Ο Πόντος στα αρχαία χρόνια.

 α. Γηγενείς λαοί του Πόντου.

Σύμφωνα με αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, στον Πόντο κατοικούσαν, πριν από την ελληνική εποίκιση, διάφοροι γηγενείς λαοί. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν οι Κόλχοι ή Λαζοί, στα ανατολικά της Τραπεζούντας, οι οποίοι εκχριστιανίστηκαν κατά τη  βυζαντινή περίοδο και εξισλαμίστηκαν κατά την  Τουρκοκρατία.                                                                

Άλλοι ντόπιοι λαοί: οι Λευκόσυροι (προς την Καππαδοκία), οι Χαλδαίοι (στη Χαλδία), οι γνωστοί Χάλυβες, οι Μοσσύνοικοι (μεταξύ Κερασούντας και Τρίπολης), οι Δρίλες, οι Μάκρωνες, οι Κερκίτες, οι Ταόχοι, οι Φασιανοί (γύρω από το Φάση ποταμό), οι Παφλαγόνες, οι Τιβαρηνοί κ.ά.  

Οι ντόπιοι αυτοί λαοί δεν μπόρεσαν ποτέ να ενωθούν. Αντίθετα, κρατήθηκαν ως ξεχωριστές πληθυσμιακές ομάδες με τη δική τους γλώσσα και τη   δική τους θρησκεία η κάθε μία. 

β. Η ελληνική παρουσία στον Πόντο

 Αν λάβουμε υπόψη ότι η Αργοναυτική εκστρατεία τοποθετείται πριν από τον Τρωϊκό πόλεμο(12ος π.Χ. αι.), μπορούμε να υποθέσουμε ότι, κατά τη μυθολογία, η ελληνική παρουσία στην περιοχή του Πόντου πάει πολύ πιο πίσω και χάνεται μέσα στην αχλύ του χρόνου.

 Πάντως, μέ­χρις ότου μιλήσει η ιστορία για την πριν από το 1000 π.Χ. περίοδο, η ίδια η μυθολογία (Αργοναυ­τική εκστρατεία, Προμηθέας κλπ.) αφήνει να εν­νοηθεί, ή βάσιμα να υποτεθεί, ότι η φήμη του Πό­ντου, ως περιοχή με άφθονη παραγωγή και πλού­σια μεταλλεύματα, έφτασε και στους ελληνι­κούς πληθυσμούς, ιδιαίτερα των μικρασιατικών παραλίων. Έτσι οι ελληνικοί αποικισμοί που ακο­λούθησαν είναι βέβαιο ότι είχαν και αυτό το (οι­κονομικό) κίνητρο.

Δε γνωρίζουμε πότε, ακριβώς, άρχισαν αυ­τοί οι αποικισμοί. Σίγουρα εντάσσονται στα πλαί­σια και στο χρονικό διάστημα του Β' μεγάλου Αποικισμού (μέσα 8ου π.Χ. - μέσα 6ου π.Χ. αι.). Επίσης ο εξελληνισμός του Πόντου ανάγει την αρχή του σ' αυτή την περίοδο του Β' Αποικισμού. 

Οι Έλληνες που αποίκισαν την περιοχή, ιδιαίτερα τα παράλια, ίδρυσαν δικούς τους, ξεχωριστούς οικισμούς, ή εγκαταστάθηκαν σε ήδη προϋπάρ­χοντες , τους οποίους και έχουν εξελληνίσει.

Εδώ, ακριβώς, βρίσκεται το κύριο σημείο διαφοράς των αρχαίων ελληνικών αποικιών από τη νεότερη και σύγχρονη ελληνική διασπορά. Οι ελληνικές αποικίες της αρχαιότητας λειτούργη­σαν ως πυρήνες εξελληνισμού και εκπολιτισμού των αλλόφυλων λαών της περιοχής τους.

 Αντί­θετα, οι απόδημοι Έλληνες των νεότερων χρό­νων έχουν αφελληνιστεί, σε ένα μεγάλο ποσο­στό, από το περιβάλλον τους, ή, κατά κάποιο τρόπο, έχουν αλλοτριωθεί. Τι έμεινε σήμερα από το μεγάλο πλήθος των Ελλήνων της Βενετίας και της πρώην Αυστροουγγαρίας;

Εξάλλου, ο σημε­ρινός οργανωμένος Απόδημος Ελληνισμός στο­χεύει στην αποτροπή αυτού, ακριβώς, του κινδύ­νου, ο οποίος προβάλλει όλο και περισσότερο α­πειλητικός, ιδιαίτερα σε χώρες με ανώτερη τε­χνολογική και πολιτιστική ανάπτυξη, όπως η Αμερική, η Αυστραλία, η Γερμανία, η Σουηδία, η Γαλλία, το Βέλγιο κλπ.

Για να γυρίσουμε στο θέμα μας, η Σινώπη εί­ναι η πρώτη ελληνική αποικία του Πόντου (αρχές του 8ου π.Χ. αι.), με αποίκους από τη Μίλητο της Ιωνίας. Στη συνέχεια, η ίδια η Σινώπη αναπτύχθη­κε οικονομικά και άπλωσε την ακτινοβολία της στη γύρω περιοχή.

Αυτό την οδήγησε στο να κα­ταλάβει νέα εδάφη και να ιδρύσει δικές της αποι­κίες, που εξελίχτηκαν σε σημαντικά πολιτιστικά κέντρα: τα Κοτύωρα (Ορντού), την Κερασούντα και την Τραπεζούντα.

Η τελευταία εξελίχτηκε στο σπουδαιότερο πολιτιστικό κέντρο και στη μητρόπολη του Ελληνισμού του Πόντου. Η ίδρυ­ση της Τραπεζούντας τοποθετείται στο έτος 756 π.Χ. (η Ρώμη ιδρύεται το 753 π.Χ., το Βυζάντιο το 656 π.Χ.). Η ονομασία Τραπεζούς οφείλεται μάλ­λον στο τραπεζοειδές σχήμα που είχαν οι γύρω λόφοι.

Προχωρώντας, στα ανατολικά και βόρεια παράλια του Ευξείνου Πόντου, βρίσκουμε και άλ­λες αποικίες ελλήνων που ιδρύθηκαν, κυρίως, α­πό τη Μίλητο: Φάση,Διοσκουριάδα, Ποντικάπαιο (Κερτς), Θεοδοσία, Φαναγόρεια, Τάναϊ, Οδησσό, Ολβία.

Έτσι, ο Εύξεινος Πόντος, στα τέλη του 7ου π.Χ. αιώνα, έγινε ελληνική θάλασσα, με κυ­ρίαρχο το ελληνικό στοιχείο και τον ελληνικό πο­λιτισμό στα παράλιά της.

Οι ελληνικές αποικίες του Πόντου ήταν ορ­γανωμένες, πολιτικά, κατά το σύστημα της μη­τροπολιτικής Ελλάδας. Είχαν, δηλ., ανεξάρτητη πολιτική σύσταση, ήταν ανεξάρτητα κρατίδια, και διατηρούσαν καλές σχέσεις, όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με αλλόφυλους γείτονες.

 Κατά την παράδοση, η μόνη δύναμη που αντιστάθηκε στην εκεί ελληνική παρουσία ήταν η γυναικεία πολεμοθρεμμένη κοινωνία των Αμαζόνων. Από την παράδοση των Αμαζόνων σώζονταν, μέχρι την Ανταλλαγή, αρκετά ποντιακά τοπωνύμια: Α­μαζόνιο Όρος, Αμαζόνιο Πεδίο, Αμαζόνεια, Αμαζονία κλπ.

Πάντως, η βαθιά ελληνικότητα και το ακ­μαίο ελληνικό φρόνημα του παραλιακού Πό­ντου, κατά την αρχαιότητα, φάνηκε κάπου 400 χρόνια αργότερα από  την ίδρυση της Σινώπης.

 Ό­ταν, αρχές του 4ου π.Χ. αι., οι Μύριοι του Ξενο­φώντα κατηφόρισαν το όρος Θήχης και έφτασαν στην Τραπεζούντα, και, στη συνέχεια, πέρασαν και από τις άλλες παραλιακές πόλεις (Κερασού­ντα, Κοτύωρα, Σινώπη, Ηράκλεια), γνώρισαν πα­ντού τη γνωστή και θερμή ελληνική φιλοξενία, ύστερα από τις μαρτυρικές περιπέτειες μιας δια­δρομής μέσα από αφιλόξενους και άγριους λα­ούς.

Το όραμα του γυρισμού, που θέρμαινε τις ψυχές των Μυρίων και δυνάμωνε το μένος τους κατά των βαρβάρων που τους απειλούσαν, ανέ­βασε στα ύψη το μεγαλείο της Φυλής.

Από την άλλη, η ανοιχτή διάθεση και οι πανηγυρικές εκ­δηλώσεις υποδοχής (αγώνες, γιορτές) και των ελληνικών πόλεων του Πόντου, οδήγησαν τον ένθεν και εκείθεν του Αιγαίου Ελληνισμό σε ένα ιστορικό σφιχταγκάλιασμα και ανέβασαν πολύ ψηλά το κύρος του Ελληνισμού στην περιοχή. Και αυτό, παρόλο που, αυτή την περίοδο, ο Πό­ντος υπαγόταν στην περσική κυριαρχία.

Αλεξανδρινή περίοδος - Ελληνιστικά χρόνια

Στην Αλεξανδρινή περίοδο (323 π.Χ. μέχρι τη Ρωμαιοκρατία, 64 π.Χ.) οι ελληνικές πόλεις του Πόντου γνώρισαν ιδιαίτερη οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη, και απόκτησαν μεγάλη πολιτική δύναμη.
Εκτός του ότι ενισχύθηκε η α­νταρσία και ανεξαρτησία τους, γιατί απελευθε­ρώθηκαν από τον περσικό ζυγό, προωθήθηκε ση­μαντικά και η οικονομική τους ευμάρεια, όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς από την πληθώρα των νομισμάτων που κυκλοφορούν στην περιοχή αυτή την περίοδο. Πέρα απ' αυτά, εξελληνίζονται και ορισμένες ενδότερες πόλεις του Πό­ντου, όπως τα Κάβειρα, η Γαρίαιρα, τα Κόμανα, η Αμάσεια.
Ιδιαίτερη, όμως, ανάπτυξη γνώρισε ο Ελλη­νισμός της περιοχής στην περίοδο του ελληνιστικού βασιλείου του πόντου (302 - 63 π.Χ.), ε­νός από τα πολλά ελληνιστικά βασίλεια που ι­δρύθηκαν μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου (323 π.Χ.).
Το κράτος αυτό, με πρωτεύουσα την Αμά­σεια (όπου διασώζονται οι λαξευμένοι στους βράχους τάφοι των Μιθριδατιδών βασιλέων), ή­ταν το γνωστό Μιθριδατικό βασίλειο, το οποίο ξε­κίνησε, αρχικά, από την Καππαδοκία και, στη συ­νέχεια, επεκτάθηκε και μέχρι τις ελληνικές παρα­λιακές πόλεις του Πόντου.
Σταδιακά περιήλθαν σ' αυτό, εκτός από άλλες ντόπιες φυλές (Τιβαρηνοί, Μάκραινες, Μοσσύνοικοι κλπ.), οι ελληνικές πόλεις Τραπεζούντα, Σινώπη, Κερασούντα, Κοτύωρα, Αρμήνη κ.ά.
Στη μεγαλύτερη ακμή έφτασε το μιθριδατι­κό βασίλειο του Πόντου, όταν στο θρόνο ανέβη­κε ο Μιθριδάτης Στ' ο Ευπάτωρ, που άσκησε την εξουσία περίπου 60 (εξήντα) χρόνια (120 - 63 π.Χ.).
 Κύριος στόχος του Μιθριδάτη Στ' ήταν  εξελληνίσει τους αλλόφυλους του Πόντου και να δώσει στο κράτος του ελληνικό χαρακτήρα, τόσο στη διοίκηση, όσο και στους υπηκόους.
Η φιλο­δοξία του αυτή τον έφερε αντιμέτωπο με τη με­γάλη δύναμη της εποχής, τους Ρωμαίους, εναντί­ον των οποίων αναλαμβάνει και διεξάγει τους τέσσερις (4) γνωστούς «μιθριδατικούς πολέ­μους», από το 89 π.Χ. μέχρι το 63 π.Χ. Αποτέλε­σμα των εν λόγω πολέμων ήταν η πλήρης υποτα­γή του Πόντου στους Ρωμαίους. Από το 63 π.Χ., οπότε καταλαμβάνεται από τους Ρωμαίους και η Τραπεζούντα, αρχίζει η Ρω­μαιοκρατία στην περιοχή του Πόντου.

γ) Η Ρωμαιοκρατία στον Πόντο

 Στην περίοδο της Ρωμαιοκρατίας (63 π.Χ. κ.ε.) ο Πόντος και η Βιθυνία, αποτελούσαν μια ε­παρχία που περιλάμβανε τη Βιθυνία, την Παφλα­γονία και τον Πόντο. Σ' αυτό το διάστημα οι παρα­λιακές πόλεις του Πόντου (Σινώπη, Αμισός, Κερα­σούντα, Τραπεζούντα κ.ά.) συνέχιζαν τη λαμπρή πολιτιστική τους παράδοση, αλλά και το δη­μιουργικό εξελληνιστικό τους έργο.

 Τα ενδότερα εδάφη του Πόντου παραχωρήθηκαν σε τοπικούς άρχοντες, ως αντιχάρισμα για τη βοήθεια που πρόσφεραν στους Ρωμαίους κατά τους μιθριδατικούς πολέμους.

Γενικά, κατά τη Ρωμαιοκρατία ο Πόντος, ως ευρύτατος γεωγραφικός και ιστορικός χώρος, εί­χε τρεις μεγάλες πολιτικές υποδιαιρέσεις: η πε­ριοχή δυτικά του Ίρη ποταμού αποτελούσε το Γαλατικό πόντο. Στη συνέχεια, η περιοχή ανατο­λικά του Ίρη ποταμού μέχρι τη Γεωργία ονομά­στηκε πολεμωνιακός πόντος, από τον πρώτο διοικητή της, τον Πολέμωνα.

Τέλος, το τμήμα με­ταξύ του Μελάνθιου ποταμού και της Διοσκουριάδας (νοτιοανατολικός Πόντος) προσαρτήθηκε στην Καππαδοκία και ονομάστηκε Καππαδοκικός πόντος.

Την εποχή του Διοκλητιανού (284 - 305 μ.Χ.) ο Πόντος γνωρίζει νέα διοικητική διάρθρω­ση. Στο δυτικό τμήμα, μέχρι τον ποταμό Θερμώδοντα, δόθηκε η ονομασία Διόσποντος και, αργό­τερα, Ελλενόποντος.

 Κυριότερα κέντρα του δυ­τικού πόντου: τα Ευχάιτα, Ζήλα, Σινώπη, Αμισός, Αμάσεια κ.ά. Στα ανατολικά εδάφη, πέρα από το θερμώδοντα, με πρωτεύουσα τη Νεοκαισάρεια, κρατήθηκε η ονομασία Πολεμωνιακός Πόντος.

Κύρια εμπορικά και πολιτιστικά κέντρα: Κόμαν, Τραπεζούντα, Κερασούντα, Πολεμώνιο. Τα δύο αυτά τμήματα ενώθηκαν επί Ιουστινιανού και ο­νομάστηκαν Ελληνόποντος, ενταγμένα πια στο Βυζαντινό κράτος.

Τέλος, το νοτιοανατολικό τμήμα αποτέλε­σε τη Μικρή Αρμενία. Είχε πρωτεύουσα τη Σεβά­στεια και τις πόλεις Διοσκουριάδα, Νικόπολη, Σάταλα, Κολωνία.

Από την περίοδο του Διοκλητιανού και εξής οι ελληνικές πόλεις του Πόντου συνεχίζουν α­μείωτα την ακμή και την ανάπτυξή τους. Ιδιαίτε­ρα η Τραπεζούντα είχε εξελιχθεί σε σημαντικό ε­μπορικό διαμετακομιστικό κέντρο για την εισα­γωγή και εξαγωγή προϊόντων σε Ευρώπη και Άπω Ανατολή.

Η σπουδαιότητα και το κύρος της Τρα­πεζούντας φαίνεται και από το γεγονός ότι είχε συχνές επισκέψεις Ρωμαίων αυτοκρατόρων, ό­πως του Τραϊανού και του Αδριανού.

Βέβαια η ακμή της πόλης ανακόπτεται για ένα διάστημα με την επιδρομή των Γότθων, το 257 μ.Χ., αλλά τον 5ο μ.Χ. αι. ξαναβρίσκει τις δυνάμεις της και μπαί­νει στη βυζαντινή περίοδο με αξιόλογες προοπτι­κές οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης .

Ευστάθιος Πελαγίδης

Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 

στην Παιδαγωγική Σχολής της Φλώρινας.