Ο Πόντος στην Αρχαιότητα

Η περιοχή του Πόντου ήταν γνωστή στους αρχαίους Έλληνες από τους μυθικούς χρόνους.

  Εκεί πίστευαν ότι κατοικούσαν οι Αμαζόνες. Στην πεδιάδα της Αμισού ο Ηρακλής απέσπασε από την Αμαζόνα βασίλισσα Ιππολύτη την περίφημη ζώνη της, ενώ αργότερα ο Ιάσων κατά την Αργοναυτική εκστρατεία προσάραξε την πενηντάκωπη Αργώ στα παράλια της Σινώπης, όπου γνώρισε τους γηγενείς κατοίκους της περιοχής, τους Χάλυβες.

 Η πρώτη ελληνική αποικία του Πόντου, η Σινώπη, ιδρύθηκε από τους Μιλήσιους τον 8ο π.Χ. αι. Γρήγορα ακολούθησε η ίδρυση της Αμισού, των Κοτυώρων, της Κερασούντος και της Τραπεζούντος, «πόλεως ελληνίδος οικουμένης εν τω Ευξείνω Πόντω», όπως αναφέρει ο Ξενοφών περιγράφοντας την πορεία των Μυρίων από την περιοχή στο βιβλίο του Κύρου Ανάβασις.

 Η ευρύτερη περιοχή του Πόντου ανήκε κατά την αρχαιότητα στην επικράτεια της περσικής αυτοκρατορίας, ενώ μετά τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου έγινε μέρος του ελληνιστικού βασιλείου των Σελευκιδών.

 Κατά τους τρεις τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες αναπτύχθηκε στην περιοχή το ανεξάρτητο ελληνιστικό βασίλειο του Πόντου με πρωτεύουσα την Αμάσεια και αργότερα τη Σινώπη.

Οι Μιθριδάτες βασιλείς του διέδωσαν τον ελληνικό πολιτισμό στους λαούς της περιοχής και δημιούργησαν ένα ισχυρό κράτος που απείλησε την ενότητα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα στα χρόνια του τελευταίου βασιλέα, του Μιθριδάτη ΣΤ' του Ευπάτορα (120-63 π.Χ.)

 Μετά το 63 π.Χ. ο Πόντος πέρασε στην κυριαρχία της Ρώμης. Θάλαττα, Θάλαττα !! Το 401 π.Χ. οι Μύριοι του Ξενοφώντα αντικρίζουν μετά από πολύμηνη πορεία στα βάθη της Ασίας τη θάλασσα του Πόντου με τα παράλια διάσπαρτα από φιλόξενες πόλεις ελληνικές :

 Τραπεζούντα, Κοτύωρα, Σινώπη, Ηράκλεια, από όπου και θα πάρουν τα πλοία για την πατρίδα. Τι εξήγαγαν οι ποντιακές αποικίες Η ακμή των ελληνικών αποικιών στον Πόντο βασιζόταν στα μεταλλεύματα χαλκού, σιδήρου, αργύρου και άλλων της περιοχής.

Οι αποικίες ασκούσαν επίσης διαμετακομιστικό εμπόριο από τα βάθη της Ανατολής προς τη Μεσόγειο και εξήγαγαν σιτηρά και ξυλεία στην κυρίως Ελλάδα.

 Σημαντικές πνευματικές μορφές της αρχαιότητας που κατάγονταν από τον Πόντο

 Διογένης ο Σινωπεύς (Κυνικός φιλόσοφος του 4. π.Χ. αι.)

 Δίφιλος ο Σινωπεύς (κωμικός ποιητής του 4. π.Χ. αι.) 

Διονυσόδωρος από την Αμισό (μαθηματικός του 2. π.Χ. αι.) 

Τυραννίων από την Αμισό (λόγιος και γραμματικός του 1. π.Χ. αι.) 

Στράβων από την Αμάσεια (ιστορικός του 1. π.Χ. αι.) Βάττων από τη Σινώπη (ιστοριογράφος)

Επί μία χιλιετία περίπου ο Πόντος στάθηκε το ακριτικό οχυρό, ο προπυλώνας της αυτοκρατορίας ενάντια στους πολυπληθείς εχθρούς της , αρχικά τους Πέρσες και αργότερα Αραβες και τους Σελτζούκους , με μια ιστορία γεμάτη πολέμους και επελάσεις εχθρικών λαών, που βάδιζαν προς τη Βασιλεύουσα.

Πολλοί αυτοκράτορες πέρασαν από τα χώματα του Πόντου στην πορεία τους για εκστρατείες, επισκεύασαν στρατιωτικές εγκαταστάσεις, ίδρυσαν εκκλησίες και έκαναν αφιερώματα σε μοναστήρια.

Ανάμεσά τους ο Ιουστινιανός, ο στρατηγός Βελισσάριος, ο Ηράκλειος, ο Βασίλειος Β' Βουλγαροκτόνος.

Αρκετές ποντιακής καταγωγής οικογένειες ανήκαν στην τάξη της βυζαντινής στρατιωτικής αριστοκρατίας όπως οι Γαβράδες, δούκες Χαλδίας (11. , 13. αι.), Οι Λεκαπηνοί και η αυτοκρατορική δυναστεία των Κομνηνών, που κατάγονταν από την περιοχή της Κασταμονής.

 Η φήμη των ακριτών του Πόντου, που ήταν πολεμιστές και ιδιοκτήτες γης μαζί, διαδόθηκε σε όλη την αυτοκρατορία μέσα από τα τραγούδια και τα ακριτικά έπη που διηγούνται τα κατορθώματά τους και εξυμνούν την άφταστη ανδρεία τους.

Κατά τη βυζαντινή περίοδο η περιοχή του Πόντου χωριζόταν διοικητικά στον Πολεμωνιακό Πόντο με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα και τον Ελενόποντο με πρωτεύουσα τη Νεοκαισάρεια.

Τον 9. αι. συγκροτήθηκε το Θέμα Χαλδίας με έδρα την Τραπεζούντα και αργότερα το Θέμα Κολωνίας με έδρα τη Νικόπολη και το Θέμα Θεοδοσιουπόλεως με έδρα τη Θεοδοσιούπολη (Ερζερούμ).

 Από τα τέλη του 11. αι. εκδηλώνονται αυτονομιστικές τάσεις των δουκών της περιοχής (Γαβράδες) και σταδιακά αναπτύσσονται οι συνθήκες που θα οδηγήσουν στην ίδρυση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας το 1204.

Η αυτοκρατορία Τραπεζούντας

 Με την κατάλυση του βυζαντινού κράτους από τους σταυροφόρους (1204) οι αδελφοί Αλέξιος και Δαβίδ, απόγονοι της αυτοκρατορικής δυναστείας των Κομνηνών, ίδρυσαν στην περιοχή του Πόντου ανεξάρτητο βασίλειο, γνωστό και ως «Αυτοκρατορία των Μεγάλων Κομνηνών».

 Στα 257 χρόνια της, ο Πόντος γνώρισε μεγάλη οικονομική ευμάρεια και πολιτιστική ακμή. Το λιμάνι της Τραπεζούντας αναπτύχθηκε σε κέντρο εμπορίου, όπου έδρευαν προξενεία Γενουατών, Μασσαλιωτών, Βενετών, κ.ά.

Οι τελωνειακοί φόροι και η παραγωγή μεταλλευμάτων εξασφάλιζαν την οικονομική ευρωστία του κράτους. Οι Μεγαλοκομνηνοί ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για την καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών.

Οι μονές του Πόντου έγιναν κέντρα πολιτιστικής ανάπτυξης, που προσέλκυσαν πολλούς λόγιους της πρώην Βασιλεύουσας. Πόντιοι λόγιοι όπως ο χρονικογράφος Μιχαήλ Πανάρετος, ο μαθηματικός και αστρονόμος Γρηγόριος Χιονιάδης και οι θεολόγοι Βησσαρίων, Γεώργιος Τραπεζούντιος και Γεώργιος Αμιρούτζης διέπρεψαν στις επιστήμες.

Οι θαυμάσιες τοιχογραφίες και τα χειρόγραφα που σώζονται μαρτυρούν την ιδιαίτερη ανάπτυξη της ζωγραφικής, ενώ σπουδαία κτίσματα, εκκλησίες, μονές, ανάκτορα και δημόσια κτίρια δείχνουν τη λαμπρότητα της εποχής.

 Με σύμβολο τον μονοκέφαλο αετό και προστάτη τον Αγιο Ευγένιο, πολιούχο Τραπεζούντας, οι Μεγαλοκομνηνοί διατήρησαν την αυτοκρατορία τους ως το 1461, οκτώ χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, οπότε υπέκυψε και ο Πόντος στους Οθωμανούς.

Ο Πόντος επί τουρκοκρατίας Η τουρκοκρατία υπήρξε καταλυτική για τον ελληνισμό του Πόντου, όσο και για τον υπόλοιπο ελληνισμό. Ο χριστιανισμός βρέθηκε υπό διωγμό και μόνο τα μοναστήρια απέμειναν να στηρίζουν τον ελληνορθόδοξο πληθυσμό.

Η περιοχή του Πόντου, στην πλειοψηφία Έλληνες, αποτέλεσε ο «Εγιαλέτ Ρουμ», το μικρό ρωμαίικο νομό του οθωμανικού κράτους. Το ελληνικό στοιχείο σταδιακά συγκεντρώθηκε στις περιοχές των μεταλλείων και στις παράλιες πόλεις.

Αιτία για αυτό ήταν η παραδοσιακή εξειδίκευση των Ποντίων Ελλήνων στην τέχνη της μεταλλωρυχίας και της ναυπηγικής, που τους έκανε απαραίτητους για το οθωμανικό κράτος και έτσι τους εξασφάλιζε καλύτερη μεταχείριση.

Οι μεσόγειες όμως περιοχές του Πόντου υπέμειναν βαριά τα δεινά της σκλαβιάς, ιδιαίτερα κατά το 17. αι., όταν το καθεστώς των τοπικών ντερεμπέηδων, Τούρκων τοπικών ηγεμονίσκων και φεουδαρχών, ασκούσε ανεξέλεγκτη και ληστρική εξουσία στην ύπαιθρο.

Συμπαγείς χριστιανικοί πληθυσμοί εξαναγκάστηκαν τότε σε εξισλαμισμό και εκτουρκισμό. Σε αρκετές περιοχές του δυτικού Πόντου οι Έλληνες έχασαν τη γλώσσα τους, διατήρησαν όμως τη θρησκεία και την εθνικότητά τους.

 Αντίθετα, στις περιοχές Τόνιας και Όφη, στον ανατολικό Πόντο, οι κάτοικοι έγιναν μουσουλμάνοι διατηρώντας την ελληνική γλώσσα τους.

Πολλοί όμως διατήρησαν κρυφά τη χριστιανική τους πίστη, οι λεγόμενοι «κρυπτοχριστιανοί», ένα φαινόμενο αρκετά διαδεδομένο στην περιοχή της Ματσούκας, στο Σταυρίν, την Κρώμνη, την Αρδασσα και τα Σούρμενα.

 Αλλοι πολλοί Πόντιοι, μην αντέχοντας την καταδυνάστευση, μετανάστευσαν τα χρόνια εκείνα στη Ρωσία, τη Μολδοβλαχία, την Κωνσταντινούπολη και αλλού, εγκαθιδρύοντας ποντιακές εστίες διασποράς.