Τον 10ο αιώνα εμφανίζονται δυο μεγάλες πνευματικές μορφές στον Πόντο που παίζουν έναν πανελλήνιο ρόλο. Πρόκειται για τον Αθανάσιο τον Αθωνίτη και τον Νίκωνα τον Μετανοείτε, που ήταν και οι δύο φίλοι και ευνοούμενοι του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά.
 |
| Ο Αγ. Αθανάσιος Αθωνίτης.Ποντιακής καταγωγής ιδρυτής της Μονής Μεγίστης Λαύρας |
Ο Αθανάσιος ο Αθωνίτης γεννήθηκε στην Τραπεζούντα το 930. Από τα μικρά του χρόνια έμεινε ορφανός και τον ανέθρεψε μια πλούσια καλόγρια. Κάποιος αξιωματούχος του κράτους τον έφερε στην Κωνσταντινούπολη, όπου συνέχισε τις σπουδές του.
Όταν τις τελείωσε, δίδαξε για λίγο σε κάποια σχολή και κατόπιν έγινε μοναχός, κατά τη συνήθεια της εποχής. Στη μονή Ξηρολίμνης, στη Βιθυνία, όπου μόναζε, συνάντησε για πρώτη φορά το Νικηφόρο Φωκά, τον κατοπινό αυτοκράτορα του Βυζαντίου, που ήταν ανεψιός του ηγουμένου.
Συνδέθηκε μαζί του με στενή φιλία που συνεχίστηκε και στην Κωνσταντινούπολη. Κάποτε μάλιστα ονειρεύτηκαν να ασκητέψουν μαζί. Ο Αθανάσιος αργότερα, αναζητώντας περισσότερη «ησυχία», αποτραβήχτηκε στο μακρινό Άγιον Όρος και ασκήτεψε, ενώ ο Νικηφόρος Φωκάς ακολούθησε το στρατιωτικό στάδιο και, αργότερα, στέφθηκε και αυτοκράτορας.
Ωστόσο, ο τελευταίος, συχνά, παρ' όλους τους πολεμικούς θριάμβους του, ήθελε να πετάξει τη στρατιωτική στολή και, αργότερα τη βασιλική πορφύρα, για να φορέσει το τρίχινο ράσο του μονάχου στον Άθω, όπου τον καλούσε επίμονα ο φίλος και πνευματικός πατέρας του Αθανάσιος.
Αλλά τον ασκητικό, όσο και γενναίο στρατηγό τον απομάκρυνε από την αναχωρητική διάθεσή του, η Θεοφανώ, χήρα του προηγουμένου αυτοκράτορα Ρωμανού, παίρνοντάς τον σύζυγο και ανεβάζοντάς τον στο θρόνο του Βυζαντίου, για να βασιλέψει ως επίτροπος των ανήλικων αγοριών της, του Βασιλείου και του Κωνσταντίνου.
Το 961, ο Νικηφόρος Φωκάς είχε εκστρατεύσει στην Κρήτη εναντίον των Σαρακηνών, οι οποίοι κατείχαν το νησί από το 827, πάνω από 130 χρόνια δηλαδή, και είχαν καταφέρει να εξισλαμίσουν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού του.
Ο Νικηφόρος θυμήθηκε το φίλο του Αθανάσιο και τον κάλεσε κοντά του για να στηρίξει το φρόνημα του στρατού με τις ευχές και τις συμβουλές του. Ο Αθωνίτης πήγε, ο πόλεμος και οι επιχειρήσεις στο νησί στέφθηκαν από επιτυχίες, και η Κρήτη απελευθερώθηκε.
Ο Νικηφόρος Φωκάς, για ανταμοιβή, όπως είχε υποσχεθεί, έστειλε ένα μεγάλο μέρος από τα λάφυρα του πολέμου στο φίλο του για να χτίσει, όπως και έγινε τα 963, τη Μεγίστη Λαύρα, το πρώτο και μεγαλύτερο μοναστήρι του Άθω. Τον ίδιο χρόνο ο Νικηφόρος ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας.
Στο μεταξύ οι νεωτερισμοί που εγκαινίασε ο Τραπεζούντιος μοναχός Αθανάσιος στο Άγιον Όρος -το χτίσιμο οικοδομημάτων, η καλλιέργεια της γης και η οργάνωση του μοναστικού βίου- προκάλεσαν την αντίδραση των ασκητών που ζούσαν ως τότε σε ημιάγρια κατάσταση, μένοντας μέσα σε καλύβες.
Έτσι τον κατηγόρησαν ότι «εις κόσμον το Όρος μετεποίησεν». Η διαμάχη έφτασε ως το διάδοχο του Νικηφόρου Φωκά, τον αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή, ο οποίος όμως τελικά δέχτηκε τις απόψεις του Αθανασίου. Το 971 ο Τραπεζούντιος άγιος επιδόθηκε, με άδεια του Τσιμισκή, στο να συντάξει τον πρώτο καταστατικό χάρτη του Αγίου Όρους, το Τυπικόν ή Κανονικόν της μοναστικής πολιτείας, τον «τράγο», όπως ονομάστηκε αλλιώς, επειδή γράφτηκε πάνω σε δέρμα τράγου.
Το Τυπικό αυτό σώζεται στη Μονή και φέρει την ιδιόχειρη υπογραφή του αυτοκράτορα Τσιμισκή. Το κείμενο αποτελεί και σήμερα τη βάση του αγιορείτικου μοναχισμού και θεωρείται το ιερότερο κειμήλιο του Άθω.
Αλλά και το ίδιο το μοναστήρι της Μεγίστης Λαύρας, που ίδρυσε ο Αθανάσιος, απετέλεσε πρότυπο και υπόδειγμα κοινοβιακού μοναστηριού και για τους σύγχρονους του Αθανασίου και για τους μεταγενέστερους μοναχούς. Έτσι, ο Τραπεζούντιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης αναδείχτηκε σε νομοθέτη και αναμορφωτή ολόκληρης της μοναχικής ζωής, γι' αυτό και μέχρι σήμερα οι πατέρες και καλόγεροι του Αγίου Όρους, μετά την Παναγία, αυτόν θεωρούν ως προστάτη και αντιλήπτορα του Άθω. Ο Αθανάσιος πέθανε το 1004 και η ορθόδοξη εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο.
Η άλλη σπουδαία πνευματική μορφή του Πόντου, αυτή την εποχή, ήταν ο Νίκων ο Μετανοείτε. Πρόκειται για έναν βυζαντινό καλόγερο του 10ου αιώνα μ.Χ., που ανέπτυξε ξεχωριστή δράση στην Κρήτη μετά την απελευθέρωσή της από το ζυγό των Σαρακηνών το 961.
Προσκαλεσμένος κι αυτός από το Νικηφόρο Φωκά, ξεκίνησε από τον Πόντο, πήγε στην Κρήτη και με τα θερμά κηρύγματά του, στα οποία συχνά επαναλάμβανε τη λέξη «μετανοείτε!», επανέφερε τους εξισλαμισμένους κρητικούς στη χριστιανική πίστη.
Προσκαλεσμένος κι αυτός από το Νικηφόρο Φωκά, ξεκίνησε από τον Πόντο, πήγε στην Κρήτη και με τα θερμά κηρύγματά του, στα οποία συχνά επαναλάμβανε τη λέξη «μετανοείτε!», επανέφερε τους εξισλαμισμένους κρητικούς στη χριστιανική πίστη.
Σ' αυτό συνετέλεσαν και άλλες προσπάθειές του, όπως η μόρφωση των κληρικών του νησιού, η ίδρυση εκκλησιών και ο πεισματικός αγώνας του για πέντε ολόκληρα χρόνια. Για όλα αυτά οι Κρητικοί συγκαταλέγουν το Νίκωνα ανάμεσα στους αγίους τους.
Ο Νίκων, επειδή καταγόταν από το θέμα «Αρμενιακόν» του Πόντου, δημιούργησε την εντύπωση και την άποψη ότι ήταν Αρμένιος. Αυτό, όμως, δεν είναι αλήθεια, γιατί το Αρμενιακό θέμα επεκτεινόταν και στην περιοχή του Δυτικού Πόντου, αλλά και γιατί όλα τα κείμενα του βίου τού αγίου, βεβαιώνουν την καταγωγή του από τον Πόντο.
Εξάλλου, τα τελευταία αποδεικνύουν ότι ήταν και ιδρυτής μοναστηριού στη Σπάρτη, όπου, επίσης, μετά το θάνατο του, αναγορεύτηκε σε άγιο και όπου λατρεύεται ως σήμερα σαν τοπικός άγιος.
Μερικά άλλα σημαντικά γεγονότα που συνδέουν τον Πόντο με την Κρήτη είναι και τα εξής:
α) Μετά την ανακατάληψη του νησιού από το Νικηφόρο Φωκά, το 10ο αιώνα, και το διώξιμο των Σαρακηνών, οι οποίοι, εκτός από τους εξισλαμισμούς που είχαν ενεργήσει, είχαν αποδεκατίσει και τον πληθυσμό, έγινε μια ομαδική μετανάστευση Μικρασιατών και Ποντίων στη Μεγαλόνησο,
β) Αργότερα, στα 1414, με έγκριση της Βενετικής Δημοκρατίας, μετανάστευσαν από την Τραπεζούντα 880 οικογένειες Ποντίων και εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη, κοντά στη Σητεία, σε μια περιοχή που ονομάστηκε Τραπεζούντα.
γ) Ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, που γεννήθηκε στο Χάνδακα το 1396, καταγόταν από τους πρώτους Πόντιους μετανάστες. Πρόκειται για μια μεγάλη, αναγεννησιακή μορφή, έναν αριστοτελικό θεολόγο και φιλόσοφο, γνωστό και στη Δύση και φίλο τού, επίσης Πόντιου, καρδινάλιου Βησσαρίωνα.
Με την ευκαιρία του ειδικού τούτου κεφαλαίου, αξίζει να αναφέρουμε και τον ποντιακής καταγωγής λόγιο Ιωάννη Ξιφιλίνο, ένα σοφό άντρα, κατά το χαρακτηρισμό των συγχρόνων του. Πρόκειται για σπουδαία πνευματική μορφή του 11ου αιώνα, που γεννήθηκε στην Τραπεζούντα γύρω στα 1010, όπου και πήρε την πρώτη μόρφωση.
Κατόπιν πήγε στην Κωνσταντινούπολη και σπούδασε νομικά. Έγινε ο πιο μεγάλος νομομαθής της εποχής του και συνδέθηκε με τον «ύπατο των φιλοσόφων» Μιχαήλ Ψελλό, στον οποίο δίδαξε τα νομικά, ενώ ο τελευταίος του δίδαξε τη φιλοσοφία.
Ο τότε αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος Θ' ο Μονομάχος (1042-1055) τον έμπασε στο παλάτι του και του ανέθεσε τον δικαστικό τομέα της αυλής. Ο Ξιφιλίνος δέχτηκε και ταυτόχρονα διεύθυνε τη νομική σχολή του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης.
Αργότερα, πειραγμένος από συκοφαντίες σε βάρος του, πήγε στον Όλυμπο της Βιθυνίας για να μονάσει. Η φήμη όμως του σοφού ήταν τόσο μεγάλη, ώστε άρχισαν να τρέχουν πολλοί μαθητές του ως το βουνό, όπου είχε απομονωθεί, για να διδαχτούν τις τέχνες και τα νομικά. Το 1064, μόλις χήρευσε ο πατριαρχικός θρόνος, οδηγήθηκε, θέλοντας και μη, στην Κωνσταντινούπολη για να ανακηρυχθεί Πατριάρχης. Συνέγραψε
σπουδαία νομικά και φιλοσοφικά κείμενα, καθώς και μια «διήγηση θαυμάτων του αγίου και ενδόξου μεγαλομάρτυρος Ευγενίου του Τραπεζούντιου», σαν φόρο τιμής και ανάμνησης προς τη γενέτειρά του. Πέθανε το 1075 και τον επικήδειο λόγο στην ταφή του τον εκφώνησε ο φίλος του φιλόσοφος Μιχαήλ Ψελλός.
Αλλά από την Τραπεζούντα προερχόταν και ο ομώνυμος ανεψιός του προηγουμένου Ιωάννης Ξιφιλίνος, που έζησε ως μοναχός στο Βυζάντιο κατά το δεύτερο μισό του 11ου αιώνα και ασχολήθηκε με τη συγγραφή ιστορικών κειμένων.
Χρήστος Σαμουηλίδης
"ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου