Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΔΙΓΕΝΗ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΕΥΞΕΙΝΟΥ ΠΟΝΤΟΥ

Το τραγούδι που το αποκαλούμε «Ο θάνατος του Διγενή» είναι από τα δύο ή τρία σπουδαιότερα και παλαιότερα δημοτικά τραγούδια του ελληνικού λαού.

Οι ρίζες αυτού του τραγουδιού ίσως φτάνουν έως τον 8ο αιώνα, περί το 790 μ. Χ. Άρα, ίσως έχουν ηλικία που φτάνει τα χίλια διακόσια χρόνια. Οπωσδήποτε, όμως, τόσο το θέμα όσο και το τραγούδι - φυσικά στον αρχικό πυρήνα τους - ξεπερνούν το επιβλητικό σύνολο της χιλιετηρίδας. Και αυτό έχει κατορθωθεί μόνο με συνεχή προφορική παράδοση, που δεν στηρίζεται σε καμιά ενδιάμεση γραπτή ενίσχυση.

Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσω, ότι έχουμε να κάνουμε με το αρχαιότερο στρώμα δημοτικού τραγουδιού σε ολόκληρη την Ευρώπη. Καμιά άλλη ευρωπαϊκή χώρα δεν ξεπερνάει το όριο των εννιακοσίων το πολύ ετών, στον χώρο της ηλικίας των θεμάτων των δημοτικών τραγουδιών.

Καλύτερες παραλλαγές για το θάνατο του Διγενή, ομολογουμένως, είναι οι κυ­πριακές. Δημοσιευμένες οι κυριότερες με συγκριτική αντιπαράθεση, ήδη το 1910, σημειώνουν επιβλητική παρουσία και αποδεικνύουν εύκολα το σπουδαίο προτέρημά τους, που είναι το επικό μεγαλείο, ιδίως ως προς τη σύγκρουση των προσώπων που πρωταγωνιστούν.

Εντυπωσιακή, όμως, απομάκρυνση από την ομάδα των κυπριακών παραλλαγών σημειώνουν οι παραλλαγές των Ελλήνων του Ευξείνου Πόντου. Πρέπει να τονίσω ευθύς εξ αρχής, ότι οι ποντιακές παραλλαγές έχουν δική τους θεματική πρωτοβου­λία, όπως και δική τους φαντασία. Το θέμα τους - αυτό, δηλαδή, που το ονομάζουμε «υπόθεση του μύθου» - είναι στον Πόντο τελείως διαφορετικό.

Στην Κύπρο, το κεντρικό στοιχείο αποτελείται από τα επεισόδια, όπου ο Χάρος μαυροφορεμένος και ιππεύοντας μαύρο άλογο, καταφθάνει απρόσκλητος στο πα­νηγύρι και εκεί συναντά την ομάδα των Αντρειωμένων, την ώρα που συμποσιάζουν αμέριμνοι. Στην ευγενική και αφιλόξενη πρόσκληση των Αντρειωμένων για συμ­μετοχή στο συμπόσιο, αντιτάσσεται η αλαζονική ανακοίνωση του Χάρου, που λέει ότι ήρθε να αφαιρέσει την ψυχή του Διγενή, του καλύτερου απ' όλους τους Αντρει­ωμένους. Ακολουθεί η αγέρωχη ανταπάντηση του Διγενή, που κερδίζει αμέσως τον ακροατή. Ο Διγενής, συνεπής στην αρρενωπή στάση του αντίκρυ στη ζωή και το θάνατο, δηλώνει ότι μόνον έπειτα από πάλεμα και ήττα θα δεχθεί να υποκύψει.

Στη συνέχεια, στις κυπριακές παραλλαγές, παρακολουθούμε το συγκλονιστικό πάλεμα Διγενή και Χάρου στα σιδερένια αλώνια και την ταπεινωτική ήττα του Χάρου από τον Διγενή. Τελικά, όμως, αλλά μόνον με δόλο και όχι με παλληκαριά, ο Χάρος καταφέρνει να νικήσει. Και ο Διγενής πέφτει, βαριά άρρωστος, πάνω στο θανατικό κρεβάτι.

Όλα αυτά τα σπουδαία επεισόδια - που αντιπροσωπεύουν την αξία των παραλ­λαγών της Κύπρου και της Δωδεκανήσου - δεν υπάρχουν στις αντίστοιχες παραλλα­γές του Ευξείνου Πόντου.

Εδώ τώρα, στις ποντιακές παραλλαγές, εκδηλώνεται με έμφαση η ανεξαρτησία και η ολοκληρωτική πρωτοτυπία των Ποντίων. Στα ποντι­ακά τραγούδια, ο Διγενής, που ονομάζεται επίμονα Ακρίτας, περιγράφεται να έχει κτίσει το κάστρο του και να ασχολείται με την περιποίηση του μεγάλου περιβολιού του. Όλα τα φυτά του κόσμου έχει φυτέψει εκεί ο Ακρίτας. Και όλα τα πουλιά του κόσμου έχουν φτιάξει φωλιές σε εκείνα τα δένδρα.

Στο σημείο αυτό, οι παραλλαγές του Πόντου συγγενεύουν άμεσα με το Ακριτικό Έπος, που έχει γραφεί σε λογία γλώσσα κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους και πα­ρουσιάζει τον Διγενή, στο τέλος των περιπετειών του, να χτίζει το παλάτι του κοντά στον Ευφράτη και να φτιάνει γύρω του ένα μεγάλο και θαυμαστό περιβόλι.

Στο τραγούδι όμως των Ποντίων τα μικρά πουλιά διαφοροποιούνται από τα αντί­στοιχα του Έπους, γιατί εδώ τα πουλιά κελαηδούν με ανθρωπινή φωνή. Επίσης τα πουλιά εκείνα περιγράφονται σαν να γνωρίζουν τι θα συμβεί στο άμεσο μέλλον.

Γιαυτό κάποια ημέρα έκαναν λόγο τα πουλιά του περιβολιού και για τον επικείμενο θάνατο του Ακρίτα. Εκείνος όμως δεν πιστεύει σ' αυτές τις λαϊκές δοξασίες, που όπως είναι γνωστό είναι αρχαίες ελληνικές και στηρίζονται στη λαϊκή πίστη ότι τα πουλιά είναι μαντικοί οιωνοί και μπορούν να προλέγουν το μέλλον.

Αντίθετα ο Ακρίτας, για να πεισθεί ο ίδιος για το τι θα γίνει, αποφασίζει να δο­κιμάσει έναν άλλο τρόπο λαϊκής μαντικής. Ο τρόπος αυτός φαίνεται σήμερα πολύ παράξενος, έχω όμως τη γνώμη ότι σε παλαιότερους χρόνους οι Έλληνες του Πό­ντου πρέπει να πίστευαν ότι, αν ένας κυνηγός βγει στο κυνήγι και είναι τυχερός, τότε αυτό είναι γενικότερα καλό σημάδι και δείχνει υγεία για το μέλλον.

 Αντίθετα, αν ο κυνηγός εκείνος δεν κατορθώσει να πετύχει έστω και ένα θήραμα, τότε αυτό θα εθεωρείτο μεγάλη γρουσουζιά και μπορούσε να αποκαλύπτει ότι υπάρχει άμεσος και σοβαρός κίνδυνος, ακόμη και για το μεγάλο θέμα «ζωή και θάνατος».

 Δεν έχουν προσέξει έως τώρα, όσο ξέρω, οι ερευνητές αυτή την ιδιορρυθμία, αλλά η ύπαρξή της και η ερμηνεία που δίνω γίνονται φανερές μέσα από τους ίδιους τους στίχους του τραγουδιού.

Αυτόν, λοιπόν, τον τύπο του Ακρίτα έχουν συνθέσει από πολλές εκατονταετηρί­δες οι Έλληνες του Πόντου. Και πρέπει να τονίσω ότι αυτός ο τύπος του Ακρίτα εί­ναι ανεπιφύλακτα και ολοκληρωτικά ποντιακός.

Αντιπροσωπεύει ένα αποκλειστικό δημιούργημα των Ποντίων. Το ποντιακό τραγούδι δεν έχει πάρει τίποτε το δανεικό από όλη την άλλη Ελλάδα, εκτός μόνον από τη συγγένεια, για την οποία μίλησα πιο πάνω, δηλαδή από τη συγγένειά του με το βυζαντινό ακριτικό έπος.

Εφόσον, λοιπόν, θέλουμε να κρίνουμε αντικειμενικά την προέλευση και την αξία των παραλλαγών, δεν πρέπει να λησμονούμε ούτε για μια στιγμή αυτό το ειδικό συμπέρασμα, ότι δηλαδή στις ποντιακές παραλλαγές διαπιστώνουμε ισχυρή πρωτοβουλία, που οδηγεί στη δημιουργία νέων ποιητικών μορφών.

 Κώστας Ρωμαίος

Εισήγηση στο Α' παγκόσμιο ποντιακό Συνέδριο

Θεσσαλονικη 7-14 Ιουλη 1985

Απο το βιβλίο του Πάνου Καϊσίδη:"Τα συνέδρια των Ποντίων"