

1952 με τη συζυγο του Ελενη Νυφαδοπούλου

Β ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Παραθέσαμε, ήδη, τα θετικά στοιχεία στην πορεία του ποντια­κού θεάτρου από το 1922 και στο εξής. Έχω την αίσθηση ότι περι­έλαβα τα σημαντικότερα. Βέβαια, το καθένα από τα στοιχεία αυτά μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο παραπέρα ανάλυσης, όπως το ίδιο ισχύει και για τα αρνητικά στοι­χεία, που θα παραθέσω αμέσως πιο κάτω.

1.Το ποντιακό θέατρο έμεινε «τελείως αδιερεύνητο και ασχολί­αστο», δηλαδή δεν προκάλεσε το ενδιαφέρον των θεατρολόγων και αυτό αδικεί το θέατρο μας. Και δεν έχει - έως πριν από την έκδοση του βιβλίου του Ερμή Μουρατίδη - γραφεί καμιά ολοκληρωμένη μελέτη του θέματος (αποσπασματι­κές απόψεις έχουν διατυπωθεί).

2. Ο ημερήσιος τύπος δεν ασχο­λείται πια με τις παραστάσεις του ποντιακού θεάτρου, που περνούν απαρατήρητες και ασχολίαστες.

3. Δεν πήρε κανένας φορέας (σύλλογος - ομοσπονδίες) κάποια πρωτοβουλία:

α) Για στοιχειώδη μύηση των ασχολουμένων με το ποντιακό θέ­ατρο, για την αξία του, τον χαρα­κτήρα του, τους σκοπούς του που πρέπει να υπηρετεί, τη θεατρική δεοντολογία.

β) Στην ειδική σπουδή λίγων νέων πάνω στο αντικείμενο, ώστε να έχουμε απόψεις και θεωρήσεις, αλλά και την ικανότητα για πρακτι­κές λύσεις στις παραστάσεις μας.

Με άλλα λόγια, κανένας σύλλο­γος ή σωματείο ποντιακό δεν πήρε την πρωτοβουλία για τη σύστα­ση υποτροφίας με σκοπό κάποιοι νέοι να σπουδάσουν θέατρο, για να αναδείξουν με τις γνώσεις τους και τη δραστηριότητα τους το θέα­τρο μας.

γ) Ενώ μπορούσαμε και είχαμε ευκαιρίες, δεν εξασφαλίσαμε μια θεατρική αίθουσα - εδώ στη Θεσ­σαλονίκη - να στεγάσουμε το θέα­τρο μας. (6)

4. Ποτέ οι σύλλογοι μας δεν δι­έθεσαν σημαντικά ποσά, ικανά να δημιουργήσουν τις προϋποθέσειςια άρτιες θεατρικές παραστά­σεις. Ερεθίσματα για μια τέτοια γαλαντομία υπήρχαν πολλά.

5. Δεν καθιερώθηκε μια περιοδι­κή θεατρική εκδήλωση, ας την ονο­μάσουμε «Θεατρικοί αγώνες». Με τόσους θιάσους και ένα πλούσιο θεατρικό ρεπερτόριο, μια τέτοια ετήσια εκδήλωση πολλά θα είχε να προσφέρει, πολλά να διδάξει και διορθώσει στον τομέα αυτόν της δραστηριότητας μας.

6. Τέλος, πρέπει να επισημά­νουμε ότι το ποντιακό θέατρο δεν υπηρετείται, σχεδόν πάντοτε, με την αρμόζουσα προσοχή και σο­βαρότητα και με τον προσήκοντα σεβασμό. Οι εξαιρέσεις εδώ απλά επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Γενι­κά, παρακολουθούμε πρόχειρες παραστάσεις. Από αυτές λείπει η φροντίδα, η οργάνωση, η αναζήτη­ση, η υπεύθυνη γνώση. Πολλές φο­ρές οι παραστάσεις καταλήγουν σε μεταφορά του λόγου στη σκηνή από το χαρτί και αυτό με παραλεί­ψεις, αλλοιώσεις και προσθήκες της στιγμής. Τα μηνύματα των έρ­γων χάνονται ή υποβαθμίζονται. Η ψυχή του έργου μένει στα αζή­τητα. Και ακόμη, λείπει, σχεδόν εντελώς, η έγνοια για τη μουσική, τις ενδυμασίες, τα σωστά σκηνι­κά, τον εποικοδομητικό φωτισμό. Έτσι, είναι αδύνατον να αποκαλυ­φθούν οι όποιες αρετές του έργου ή, τουλάχιστον, να μην υποβαθμί­ζονται αυτές. Αυτή η κατάσταση αποβαίνει, τελικά, σε βάρος της αξίας και της αντίληψης που πρέ­πει να επικρατεί για το ποντιακό θέατρο.

Με βεβαιότητα μπορούμε, ασφαλέστερα τώρα, να πούμε ότι όλες αυτές οι αρνητικές επιση­μάνσεις, αυτά τα στοιχεία, που έχουμε εντάξει στο β' μέρος αυτού του σημειώματος, μπορούσαν, εν μέρει ή στο σύνολο τους, να είχαν παραμεριστεί. Γιατί όλα, σχεδόν, αυτά οφείλονται σε αμέλεια, σε άρνηση ή αδυναμία παραγόντων να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να επιτελέσουν στο ακέραιο την υποχρέωση τους, άτομα και οργα­νώσεις.

Όμως, το ποντιακό θέατρο συ­νεχίζει την πορεία του. Δεν απο­τολμούμε να θέσουμε κάποια χρο­νική στιγμή ως τέρμα της ιστορίας του. Αλλά γι' αυτό υπάρχουν και χρόνος και τρόπος να αποκατα­σταθούν οι αναγκαίες ισορροπίες για μια νέα, εντελώς νέα, κίνηση, που θα αναγάγει το θέατρο μας σε αντικείμενο γενικότερου ενδιαφέ­ροντος.

Τάκης Παρασκευόπουλος

Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 1993