ΒΙΛΑΕΤΙ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ

Εκταση: 32.000 τ.χ.

Πληθυσμός: 1.200.000 κάτοικοι (αρχές 20ου αιώνα) Σαντζάκια Τραπεζούντας, Αμισού, Λαζιστάν, Αργυρούπολης.

Το Βιλαέτι απλώνεται στα ΝΑ παράλια του Ευξείνου Πόντου και έχει μήκος 650 χλμ. και πλάτος 110 χλμ.

α) Σαντζάκι Τραπεζούντας

Αποτελείται από εννιά (9) καζάδες: Τραπεζούντας, Τζεβιζλούκ, Σουρμένων, Ακτσέ - Αμπάτ, Βάκφι - Κεμπίρ, Κοράλλων, Τριπόλεως, Κερασούντας, Κοτυώρων (Ορντού).

Τραπεζούντα: Εδρα του Βιλαετιού. Αρχές του 20ου αιώνα είχε 50.000 κατοίκους, από τους οποίους οι 15.000 ήταν Έλληνες και οι 3.000 Αρμένιοι. Πιστεύεται ότι η ονομασία (Τρα­πεζούντα) οφείλεται στο τραπεζοειδές σχήμα της ακρόπολης.

Η πόλη βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες του όρους Μποζ - τεπέ, από την κορυφή του οποίου η θέα προς τη θάλασσα είναι ωραιοτάτη.

Η Τραπεζούντα, ως κέντρο ελληνικού πολιτισμού και ως ακτινοβολούσα εστία ορθοδό­ξου χριστιανικού σώματος, διασώζει, μέχρι και σήμερα, πολλά αξιόλογα χριστιανικά μνημεί­α, ιδιαίτερα από την περίοδο που ήταν πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας των Κομνηνών (1204 -1261).

Το επιφανέστερο απ' αυτά είναι ο ναός της Αγίας Σοφίας (του 13ου αιώνα) που σήμερα είναι μουσείο. Χτίστηκε κατά το αρχιτεκτονικό σχέδιο της Αγ. Σοφίας Κωνστα­ντινούπολης. Δίπλα της διασώζεται και το μεγαλοπρεπές τετράγωνο κωδωνοστάσιό της.

Άλλο αξιόλογο μνημείο της Τραπεζούντας είναι η βυζαντινή εκκλησία του πολιούχου της πόλης, Αγίου Ευγενίου (Γενί- Τζουμά τζαμί). Ο ναός έγινε τζαμί από τον ίδιο το Μωάμεθ Β', αμέσως μετά την κατάκτηση (1461).

Από τα πάμπολλα άλλα χριστιανικά μνημεία της πόλης θα σημειώσουμε το ναό της Παναγίας Χρυσοκεφάλου (Ορτά Χισάρ τζαμί), στην παλιά ακρόπολη, και τη γυναικεία μονή της Παναγίας Θεοσκεπαστού, μέσα σε σπήλαιο του Μποζ - Τεπέ.

 Στη μονή αυτή διασώζο­νταν, μέχρι την ανταλλαγή, πολύ παλιές εικόνες Αγίων. Εδώ συνήλθε η Επιτροπή των Κρυπτοχριαστιανών (Οκτώβριος 1857), προκειμένου να προωθήσει το αίτημα της φανέρωσης της κρυφής χριστιανικής τους πίστης. Επίσης τους ναούς της Αγ. Αννας, Αγ. Γρηγορίου Νύσσης, Αγ. Φιλίππου, Αγ. Σάββα. Σώζεται και ο τάφος της Γκιούλ Μπαχάρ.

Αξίζει, ακόμη, να σημειωθούν και τα σωζόμενα βυζαντινά τείχη της πόλης, καθώς και τα ερείπια των ανακτόρων των Κομνηνών και ο πύργος της βασίλισσας Ειρήνης. Τέλος η συνοι­κία της Δαφνούντας, καθαρά ελληνική, είναι μάρτυρας μιας ανώτερης κουλτούρας και αρ­χοντιάς ακόμη και σήμερα.

Είναι ευνόητο ότι στην Τραπεζούντα καλλιεργήθηκαν και γνώρισαν ιδιαίτερη ανάπτυξη τα ελληνικά γράμματα την περίοδο της τουρκοκρατίας. Θα λέγαμε, μάλιστα, ότι η πόλη αυτή, από άποψη εκπαιδευτική, μορφωτική και εθνική, έχει τον Ελληνισμό της Ανατολής, την ίδια σημασία που είχε η Σμύρνη (ή οι Κυδωνιές), για τον ελληνισμό της δυτικής Μ. Ασίας, και η Καισάρεια για τους Έλληνες της κεντρικής.

 Ιδιαίτερα σημαντικός ήταν ο ρόλος του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας, που ιδρύθηκε από το σεβαστό Κυμινήτη, το 1682 και λειτούργησε με ελάχιστες διακοπές μέχρι το 1922.

Τραπεζούντα

Ακόμη και σήμερα υψώνεται μεγαλοπρε­πές το διδακτήριο του Φροντιστηρίου, τετραώροφο παραθαλάσσιο, με 40 αίθουσες και χώρους διδασκαλίας. Θεμελιώθηκε το Σεπτέμβριο του 1899 και εγκαινιάστηκε το Σεπτέμ­βριο του1902.

Χτίστηκε με γενναίες δωρεές και χορηγίες φιλόμουσων Τραπεζούντιων και αποτελούσε πραγματικό φάρο παιδείας με Δημοτικό Ελληνικό Σχολείο και Γυμνάσιο. Όσο για τα μαθήματα, πέρα από τα διδασκόμενα στα σχολεία της Ελλάδας, διδασκόταν και οι γλώσσες Γαλλική, Τουρκική και Ρωσική.

Στην Τραπεζούντα λειτουργούσε και παρθεναγω­γείο που στεγαζόταν στο κτίριο της "Μέριμνας Κυριών", αλλά και ορφανοτροφείο που ι­δρύθηκε το 1915.

Ηταν όμως και κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου η Τραπεζούντα. Αρκεί να έχουμε υπόψη ότι τα εισαγόμενα και εξαγόμενα προϊόντα, σε ετήσια βάση, εκτιμώνται γύρω στα 48.000.000 γαλλικά φράγκα, ενώ χίλια (1.000) περίπου πλοία διαφόρων χωρών φιλοξενού­νται στο λιμάνι της κάθε χρόνο.

Συγκεκριμένα, από το λιμάνι της Τραπεζούντας διεξάγεται αξιόλογο εμπόριο με το εσω­τερικό, κυρίως με την Αργυρούπολη, αλλά και με το Ερζερούμ, ακόμη και με τη βόρεια Περ­σία, παρόλο τον ανταγωνισμό του Βατούμ και του υπερκαυκάσιου σιδηρόδρομου.

Στην Περσία εισάγονται κυρίως: ζάχαρη, υφάσματα, τέιο. Αντίθετα από την Περσία εισάγονται στην Τραπεζούντα τα περίφημα περσικά προϊόντα (χαλιά, τάπητες, μεταξωτά).

 Μάρτυ­ρες της οικονομικής αρχοντιάς της πόλης είναι τα σωζόμενα αρχοντικά Θεοφύλακτου, Φωστηρόπουλου, Καπαγιαννίδη, καθώς και οι τράπεζες Φωστηρόπουλου, Καπαγιαννίδη και Θεοφύλακτου. Το ίδιο και το Ακρίτειο Νοσοκομείο, όπως και η Φιλαρμονική ορχήστρα.

Σε μικρή απόσταση από την Τραπεζούντα υπήρχαν γύρω στα είκοσι πέντε (25) ελληνι­κά χωριά, όπου οι πλούσιοι Τραπεζούντιοι παραθέριζαν τους καλοκαιρινούς μήνες: Σοούκ Σου, Κανλικά, Κιρέτζ Χανέ, Ζιλμερά, Κιθάραινα, Αργαλή, Καρλούκ, Τσογγαρή, Αγρίδιον, Χωλομάννα, Χότσι, Γιέμουρα, Κούχλα, Βόνος, Κόχαλη, Σιάνα, Σαμάρουζα, Κοιλάδι, Ολασα, Καπίκιοϊ, Μεσσαρέα.

Συνολικά, στην περιφέρεια Τραπεζούντας (δυτικά μέχρι Πλάτανα, ανατολικά μέχρι Γε μουρά, νότια μέχρι Κρώμνη και Σάντα υπήρχαν γύρω στους 150 οικισμούς με ελληνικό πλη­θυσμό.

Ευστάθιος Πελαγίδης

καθηγητής Ιστορίας στην παιδαγωγική Σχολή της Φλώρινας